مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان شىعارما
مەملەكەتتىك سىيلىققا بيىل ۇسىنىلعان شىعارمالار ىشىنەن ءتورت كىتاپ قولىما ءتۇستى. سونىڭ ءبىرى – قازاقتىڭ اسا دارىندى اقىنى سۆەتقالي نۇرجاننىڭ «كوكىرەگىم – كونە كىتاپ» اتتى جاڭا جىر جيناعى. جاسىراتىنى جوق، ءتورت كىتاپتى وقىماققا ىقىلاستانعان ساتىمدە-اق مەنى ايرىقشا قىزىقتىرعانى دا – سۆەتقاليدىڭ سول تۋىندىسى. ونىڭ سەبەبى، «سوزىنە قاراپ كىسىنى ال» پرينسيپىنە كەرەعار «كىسىگە قاراپ ءسوز الۋ» ۇستانىمىنىڭ دا دۇرىس ەكەنىندە بولار. ويتكەنى، قازىرگى قازاق اقىندارىنىڭ ىشىندە سۆەتقاليدىڭ سويى بولەك. نەسىمەن؟ مەنىمشە، ونىڭ ەڭ باستى قاسيەتى – ەل مەن جەر دەگەندە شىعار جانىنىڭ بولەكتىگىندە. ول تۇرعىدا وسىدان ەكى جىل بۇرىن مەملەكەتىمىزگە الاپات ءقاۋىپ توندىرگەن «قاندى قاڭتار» وقيعاسى كەزىندە، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتەن اقىلى قوزدانعان الاماندى ارانداۋدان امان الىپ قالۋعا جانتالاسقان بيلىكتەگى ازاماتتار ارەكەتىنەن سۆەتقاليدىڭ وزا شىققان شەرلى اقىندىعى مەن شەشەندىگىن، قايسار قايراتكەرلىگىن ەسكە الۋدىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى. اقىنعا ءتان باستى قاسيەت – اۋەلى ءوز ەلى مەن جەرىنىڭ اماندىعى ءھام تۇتاستاعى ءۇشىن وتقا دا تۇسۋگە، وقتى دا قۇشۋعا دايار سونداي جانپيدالىق قاسيەت بولارعا كەرەك. ونى ءبىز «كوكىرەگىم – كونە كىتاپ» اۆتورىن ماداقتاۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىز، «ءسوزىڭ – ءوزىڭ، ءوزىڭ – ءسوزىڭ» قاعيداسى بويىنشا، اقىننىڭ ايبارلى جاراتىلىسىنا ونىڭ اتالمىش ەڭبەگىنىڭ دە سايما-ساي ايبىندى تۋىندى ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىز. ويتكەنى، ولەڭ دە ءوز ىيەسىنە تارتىپ تۋادى.
سۆەتقالي – ءانشى-دومبىراشى ونەرپاز اقىن، شەجىرەشى ەپيك اقىن، قازاقتىڭ بولاشاعىنا الابوتەن الاڭداۋلى «اسانقايعى»-اقىن، ۇلى دالامىزداعى بارشا قاسيەتتى اتا-بابالاردىڭ ارۋاعى مەن ولاردىڭ سوڭىنا قالدىرعان اسىل سوزدەرىنە ءمىناجات ەتۋ ارقىلى دا «حاقتىقتىڭ ساۋلەسىن» تابۋعا قۇلشىنعان «دۋانا» اقىن، جەر-جەردەگى جاس تالانتتاردى كونەدەگى قازاق دانالىعىنىڭ «ءابىلحاياتىنان» سۋسىنداتۋعا ىنتىق ۇستاز اقىن، جاراتۋشىنى تانۋ جولىنداعى ميستيك اقىن. ونىڭ «عارشىعا سامعارداي الاسۇرعان كەزىندە: بالبال جىرىن جاتقا ايتقان شامدالدىڭ سىنىپ ءتۇسۋى» دە، «قايىڭنىڭ سونە قالۋى» دا، «ايدىڭ سولا كەتۋى» دە؛ «ءتىرى ءارۋاققا شىراق جاعا وتىرىپ، كەۋدەسىندەگى ءولى رۋحتى ۇرلەيتىنى» دە؛ «ورتەنگەن سايىن – كۇل ەمەس، ساۋلە شاشاتىنى» دا؛ «اي ساۋلەسىن سوقپاق ەتەر سۇلدەگە اينالۋى» دا؛ «ايدان التىن باسىندا جۇلدىز شۋلاپ، «قۇس جولىنىڭ» بويىمەن قاڭعىپ بارا جاتاتىنى» دا؛ «كۇبىر-كۇبىر سويلەگەن قىزىر-دالادا، كۇزدەگى كۇرەڭىتكەن ەسكى جۇرتتا ءۇنسىز وكسىپ وتىرعان» ونى «تۋعان ايدىڭ ءوز قاۋىرسىندارىمەن قامقورلاي قاۋسىرۋى» دا؛ سوندا «ەسكى حاتتىڭ مورىندەي ۇشكىلدەنگەن تىرنا تىزبەگىنەن تىلسىم ءۇن ەستي قالاتىنى» دا – ءوزىنىڭ سوندايلىق جان-جاقتى تابيعاتىنا ورايعى ەرەكشە «ءحال كەشۋ» قۇبىلىستارى.
«تىلسىم ءۇن» دەمەكشى، سۆەتقالي ولەڭدەرى باسىم كوپشىلىگىنىڭ قاندايدا ءبىر مەتافيزيكالىق سيپاتتاعى تولقىنىسقا تولى بولاتىنى دا، تەبىرەنىستىڭ جوعارعى سفەرالارىنا كوتەرىلگەن كەزدەگى ونىڭ ءقايبىر ويلارىنىڭ وقىرماندى تاڭ-تاماشا ەتەتىن ماگيالىق وبرازدارعا اينالا كەتۋى دە – حاس دارىنعا ءتان قابىلەتتىلىكتەن. ماسەلەن، «مۇسا مەن ءدارۋىش» اتتى ولەڭىن الايىق:
وسىندايمىن كەيدە، ەندى...
اڭىزدان كور بەينەمدى.
توپتى جارىپ كەلدىم دە، كاليموللا مۇساعا:
«مەن قۇدايدى سۇيەم!..»، – دەدىم، دار-دار جىرتىپ جەيدەمدى...
قورشاپ تۇرعان اينالا:
«پايعامبارىم نە دەيدى؟»، – دەپ ىنتىقتى ەل.
ال پايعامبار بىلاي دەدى جاي عانا:
«جەيدەڭدى ەمەس، جۇرەگىڭدى جىرتىپ كەل!..».
اقىن نەلىكتەن جۇرەكتى ەرەكشە كەپيەت تۇتادى؟
سەبەبى، تۇلا بويعا قان جۇگىرتۋشى سورعى (ناسوس) سيپاتىنداعى جۇرەگىڭىز بىرمەزەتتە، – كوڭىلىڭىزدىڭ گەنەراتورى ءارى ترانسفورماتورى. ەس-اقىلىڭىزدى «باستاعى باققا» (جۇماق ەسكە) يا «ماڭدايداعى سورعا» (تامۇق ەسكە) دا اينالدىرا الاتىن سول كوڭىل شىركىنىڭىزدىڭ تولقىنى – سەزىم مۇشەلەرىنىڭ پاتشاسى رەتىندەگى جۇرەكتىڭ تولعانىسىنان پايدا بولاتىن پاراپسيحولوگيالىق-سەنسوريكالىق ايرىقشا قۋات. ال «سەزىم مۇشەلەرىنىڭ بەسەۋ ەمەس، ون (10)» ەكەنىن» دە، «جۇماقتانعان ەستىڭ كوڭىلدى قايىرا جۇپارلاپ تۇراتىنىن» ءھام «...قوش كوڭىل → جۇماق ەس → قوش كوڭىل..» قۇبىلىسىنىڭ ماڭگىلىك ايلانايىن-ويلانايىن كەرەمەتى» ەكەنىن دە بابالارىمىز باياعىدا ايتىپ كەتكەن. سوندايلىق كەمەل تانىمداعى وزگە قاعيدالار دا – «ءسوزتانىم مەن بەستانىم (ءوزتانىم، تابيعاتتانىم، كۇنتانىم، عارىشتانىم، قۇدايتانىم)» دەپ اتاۋعا لايىق التى عىلىمنىڭ جيىنتىعى رەتىندەگى پروتووعىزدىق-پروتوقازاقتىق – ەجەلگى ساكرالدى ءىلىمنىڭ پوستۋلاتتارى. سۆەتقالي پوەزياسىنا ءتان ءوزىمىز جوعارىدا ايتقان ماگيالىق وي-وبرازدار – سول باعزى سوزتانىمدىق-بەستانىمدىق ءىلىمنىڭ ۇمىت بولعان كوپتەگەن قاعيدالارىن وزگە ءبىر اينالايىن كەيىپتە قايىرا جاڭعىرتىپ تا جاتادى. سوعان ءبىر مىسال:
«كەلەر عاسىرلاردىڭ بىرىندە ءجۇرىپ، باعزى زاماندا قويىن داپتەرىمدە جازىلىپ قالعان جىردى وقىدىم:
«...از عۇمىردا –
جەتى رەت – اق ءۇي،
جەتى رەت قارا ءۇي تىگىلدى باسىما!
جەتى قاتتىڭ قىلاۋى قوندى شاشىما.
يمپەريا مەن ديكتاتۋرا كومدى ناسىنا...
ەندى اللانىڭ اق ورداسىن تىگەم –
ايدىڭ استىنا، كۇننىڭ قاسىنا!..».
وسىلاي جازىلعان – باعزى جىردا».
ول «جىردا» اقىن اقپاتشالىق-قىزىلپاتشالىق ورىس يمپەرياسىنان عاسىرلار بويى قورلىق كورگەن، قىرعىن تاپقان جانە ءوز ەلىندەگى اۆتوكراتيادان دا سورلاپ قالعان قازاقتىڭ جويداسىز تراگەدياسىن نە سەبەپتى سول قازاقتىڭ كونەدەگى كوسموفيلوسوفيالىق «جەتى قات كوك» (جەتى اسپان؛ جەتى جارىق دۇنيە) تانىمىنا وراي ايشىقتايدى جانە سول تراگەديانىڭ ءالى توقتالماعان جويداۋىت ينەرسياسىن نەلىكتەن «اي استىنا، كۇن قاسىنا اللانىڭ اق ورداسىن تىگۋ» ارقىلى توقتاتپاق بولادى؟ جاۋاپ – بىرەۋ: قازاق وقىرمانىن تەرەڭىنەن ويلاندىرۋ ءۇشىن. ەگەر وقىرمان-قازاق تەرەڭىنەن ويلانا باستاسا، باعزى قازاق كوسموفيلوسوفياسىنىڭ س ە گ ءى ز د ءى ك جۇيەسىندەگى «شاڭىراق»-كۇن» مەن «سەگىزقيىر شارتاراپ» «سەگىزقانات اق وردا»، «سەگىزقىرلى، ءبىرسىرلى ەر»، «سەگىزورىم قامشى»، «سەگىزقىرلى وتكىر ءسوز» تۇرلەرىندە باستالىپ بەرەتىن ماگيالىق قاعيدالاردىڭ دا قازاقتىڭ گەنەتيكالىق جادىندا ءبىرتىن-بىرتىن تىرىلە باستايتىنىن سۆەتقالي اقىن جاقسى بىلەدى. اۆتوردىڭ «جاستىقتىڭ جازعى جۇرتىندا» ولەڭىندەگى «كۇن-شاڭىراق، ۋىق-نۇر» تۇرىندەگى بەينەلى ءسوزى دە – ءوزىنىڭ ەجەلگى كەمەل دۇنيەتانىمىنان اجىراپ قالعان بۇگىنگى قازاقتىڭ سانسىراعان ساناسىنا دەم سالارعا اسا قاجەت كۇنتانىمدىق ءھام كوسموەتنولوگيالىق سونداي ەجەلگى ينفورماسيالاردىڭ ءبىرى.
ولەڭدەگى «جەتى رەت – اق ءۇي، جەتى رەت قارا ءۇي تىگىلدى باسىما!» يديوماسى «ەر جىگىت ومىرىندە – ءۇش اق ءۇي، ءۇش قارا ءۇي تىگەدى» تانىمىمەن دە ماندەس. بۇ دۇنيە، و دۇنيە جانە ءتۇپ دۇنيە ۇشتىگىنىڭ ول فورمۋلاسى وقىرماندى سول ءۇش دۇنيەگە قاتىستى باسقا دا ۇشتىك قاعيدالاردىڭ ورتاق سىرىن تانىماقتىق ىزدەنىسكە جەتەلەيدى. مىسالى، «ات باسپايمىن دەگەن جەرىن ءۇش باسادى، ەر بارمايمىن دەگەن جەرىنە ءۇش بارادى»، ت.س.س.
ءوز جىر جيناعىنا «كوكىرەگىم – كونە كىتاپ» دەپ ەرەكشە ات قويۋى دا – ايت-مان نۇرجان شايىردىڭ ءوز تۋعان ەلى الدىنداعى پەرزەنتتىك سونداي ۇلى ميسسياسىنىڭ ءمانىسىن ءدوپ ايعاقتاپ تۇرادى. ال اتا-بابالارىمىزدىڭ سوزتانىمدىق-بەستانىمدىق كونە ىلىمىندە «كۆينتەسسەنسيا مەن ءتورت سۋبستانسيا» تانىمى نەگىزىندەگى كەرىترانسفورماسيالىق بەستىك جۇيە دە بار. ول جۇيە بويىنشا انىقتالاتىن بەستىكتەردىڭ اتاۋلارى «ەر قارۋى – بەس قارۋى»، «بەس تۇلىك»، «بەس تاس» تۇرىندە باستالىپ بەرەدى. سول انالوگيالىق بەستىكتەردىڭ ءبارى «تۇپتاڭىرلىك ەس → ەماناسيا → ۋاقىت → قوزعالىس → كەڭىستىك (كوسموس)» بەستىگى نەگىزىنەن ەش بۇلجىمايدى.
«بەسكۇندىك جالعان» اتالمىش جارىق دۇنيەنىڭ كەرىترانسفورماسيالىق «كۇن → كۇن نۇرى → اۋا → سۋ → توپىراق (جەر) بەستىگى دە، «ماڭدايداعى بەس ەلى ب ا ق» يا «ماڭدايداعى بەس ەلى سور» دەپ تە ايتىلاتىن ادامدىق ەستىڭ «ەس → اعىمداعى وي → ءسوز → ءىس-قيمىل → جۇزە» بەستىگى دە – سول «تاڭىرلىك ەس» بەستىگىنەن تارالعان انالوگيالىق بەستىكتەر. سونداي بەستىكتەردىڭ ءبىرى: «اقيقات → اڭىز → ميف → ەرتەك → ءدىن» بەستىگى. سۆەتقاليدىڭ ءوز ولەڭدەرىندە ميفتىك، ەرتەكتىك، اڭىزدىق، دىندىك تامسىلدەردى دە كوپتەپ قولدانىپ قالۋعا ەرەكشە قۇشتارلىعىنىڭ ءمانىسى دە سول بەستىك بويىنشا انىقتالماق. ويتكەنى، «اقيقات» بەستىگىندەگى اقيقاتتىڭ ءوزى – بابالارىمىزدىڭ سوزتانىمدىق-بەستانىمدىق ءىلىمىنىڭ اقيقاتىن بىلدىرەدى. ياعني اقيقاتتىڭ كەرترانسفورماسيالىق بەستىگى مىناداي ورنەك تۇرىندە: «سوزتانىم-بەستانىم ءىلىمى → اڭىز → ميف → ەرتەك → ءدىن».
ول بەستىك كەركەتكەن زامانالار بارىسىندا اقيقات رەتىندەگى سوزتانىم-بەستانىم ءىلىمىنىڭ جالعاندانۋداعى كەرىترانسفورماسيالىق ءتورت ستادياسىن ءدوپ كورسەتىپ تۇرادى. سوندىقتان اقيقاتتى ىزدەگەن ءار ادام اڭىز بەن ميفتەن دە، ەرتەك پەن دىننەن دە اقيقاتتىڭ امان قالعان ەلەمەنتتەرىن كوپتەپ ىزدەپ تاۋىپ، ءسوزتانىم مەن بەستانىم ءىلىمىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسىپ باقپاق. سۆەتقاليدىڭ ءوز ولەڭدەرىندە اڭىزدىق، ميفتىك، ەرتەكتىك، دىندىك تامسىلدەرگە سۇيەنۋىن ءبىز وقىرمان رەتىندە سول تۇرعىدان باعالايمىز.
قالاي دەسەك تە، اقىن ءوز ويىن وقىرمان قاۋىمعا كوركەمدەپ ۇسىنۋدا سوزتانىم-بەستانىم ءىلىمى قاعيدالارىنا ۇدايى جۇگىنىپ وتىرادى. وعان «كوكىرەگىم – كونە كىتاپ» ەڭبەگىنەن كوپتەپ مىسال كەلتىرۋگە بولادى. الايدا، گازەت رەداكسياسىنىڭ تالابىنا لايىقتالىپ جازىلعان وسى شاعىن ماقالامىزدا ءبىز ونداي مىسالداردىڭ ەكەۋىن عانا نازارعا الىپ، سولاردىڭ كونەدەگى ىلىمدىك نەگىزىن دە مەيلىنشە قىسقا-نۇسقا تۇردە ينتەرپرەتاسيالاۋعا ءماجبۇرمىز. ايتالىق، جوعارىدا كەلتىرىلگەن «بەسكۇندىك جالعان» بەستىگى مەن ادامدىق ەس بەستىگىنىڭ ءوزارا سايكەستىگىنەن «اۋا (جەل) مەن ءسوز» تەكتەستىگى دە ايقىندالىپ شىعادى. كۇنى كەشەگى دۋلىعالى جىراۋلار پوەزياسىنان كەيىن بىرتە-بىرتە ۇمىتىلىپ كەتكەن «ءتاڭىرى بەرگەن جەل-سوز» تانىمىنىڭ ءمانىسى دە سوندا. ول تانىم – جاراتۋشى مەن پەرىشتەلەردىڭ، باقسىلار مەن ەلتىلەردىڭ كورىپكەلدەر مەن سۇلەيلەردىڭ «باسىنداعى باعى (جۇماق ەسى) مەن سول باقتان سويلەنەتىن جۇپار ءسوزى» ترانسەندەنتتىلىگىنىڭ قۇپيا كودى ىسپەتتەس قاستەرلى تانىم. باستى ءبىر فورمۋلاسى: «باس – ب ا ق، اۋىز – داربازا، ءسوز – سامال». سۆەتقاليدىڭ سونداي جۇپار جەل-سوز تۋرالى «وراپ الدى جۇلدىزداردىڭ قۇيىنى، كوكىرەگىمنەن قاۋىز جارعان سامالا»، نەمەسە، «جىندى قۇيىن بيلەپ ءجۇر ساق-ساق كۇلىپ» تۇرىندە جۇمباقتاپ ايتقان سوزدەرى «جەل ەكەۋمىز» اتتى ولەڭىندە: «بۇلىكشىل!» دەپ جاتىر تاعى عايباتتاپ. بار جازىعى – ءجاريا-دۇر جەل ءىسى. تىعىلىپ اپ قالىڭ قامىس ىشىنە، ءىشىن تارتىپ وكسىپ-وكسىپ الادى ول» تۇرىندە دە جالعاسادى. ال اتالمىش جىر كىتابىنىڭ ەپيگرافى رەتىندەگى ولەڭدە ول قۇبىلىس «... مۇنى ويتكەنى ەل وقيدى – اۋەلى. ەلدەن الىپ جەل وقيدى – ولگەن سوڭ...» تۇرىندە كورىنىس بەرەدى.
«باستاعى ب ا ق» (جۇماق ەس) دەمەكشى، سۆەتقالي شايىر «ىزعىشتىرۋ» ولەڭىندە: «تەك شىندىقتى ەسكەرە ءجۇر مىنا ءبىر: ابىز كەلسە، – مىيدىڭ ءيسى شىعارىن، دوڭىز كەلسە، – قىيدىڭ ءيسى جۇعارىن!» دەپ، كەمەل ادامدارعا ءتان ءجۇپارلى جۇماق ەستىڭ سامال ءسوزى مەن قارا (چەرن؛ سكوت، چەرت، تۋلوۆيششە.،) جاراتىلىسىنا ءتان ساسىعان تامۇق ەستىڭ مۇڭكىر ءسوزىن سالعاستىرا ايتادى. ال ءسوز – جاسامپاز دا جويىمپاز ماگيا. «ءناعايىپ» ولەڭىندە اڭقىپ پىسە جازدايدى سوزدەرىم!» – دەپ جۇپار سويلەيتىن اقىن – وقىرماندار ءۇشىن دە، جالپى، ەلدىڭ بۇگىنى مەن كەلەشەگى ءۇشىن دە ءسوزتانىم مەن بەستانىم ءىلىمىنىڭ باستى قۇندىلىق ەكەنىن ءوزىنىڭ «كوكىرەگىم – كونە كىتاپ» ەڭبەگىندە كوركەم دە كوسەم جەتكىزۋگە ۇمتىلعان. ول تۋىندىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىققا ابدەن لايىق ەكەندىگى دە سول سەبەپتى.