نەمەسە قاتارداعى قۇلدان – مەملەكەت بيلەۋشىسىنە دەيىن
سۇلتان بەيبارىستىڭ تۋعانىنا 800 جىل
بيىل – سۇلتان بەيبارىستىڭ تۋعانىنا 800 جىل. ءبىز بۇل تۇلعا تۋرالى وقۋلىقتاردان وقىپ، بولات مانسۇروۆ تۇسىرگەن «سۇلتان بەيبارىس» فيلمىنەن كورىپ وستىك. ءيا، سۇلتان بەيبارىس دەسە، كوز الدىمىزعا بىردەن كينوكارتينادان قالىپ قويعان ويلى، ءار ادىمىن اڭداپ باساتىن، ءتۇسى سۋىق، جانارى وتكىر، مىسى باسىم، اقىلدى، سوزگە ساراڭ بيلەۋشىنىڭ (ءرولىن سومداعان بەلگىلى اكتەر نۇرمۇحان ءجانتورين، ال جىگىت شاعىن ويناعان داۋلەت بەيسەنوۆ) كەلە قالاتىنى بار.
دەشتى قىپشاق بالاسى
كوپتىڭ ىقىلاسىنا يە بولعان بۇل كينوكارتينانىڭ سوڭىنا تامان سۇلتان بەيبارىس التىن تاعىن تاستاپ، تۋعان جەرىنىڭ، قازاق دالاسىنىڭ جۋسان ءيىسىن ساعىنىپ جولعا جاياۋ شىعادى. باسىنا وراعان اق شالماسى، قولىندا سۇيەنگەن تاياعى، يىعىنا اسقان الا دورباسى، ۇستىندە ەتەگى ۇزىن كونەتوز كيىمى، اياعىندا قونىشى ۇزىن قوڭىر ەتىگى بار. فيلم باستى كەيىپكەردىڭ الدىنان كەزىككەن جۋساندا الاقانىندا ۋىستاي ۇستاپ، قۇشىرلانا يىسكەپ، ءومىر بويى اڭساعان يىسىنە كوزىن جۇمىپ، راحاتتانا ءلاززات الىپ تۇرعان بەينەسىمەن تۇيىندەلەدى.
ءيا، بەيبارىس – وزگە ەلدە ءجۇرىپ سۇلتان بولسا دا، تۋعان جەردىڭ قارا توپىراعىن التىن تاقتان دا ارتىق كورگەن، ساعىنعان بيلەۋشى بولىپتى. قۋاتتى ءارى مىقتى ەلدىڭ سۇلتانى بولا تۇرا، تۋعان جەردى اڭساعانى سونشالىق، ول دەشتى قىپشاق دالاسىنان كەلەتىن ساۋداگەرلەردەن جۋسان الا كەلۋىن تالاپ ەتكەن دەسەدى.
ۇلى قىپشاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، تاعدىر تالەيىمەن وزگە ەلدىڭ توپىراعى بۇيىرعان، اسقان اقىلىمەن قۇلدىقتان حاندىققا دەيىن كوتەرىلگەن، ەگيپەتتەي الىپ ەلدى 17 جىل بويى بيلەگەن بەيبارىس – ماملۇكتەردىڭ ءتورتىنشى سۇلتانى. سوڭعى زەرتتەۋلەردە ونىڭ قىپشاق تايپاسىنىڭ بەرىش رۋىنان شىققان اقسۇيەكتىڭ تۇقىمى ەكەنى انىقتالعان. اراب ەلدەرىنىڭ «مىڭ ءبىر تۇنمەن» قاتار قوياتىن حالىق رومانى – «بەيبارىستا» ونىڭ اكەسى جاماق، شەشەسى ايەك دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. سول كەزدە بەرىش رۋى قىرىم وڭىرىندە (قازىرگى زاماندا بەرىشتەر اتىراۋ وبلىسىندا قونىستانعان) تۇرعان.
ات قۇلاعىندا ويناعان
ونىڭ قۇلدىققا قالاي تۇسكەندىگى تۋرالى ەكى مالىمەت تاراعان. العاشقىسىندا كەزەكتى شاپقىنشىلىق كەزىندە تۇتقىندالعان دەسە، ەكىنشى مالىمەت بويىنشا اكەسىنىڭ جاۋلارى ونى قۇلدىققا ساتىپ جىبەرگەن دەيدى. سول ءبىر قۇل ساۋداسى قىزىپ تۇرعان شاقتا جۇزدەگەن قىپشاق بالاسىمەن بىرگە جاس شاماسى 12–14 ارالىعىنداعى بەيبارىستى دا شام شاھارىنىڭ قۇل بازارىنا اكەلىپ، ساۋداعا سالعان كورىنەدى. قۇل بازارىندا بەيبارىس 800 ديرحامعا ساتىلادى. كوشپەلى ومىرگە ابدەن ماشىقتانعان، جەلمەن جارىسا، اتتىڭ قۇلاعىندا ويناپ، جەبە تارتۋ مەن قىلىشتاسۋ ونەرىندە الدىنا جان سالمايتىن قىپشاقتار وزگە حالىقتارعا قاراعاندا وتە قىمبات باعالانىپتى. ءبىراق قۇلدىڭ كوزىندەگى اقاۋدى بايقاعان ساۋداگەر مامىلەدەن باس تارتادى. سوسىن بەيبارىستى ماملۇك ءامىرى الا اد-دين ايتەگىن (ايداكين) ال-بۋندۋكدار ساتىپ الادى. جاس جىگىت ءسويتىپ ال-بۋندۋكداري دەپ اتالا باستايدى. ساتىپ الىنعان بارلىق قۇل ءنىل وزەنىنىڭ رودا ارالىنا جاتتىعۋعا جىبەرىلەدى، سوندا بەيبارىس تا اسكەري قابىلەتتەرىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.
ونى مىسىردىڭ ايۋبي سۇلتانى بايقاپ قالىپ، ءوزىنىڭ جەكە گۆاردياسىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ قولباسشىسى ەتىپ تاعايىندايدى. سول كەزەڭدە بەيبارىس باسقارعان ماملۇك مەملەكەتىنىڭ اسكەرى ورتا عاسىرلارداعى ەكى ءىرى قولعا – «كرەسشىلەر جورىعى» مەن موڭعول باسقىنشىلارىنا تويتارىس بەرەدى.
ەرجۇرەك ماملۇكتەردىڭ دارەجەسى دە ءوسىپ وتىرعان. الدىمەن ونباسى، سودان سوڭ ءجۇزباسى، كەيىن مىڭباسى بولعان ماملۇك ءامىر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن جاعدايدا بوستاندىققا يە بولاتىن. ماملۇكتەردىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىعۋ وڭاي ەمەس ەدى. ال اقىلىمەن، ورلىگىمەن قىزمەتتىك ءوسۋ ساتىلارىنىڭ بارىنەن وتكەن بەيبارىس 1260 جىلى قۇتىز سۇلتان قايتىس بولعاننان كەيىن، تاققا وتىرىپ، ەڭ الدىمەن اسكەر ىشىندە تەمىردەي ءتارتىپ ورناتقان.
«بەيبارىس مەشىتى»
ونىڭ بيلىگى تۇسىندا مىسىر بۇرىن بولماعان دارەجەدە وركەندەي باستايدى. تاريحشىلار سۇلتان بەيبارىس مىسىردى بيلەگەن جىلدارى عىلىم، ءبىلىم، اعارتۋشىلىق ونەر گۇلدەنگەن تۇسى دەپ باعا بەرەدى. ەگىن شارۋاشىلىعى، ساۋدا-ساتتىق دامىعان. ول ەگيپەتتىڭ ال-يسكاندەريا (الەكساندريا)، داميەتتا، ال-كاھيرا (كاير) سەكىلدى ءىرى ورتالىقتارىندا ساۋدانىڭ كەڭ ەتەك جايۋىنا بارىنشا جاعداي جاساعان. مۇندا ۆەنەسيا، سيسيليا، گەنۋيا، ينديا، ورتا ازيانىڭ ساۋدا كەرۋەندەرى مەن كەمەلەرى توقتاپ وتەتىن. ولاردان كوپ سالىق ءتۇسىپ تۇرعان. وسىلايشا بەيبارىس ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرەدى.
ول حالىق ومىرىمەن ەتەنە تانىسۋ ماقساتىندا قاراپايىم كيىنىپ، تۇنگى كايردى ارالاپ جۇرەتىن بولعان دەسەدى. مىسىردى ءبىر كەزدەرى اشارشىلىق جايلاپتى. سوندا بەيبارىس كاير مەن مىسىر قالاسى ماڭىنداعى كەدەي-كەپشىكتەردىڭ ءتىزىمىن الدىرتىپ، ولاردى نايبتارعا، امىرلەرگە، ساۋداگەرلەر مەن بايلارعا ءبولىپ بەرىپ، ءۇش اي بويى تەگىن تاماقتاندىرسىن دەپ بۇيرىق ەتكەن كورىنەدى. مۇنىڭ سىرتىندا ورازا كەزىندە 5000 ادامعا اۋىزاشار دا بەرگەن دەيدى.
بەيبارىس ءوزى بيلىك ەتكەن كەزەڭدە سول ءداۋىردىڭ وزىق ۇلگىسىمەن كوپتەگەن ءزاۋلىم عيمارات، كورنەكتى مەشىتتەر، مەدرەسەلەر، كىتاپحانالار، بيىك قورعاندار مەن قامالدار، كوپىرلەر سالدىرعان. كاير قالاسىندا ول سالدىرعان مەشىتتەردىڭ ءبىرى ءقازىر دە «بەيبارىس مەشىتى» دەپ اتالادى. ونىڭ ەڭبەگىن باعالاعان جۇرت ونى ءتىپتى «ۇيقى بىلمەيتىن يسلام ارىستانى» دەپ اتاعان دەسەدى. ال بەيبارىس ءوزىنىڭ باستى سيمۆولى رەتىندە بارىستى تاڭداپ، بارىس بەينەلەنگەن جالاۋدى ەل نىشانى ەتىپ، بارىس بەينەلەنگەن ساقينا تاققان كورىنەدى. ءتىپتى، ونىڭ ءمورى دە بارىس بەينەسىندە بولىپتى.
1277 جىلى بەيبارىستى ءۋازىرى قىپشاق قالاۋىن ۋ بەرىپ ولتىرگەن. ونىڭ سۇيەگى داماسكىدەگى ءباب-ال-باريد زيراتىنا قويىلادى.
ماملۇكتەر داۋىرىندەگى جادىگەرلەر
بىلتىر قوعام قايراتكەرى، سەناتور ارىپتەسىمىز نۇرتورە ءجۇسىپ سۇلتان بەيبارىستىڭ 800 جىلدىعىن جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋدى ۇسىنعان بولاتىن. بۇگىندە قازاقستان مەن مىسىر ەلى ايتۋلى داتانى جوعارى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ ءۇشىن قىزۋ جۇمىسقا بىرىگىپ كىرىسىپ كەتكەن. ەلىمىزدە سۇلتان بەيبارىس تۋرالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىلىپ، ۇلكەن زەرتتەۋ ەڭبەگى ازىرلەنىپ جاتىر.
كاير حالىقارالىق قازىرگى زامانعى ەكسپەريمەنتالدى تەاتر فەستيۆالى شەڭبەرىندە راقىمجان وتاربايەۆتىڭ «سۇلتان بەيبارىس» سپەكتاكلى ساحنالانادى. مىسىر تاريحىنىڭ ماملۇكتەر داۋىرىنە ارنالعان اراب جانە قازاق تىلدەرىندەگى ەنسيكلوپەدياسىن جارىققا شىعاردى. مىسىردا سۇلتان بەيبارىستىڭ 800 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان پوشتا ماركالارى شىعارىلادى. استانا قالاسىندا دا سۇلتان بەيبارىستىڭ 800 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنسيا وتكىزىلىپ، مەرەكەلىك پوشتا ماركالارى شىعارىلادى.
ءقازىر قازاقستان قالالارىنىڭ بىرىنە، ەلدىمەكەندەردىڭ كوشەلەرى مەن الاڭدارىنا، سپورت سارايلارىنا سۇلتان بەيبارىس ەسىمىن بەرۋ قاراستىرىلىپ جاتىر. استانا، الماتى، اتىراۋ، اقتاۋ، تاراز، تۇركىستان قالالارىندا ماملۇكتەر ءداۋىرى تۋرالى سىر شەرتەتىن كايردىڭ يسلام ونەرى مۋزەيىنىڭ جىلجىمالى كورمەسى ۇيىمداستىرىلادى.
مىسىر تاراپى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۋزەيىنە ماملۇكتەر داۋىرىندەگى جادىگەرلەردىڭ كوشىرمەلەرىن جاساپ، سىيعا تارتادى.
سۇلتان بەيبارىستىڭ 800 جىلدىعى شەڭبەرىندە كوكپار، بايگە، جامبى اتۋ، قازاقشا كۇرەس، قۇسبەگىلىك، اسىق، اۋدارىسپاق سەكىلدى كوشپەلىلەردىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ حالىقارالىق تۋرنيرلەرى ۇيىمداستىرىلماق.
دايىنداعان نۇرجامال الىشيەۆا.