ۇقك ءتوراعاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتا جايلى سىرى
نەگىزى، جەڭىسبەك اعا ەشقاشان ءوزىنىڭ قىزمەتى جايلى اشىلىپ اڭگىمە ايتپاعان. دەگەنمەن تاۋەلسىز ەلىمىز ءتاي-تاي باسقان جىلدارى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قىزعىشتاي قورىعان قۇپيا قادامداردىڭ سىرىن بىلمەككە ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قولقالاپ قويمادىق. 1995-1997 جىلدارى ق ر ۇقك ءتوراعاسى بولعان جۇمانبەكوۆ جەڭىسبەك مۇحامەتكارىم ۇلى بۇل جولى وزىنە جاساعان ءوتىنىشىمىزدى جەرگە تاستامادى. ونىڭ دا وزىندىك ءجونى بار. اعىمداعى جىلدىڭ قاراشا ايىندا سەكسەننىڭ سەڭگىرىن ەڭسەرەتىن گەنەرال-لەيتەنات جەڭىسبەك مۇحامەتكارىم ۇلى ەل تاريحىندا ەلەۋلى ورنى بار كوپتەن جاسىرىلعان وقيعانى بۇگىپ قالماي، ەندى ءبولىسۋدىڭ دە رەتى كەلگەنىن تۇيسىنگەندەي...
- قويمادىڭدار عوي، ايتسە دە وتىز جىلدان وزعان وقيعادا جاسىراتىن سىر قالماعان بولار، - دەپ جەڭىسبەك اعا ادەمى ازىلمەن كەلىسىم بەردى...
- راس، وتكەن عاسىردىڭ بەلەسىندە قالعان سوڭعى ون جىلدىق ەلىمىز ءۇشىن تاعدىرشەشتى تاريحي كەزەڭ ەدى. كەڭەس وداعى ىدىراپ، الەمدى اۋزىنا قاراتقان بۇرىنعى جۇيە كۇيرەپ، جاڭا ءداۋىر ەسىگىن ايقارا اشقانى بەلگىلى. ەل ءىشى ابىگەرگە تۇسكەن الا-شۇبار زامان. ءبىر كەزدەرى شىلدىرلاعان قارا باقىرىنىڭ ءوزى قۇندى بولعان كەڭەستىك ۆاليۋتا سابان اقشاعا اينالىپ، كۇن سايىن ينفلياسيا شارىقتاپ، اقشا بىتكەن قاپ-قاپپەن تاسىلدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العانىمەن، ءالى دە «رۋبل» ايماعىندا قالعىسى بار. ءبىراق بۇكىل ون بەس وداقتى ۋىسىندا ۇستاعان ورتالىقتىڭ مۇراگەرى – رەسەي كۇتپەگەن جەردەن جاڭا ۆاليۋتاسىن ەنگىزىپ، ءبىزدى ەسكى كەڭەستىك رۋبلمەن قالدىردى. قوس كورشى – قىرعىزستان مەن وزبەكستان دا ءوز اقشاسىن دەر كەزىندە شىعارىپ ۇلگىرگەن. ەندى قازاقستانعا شەگىنەر جول جوق، جىلدام شەشىم قابىلداۋ قاجەت... ارنايى ماماندار تۇڭعىش ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگەنىڭ ديزاينىن جاساپ، ەندىگى جاۋاپتى قادام – جاڭا كۋپيۋرالاردى باسىپ شىعارۋ بولدى. ۇلتتىق بانكتىڭ سول كەزدەگى ءتوراعاسى عالىم باينازاروۆ باستاعان ارنايى توپ شۇعىل لوندونعا اتتانىپ، شاعىن اعىلشىن كومپانياسىمەن كەلىسىم جاسايدى. جاس مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى قۇپيانىڭ ءبىرى سانالاتىن بۇل وپەراسيانى ساناۋلى عانا ادام ءبىلدى.
راس، وتكەن عاسىردىڭ بەلەسىندە قالعان سوڭعى ون جىلدىق ەلىمىز ءۇشىن تاعدىرشەشتى تاريحي كەزەڭ ەدى. كەڭەس وداعى ىدىراپ، الەمدى اۋزىنا قاراتقان بۇرىنعى جۇيە كۇيرەپ، جاڭا ءداۋىر ەسىگىن ايقارا اشقانى بەلگىلى. ەل ءىشى ابىگەرگە تۇسكەن الا-شۇبار زامان. ءبىر كەزدەرى شىلدىرلاعان قارا باقىرىنىڭ ءوزى قۇندى بولعان كەڭەستىك ۆاليۋتا سابان اقشاعا اينالىپ، كۇن سايىن ينفلياسيا شارىقتاپ، اقشا بىتكەن قاپ-قاپپەن تاسىلدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العانىمەن، ءالى دە «رۋبل» ايماعىندا قالعىسى بار. ءبىراق بۇكىل ون بەس وداقتى ۋىسىندا ۇستاعان ورتالىقتىڭ مۇراگەرى – رەسەي كۇتپەگەن جەردەن جاڭا ۆاليۋتاسىن ەنگىزىپ، ءبىزدى ەسكى كەڭەستىك رۋبلمەن قالدىردى. قوس كورشى – قىرعىزستان مەن وزبەكستان دا ءوز اقشاسىن دەر كەزىندە شىعارىپ ۇلگىرگەن. ەندى قازاقستانعا شەگىنەر جول جوق، جىلدام شەشىم قابىلداۋ قاجەت... ارنايى ماماندار تۇڭعىش ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگەنىڭ ديزاينىن جاساپ، ەندىگى جاۋاپتى قادام – جاڭا كۋپيۋرالاردى باسىپ شىعارۋ بولدى. ۇلتتىق بانكتىڭ سول كەزدەگى ءتوراعاسى عالىم باينازاروۆ باستاعان ارنايى توپ شۇعىل لوندونعا اتتانىپ، شاعىن اعىلشىن كومپانياسىمەن كەلىسىم جاسايدى. جاس مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى قۇپيانىڭ ءبىرى سانالاتىن بۇل وپەراسيانى ساناۋلى عانا ادام ءبىلدى.
1993 جىلدىڭ كوكتەمىندە بىزگە – سول كەزدەگى جامبىل وبلىستىق مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (كگب) باسقارماسىنا ورتالىقتان اسا ماڭىزدى تاپسىرما ءتۇستى. جاڭا اقشانى ەلگە اكەلۋ، ساقتاۋ جانە بۇكىل وڭىرلەرگە تاراتۋ تالابى – باسقارما باستىعى بولعان ماعان جۇكتەلدى. بۇل دەگەنىڭىز، مىندەتتى تۇردە جانە مۇلتىكسىز «ميسسيا ورىندالۋى ءتيىس» وپەراسيا ەدى. وسىلايشا سول كەزدەگى جامبىل قالاسىنا كارى قۇرلىقتان باسىلىپ شىعارىلعان تەڭگە جاسىرىن جەتكىزىلە باستادى. ۇشاقتاردا «پرەزيدەنت سارايىنا فۋرنيتۋرا اكەلىنۋدە» دەگەن ءسوز «اينالاداعىلارعا» تاراتىلدى. ارنايى جالعا الىنعان اۋە كەمەلەرى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقتارىندا قونىپ جاتتى. جيىرما رەيس شاماسىنداعى ۇشاقتاردى ارنايى كولىكتەرىمەن قارسى الدىق. ال قالا تۇرعىندارىنا «لوتەرەيا بيلەتتەرى مەن ەسكى وبليگاسيالار تاسىلىپ جاتىر» دەپ بۇركەمەلەدىك. ادەيىلەپ تاراتىلعان قاۋەسەتكە سەنگەن جەرگىلىكتى حالىقتا ەشقانداي كۇمان دە بولمادى.
اۋەجايدا بار بولعانى ونشاقتى ادامنان قۇرالعان شاعىن جەدەل توپ جۇمىس ىستەدى. شىقىرلاعان سۋ جاڭا تەڭگەلەر 40–45 كەلىلىك (كگ) قارا جاشىكتەرگە سالىندى. ءاربىر تاسىمالداۋ بارىسىندا جول بويىندا جاسىرىن كۇزەت ورىندارى تۇردى، ءتىپتى مەرگەندەر دە سايلانىپ قويعان. سەبەبى زارەدەي بولسا دا ءبىر ارانداتۋشىلىق نەمەسە وقيعا قىلاڭ بەرسە، بۇكىل مەملەكەت ءۇشىن ورنى تولماس وكىنىشكە اينالۋى مۇمكىن ەدى. ايتا كەتەتىن جاعداي، تۇڭعىش ءتول ۆاليۋتامىزدى قازاقستانعا اكەلۋ ءۇشىن قازىرگى تاراز شاھارىنىڭ تاڭدالۋى دا تەگىن ەمەس. شاعىن قالا ءارى وندا سەنىمدى بانك قويماسى بار بولعاندىقتان، نازاردان تىس جۇمىس جۇرگىزۋگە ىڭعايلى ەدى. قالانىڭ بانكيرلەرى دە سەنىمدى، جاۋاپكەرشىلىگى مول ازاماتتار بولاتىن. ايتكەنمەن اقشا تاسىمالداۋ كەزىندە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، «بۇل نە جاشىكتەر؟» - دەپ سۇراعان جاندار دا كەزدەستى. ءبىراق ولاردىڭ بارلىعى جەدەل جانە جاسىرىن تۇردە تەكسەرۋ بارىسىندا كۇدىكتى، «بوتەن ويلى» ادامدارمەن بايلانىستارى انىقتالمادى.
سونىمەن، كۇزگە سالىم تاريحي ءسات تايادى! پرەزيدەنت جارلىعىمەن 1993 جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – تەڭگە اينالىمعا ەنگىزىلدى. سول ساتتە تاراز قالاسىنا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن وكىلدەر اعىلدى. ءار وبلىستىڭ جاۋاپتى ۋاكىلدەرى ارنايى كۇزەتپەن، قارۋلى قورعاۋشىلارمەن بىرگە جاڭا اقشانى الىپ كەتىپ جاتتى. جاقىن ايماقتار كولىكپەن كەلسە، الىستاعىلار پويىزبەن، ۇشاقپەن جەتتى. نەبارى سەگىز كۇندە تۇڭعىش تەڭگەمىز بۇكىل قازاقستان بانكتەرىنە تاراتىلدى. وسىلايشا، ەلىمىزگە العاشقى تەڭگەنىڭ اكەلىنۋى ءساتتى ورىندالعان مەملەكەتتىك ميسسيا بولىپ تاريحتىڭ ەڭ قۇپيا بەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ ەندى. بۇل – تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى قارجىلىق قادامى ەدى، – دەگەن گەنەرال اعامىز اڭگىمەسىن ءتامامداعانداي ءسوزىن تۇيىندەدى.
قوش دەيىك! بۇل اڭگىمەنىڭ توركىنى تەگىن ەمەس، اعامىزدىڭ سەكسەننىڭ بەلەسى الدىندا پاش ەتىلىپ وتىر! كورنەكتى مەملەكەت قىزمەتكەرى (الدە قايراتكەر؟)، ەلىمىزگە بەلگىلى تۇلعا جەڭىسبەك مۇحامەتكارىم ۇلى جۇمانبەكوۆ تۋرالى ءبىر اۋىز قىسقاشا قايىرساق: كاسىبىنىڭ مايتالمانى، مەملەكەت مۇددەسىن بارىنەن بيىك قويعان حالقىمىزدىڭ ادال پەرزەنتى. قاۋىپ-قاتەرگە تولى قىزمەتتە جۇرسە دە، ەشقاشان ءوز داڭقىن كوزدەپ، ماداق-مانساپتى كۇيتتەگەن ەمەس. كوزگە كورىنبەيتىن مايدانداعى وتان ءۇشىن اتقا قونعان ۇزەڭگىلەس ارىپتەستەرى ونى تاباندى، مىنەزدى، شەشىم قابىلداۋدا سارابدال، ءبىراق قاراپايىم بولمىسىنان اينىمايتىن ازامات دەپ باعالايدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇقك ءتوراعاسى قىزمەتىنەن سوڭ شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ايماقتىق تەرروريزمگە قارسى قۇرىلىمىنىڭ ديرەكتورى (شىۇ اتق، ديپلوماتيادا ەلشى دارەجەسى)، «داڭق وردەنى»، بىرنەشە شەتەلدىك ماراپات يەگەرى، ق ر ۇقك-نىڭ گەنەرال – لەيتەنانت جەڭىسبەك مۇحامەدكارىم ۇلىنىڭ ءومىر جولى – جاس ۇرپاققا ۇلاعاتتى ونەگە. قاي جەردە، قانداي لاۋازىمدا جۇرسە دە، ەل تاۋەلسىزدىگى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى باستى مۇرات تۇتتى. ونىڭ باستاماسىمەن ءبىرقاتار قۇپيا وپەراسيالاردىڭ تابىستى جۇزەگە اسقانى بۇگىندە ساناۋلى ادامدارعا عانا ءمالىم. ءبىراق سونداي كوپشىلىكتەن كومەسكىلەنگەن ەرلىكتەردىڭ ارقاسىندا قازاقستان العاشقى قيىن كەزەڭىنەن سۇرىنبەي وتكەنىنە تاريح كۋا.
جەڭىسبەك اعامىزدىڭ اڭگىمەسى ارقىلى ءبىز وتكەننىڭ باعاسىن، بولاشاقتىڭ ءقادىرىن تۇسىنەمىز. وزگەگە سىر بەرمەس ارامىزداعى سۇڭعىلا جاننىڭ عۇمىرى مەن پاراساتى، باتىلدىعى مەن سابىرى – ۇلت ءۇشىن شىنايى قىزمەت ۇلگىسى.
ارداقتى اعامىزعا ايتارىمىز كوپ، ايتسە دە ءسوزىمىزدى جۇرەكجاردى لەبىزىمىزبەن تۇيىندەيىك: «جاسىڭىزعا جاس قوسىلىپ، ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىڭىزدىڭ شاراپاتىن كورە بەرىڭىز! ۇرپاقتىڭ العىسى مەن ەلدىڭ قۇرمەتى – ەڭ ۇلكەن ماراپات. حالقىمىزعا رۋح بەرەتىن سىزدەي اعالارىمىز امان جۇرسە – تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋى ماڭگى جەلبىرەي بەرمەك!».
PS. وسى ماقالا جازىلىپ بىتەر-بىتپەستەن استانادان ءسۇيىنشى حابار كەلدى. پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن ق ر ۇقك بۇرىنعى ءتوراعاسى گەنەرال-لەيتەنانت جۇمانبەكوۆ ج.م. رەسپۋبليكا كۇنىنە وراي ءى دارەجەلىك داڭق وردەنىمەن ماراپاتتالدى. قۇرمەتتى جەڭىسبەك مۇحامەدكارىم ۇلى، تۋعان كۇنىڭىزبەن بىرگە وردەنىڭىز قۇتتى بولسىن! بەينەتتىڭ زەينەتىن كورە بەرىڭىز!