ب ا ق - قوعامنىڭ ايناسى. اقپارات بۇل تۇتاس - يدەولوگيا. ۇلت يگىلىگىنە قولدانساڭىز - وركەندەتەدى. ال پروپاگاندامەن اينالىسساڭىز قۇردىمعا جىبەرەدى. جۋرناليستيكا – 46 ماماندىقتىڭ باستاۋىندا تۇر ەكەن. دالىرەك ايتقاندا قوعام، الەۋمەت، ساياسات، ەكونوميكا، عىلىم، ونەر، ءبىلىم دەپ بولىنە بەرەدى. ەلگە جاڭالىق جەتكىزەتىن، ۇلتتىق يدەولوگياعا جۇمىس جاسايتىن بىردەن ءبىر سالا. حالىق اراسىندا بەيرەسمي – ءتورتىنشى بيلىك اتالاتىنى تەكتەن تەك بولماسا كەرەك-تى. ءقازىر Instagram، Facebook، Tik-Tok، Whatsapp سياقتى الەۋمەتتىك جەلىنىڭ، بلوگەرلەردىڭ، ءجي-دىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر. جاھاندانۋ تۇسىندا ءداستۇرلى جۋرناليستيكانىڭ تاعدىرى الاڭداتادى. وسىعان وراي بىلىكتى مامانداردان ساۋالناما العان ەدىك.
اۋىلدا جۋرناليست بولۋدى ارماندايتىنبىز. سونىڭ ىشىندە باسپاسوزدە ىستەۋدى قالادىق. ءبىراق ۇبت كەزى قيىن بولدى. ءارتۇرلى سالانىڭ باسىن شالدىق. الايدا ناتيجە تومەن. ءبىر كۇنى سىنىپ جەتەكشىم ساۋلەت اپايدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا «ءوزىن ءوزى تانۋ» پانىنەن ساباق بەرەتىن وتەپبەرگەن اعاي ومىرلىك ءجون سىلتەدى. سودان باستاپ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن بەيىندىك ءپان رەتىندە تاڭداپ، جۋرناليستيكاعا بەت الدىق. تۇركىستاننان جوعارى ءبىلىم الىپ شىقتىق. قاسيەتتى احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيەتىندە سەيدوللا سادىقوۆ، قۋاندىق ورازبەك ۇلى، بەكجىگىت سەردالى، اسحات، عالىمجان، ناقىپ سياقتى اعايلارىمىز بەن ءاليا، گۇلنارا، جانار، اتىرگۇل اپايلارىمنىڭ ارقاسىندا ءبىلىم مەن تاربيەنى بويىمىزعا مول سىڭىردىك. ءبىزدى وقىتىپ، ۇلكەن ومىرگە، ماماندىققا دايىنداعان ۇستازدارعا مىڭ راحمەت!
الماتى – الىپ شاھار! مۇندا كۇن كەشۋ وڭاي ەمەس. مەگاپوليستە ەشكىمدى تانىمايمىز، قالا بەيتانىس. قۇددى ءبىر شەتەلدە جۇرگەندەيمىز. ءسويتىپ، جەلتوقسان 175 مەكەن-جايىنا باردىم. سوندا قازاق گازەتتەرى ۇجىمى وتىرادى ەكەن. ءسويتىپ ءجۇرىپ العاش تانىسقان ادام اقيقات جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، اقىن امانحان ءالىم اعامىز. ءوزى ناعىز جاستارعا جاناشىر جان. بىردەن ءسوزىمىز جاراسىپ، كەيىننەن ءجيى-جيى ماقالا اپارىپ تۇردىم. ماعان ويىڭدى اباي، پۋشكين سياقتى عالامدىق تۇلعالاردىڭ سوزىمەن تۇزدىقتا، سول كەزدە مەيىلىنشە ءوتىمدى شىعادى دەپ ماتەريال ازىرلەۋگە ۇيرەتتى. ءوزىنىڭ ءومىر تاريحىن، قيىنشىلىق كەزەڭدەردى، قازىرگى زاماندى، بولاشاقتى ايتىپ، اڭگىمەلەپ وتىراتىن. وزىنەن جوعارى باسشى بولعان سوڭ، جۇمىسقا الا المادى. الايدا اعالىق قامقورلىعىن، جىلى ءسوزىن ايامادى. سونىمەن قاتار ۇركەر جۋرنالىنا دا ماقالا جازىپ تۇردىم.
بىردە قازاق راديوسىنىڭ الماتىداعى ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى باقىت جاعىپار ۇلى اعامىزبەن تانىستىم. ول كىسى دە ناعىز جاناشىر ادام ەكەن. ماعان عىلىمعا بارۋعا ءجون سىلتەدى. ال عىلىمدا اكادەميك كەنجەحان ءىسلامجان ۇلى جەتەكشىلىك ەتىپ كەلەدى. ءتىلىن الدىم، قور بولمادىم، تاۋبە! ءوزىم ىنتالانىپ، اقىن باتىرحان سارسەنحاننان اۋديو سۇحبات جازىپ راديوعا اپاردىم. دەسە دە تاجىريبەم از بولىپ، داۋىس ىرعاعىم كەلمەدى. ونىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ قۋمادىم. مۇمكىندىك بەرگەنىنە راحمەت.
الماتىداعى بارشا ب ا ق قۇرالدارىن كەزدىم. اقىرى 2-3 جىل بويى قالاماقىعا جازىپ ءجۇرىپ، "الماتى اقشامىنا" تىلشىلىككە قابىلداندىم. ارىپتەس اعالارىمىز ءداستۇرلى جۋرناليستيكانىڭ قىر-سىرىنا قانىقتىرىپ، ەڭبەككە تارتتى. جازۋىمدى كۇزەپ، تۇزەدى. وسىلايشا اقپارات، عىلىم سالاسىنا ەنىپ كەتتىم. قولداۋ كورسەتكەن قامقورشى اسىل جانداردىڭ بارىنە مىڭدا ءبىر العىس!
تاقىرىپقا وراي:
قۋاندىق ورازبەك ۇلى،
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى:
امبەباپ بولۋ – زامان تالابى
جۋرناليستيكا – ايرىقشا ماماندىق. ۇنەمى ىزدەنىس، ءارقاشان قاربالاس. قوعامداعى وتكىر ماسەلەگە ارالاسادى. بيلىك پەن بۇقارا اراسىنداعى التىن كوپىر. جۋرناليست جابىق ەسىكتى قاعۋى كەرەك. امبەباپ بولۋ – زامان تالابى. ويتپەسە كۇن كورۋ قيىن، تۇرمىس شىداتپايدى. بىلگەنگە اقشا دەگەن ادامنىڭ اياعىنىڭ استىندا. ەڭ باستىسى اقىلمەن تەرىپ الۋ كەرەك. تەك ماماندىقتى ويلاپ، وتباسىن قالتارىستا قالدىرۋعا بولمايدى. جانۇيانىڭ جاعدايىن تۇزەپ، بىرنەشە ءىستى قاتار اتقارىپ، مۇمكىن بولسا عىلىمي دارەجە قورعاپ العان دۇرىس. كەيىن تاجىريبەنى جاستارعا ۇيرەتەسىز. ۇدايى بولاشاقتى ويلاپ، اقىلمەن ءىس قىلعان ءجون.
جۋرناليستكە كەرەگى – ادامگەرشىلىك. جازعان ماقالالارىڭا قاراپ-اق سەنىڭ قانداي ادام ەكەنىڭدى وقىرماندارىڭ شامالاپ وتىرادى. كەلەسى كەرەك قاسيەت – ىزدەنىمپازدىق. جۋرناليست ءومىر بويى ءالى ەشكىم ەستىمەگەن، ەشكىم بىلمەيتىن جاڭالىقتى تاۋىپ، ءوزى ءبىرىنشى بولىپ جاريالاۋعا ۇمتىلادى. مىقتى جۋرناليست بولماساڭ دا ساعان اۋاداي قاجەت نارسە-وپەراتيۆتىلىكپەن استاسىپ جاتقان ەڭبەكقورلىق. مىقتى جۋرناليست – ءادىل بولادى. قانداي جاعداي بولماسىن، ادىلدىكتەن اتتاماۋىڭ كەرەك.
سەيدۋللا سادىقوۆ،
ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى:
ەلىن، ۇلتىن شىن سۇيەتىن، بويىندا ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇشقىنى بار جۋرناليست ەلىنىڭ پاتريوتى بولادى. وسىنداي جۋرناليستەر ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋ ۇستانىمىن بەرىك ۇستانادى. كەڭەستىك داۋىردە شەرحان مۇرتازا، كامال سمايىلوۆ، ساعات اشىمبايەۆ، بەرتىن كەلە بەيسەن قۇرانبەك ۇلتتىق مۇددە تۋىن اسقاقتاتا كوتەردى. ءقازىر جۋرناليست-اقىن، دەپۋتات قازىبەك يسا ءتىل ماسەلەسىن تايسالماي كوتەرىپ، شىرىلداپ ءجۇر.
قازاعىمنىڭ كورگەن قۇقايى، قوردالانىپ قالعان ۇلتتىق پروبلەمالار مەنىڭ دە جانىمدى جەگىدەي جەپ كەلەدى. كانديداتتىق ديسسەرتاسيانى 1992 جىلى لومونوسوۆ اتىنداعى ماسەكۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە «اگرارنىە پرەوبرازوۆانيە ۆ قازاحستانە ي پەچات»، ال دوكتورلىق ديسسەرتاسيانى ون ءۇش جىل بۇرىن ميرزو ۋلۋگبەك اتىنداعى وزبەكستان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «وسۆەششەنيە ۆوپروسوۆ ناسيونالنوي يدەنتيفيكاسيي ي ناسيونالنوي يدەنتيچنوستي ۆ پەچاتنوي پرەسسە كازاحستانا» دەگەن تاقىرىپتاردا 10.01.10 – جۋرناليستيكا ماماندىعى بويىنشا قورعادىم. بۇل قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە الەمدە ەڭ وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. ءبىر مىسال. مەنىڭ وسى تاقىرىپتاعى اعىلشىن تىلىندەگى مونوگرافيام گەرمانياداعى باسپادان شىققان بولاتىن. ارتىنشا باسپا القاسىنىڭ شەشىمىمەن 6 تىلگە – فرانسۋز، يسپان، يتاليان، پورتۋگال، نەمىس جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، جارىق كوردى.
ەڭ الدىمەن جاس ءجۋرناليستىڭ ءوزىنىڭ قىزمەت اۋقىمىن، سالاسىن، تاقىرىبىن تاڭداي ءبىلۋى ماڭىزدى. ونىڭ تۋى – ادىلەتتىلىك پەن ادالدىق بولۋى مىندەت. دەمەك، ادام، ادام بولعاندا دا ناعىز ادام بولۋى ءتيىس. مۇنىڭ جاس جۋرناليستەرگە تىكەلەي قاتىسى بار. ... جالدانبالى جۋرناليست دەگەندى تۇسىنبەيمىن. جۋرناليست بلوگەر ەمەس.
ءداستۇرلى جۋرناليستيكانى جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. اۋداندىق، قالالىق گازەتتەردىڭ مۇشكىل جاعدايىن قالاي تۇزەتەمىز؟جۋرناليستەردىڭ جالاقىسى، قالاماقىسى ماسەلەسى قاشان شەشىلەدى؟
جالپى جۋرناليست ماماندىعىنا قۇشتارلىق سەزىمى بالا كەزدەن باستاۋ الادى. مىسالى، مىنا ءبىز، شاعىن اۋىلدىڭ جەتكىنشەكتەرى، تورتىنشى-بەسىنشى سىنىپتاردان باستاپ، كىتاپ وقۋدان باس الماۋشى ەدىك. باتىرلار جىرى، ەرتەگىلەر، مىڭ ءبىر ءتۇن، اڭىز اڭگىمەلەر... وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى-جەتپىسىنشى جىلدارى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قولىنان كىتاپ تۇسپەيتىن. ءسابيت، مۇحتار، عابيت، عابيدەن روماندارىن قۇنىعا وقىدىق. باۋبەك بۇلقىشيەۆ، ساتتار ەرۋبايەۆ، مۇقان يمانجانوۆتارداي بولۋدى ارماندادىق، سولارداي جازۋعا تالپىندىق. بۇل ءبىزدى تىلشىلىككە، جۋرناليستيكاعا باستادى.
جۋرناليستيكا – جازۋشىلىقتىڭ باسپالداعى. سوندىقتان جۋرناليست بولۋعا نيەتى بار تالاپتى جاستار كوپ وقۋ كەرەك.
ءقازىر ادەبي كىتاپتىڭ بەتىن اشپاعان جاستاردىڭ جۋرناليستيكا سالاسىندا ءجۇرۋى ويلاندىرادى. ءبىلىمسىز جاستىڭ جۋرناليست بولۋعا قۇقىعى بولماۋى كەرەك. سوندىقتان بولار ارمان شورايەۆ جۋرناليست ماماندىعىنا بىرنەشە اي عانا وقىتۋ كەرەك دەپ ءجۇر. وي-پيعىلى دۇرىس. كۇيىنگەندىكتەن ايتادى دا.
بەكجىگىت سەردالى،
حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ
اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، كومپوزيتور:
سالالىق جۋرناليستيكا –
مەديانىڭ جاڭا باعىتى
ءوزىمىز بولاشاق جۋرناليستەردى ازىرلەيتىن سالادا قىزمەت ەتەتىندىكتەن، جىل سايىن جاستاردىڭ مەديانىڭ قاي تارماعىنا دا كوبىرەك قىزىعاتىنىن تامىرشىداي باعامداپ، مونيتورينگ جاساپ وتىرامىز. مەدياعا، ينتەرنەت جۋرناليستيكاعا، موبيلوگرافياعا قىزىعاتىندار قاتارى، اسىرەسە، جاستار اراسىندا جىل وتكەن سايىن ارتىپ كەلە جاتقانىمەن، وكىنىشكە وراي، باسىم بولىگىنىڭ تەليەۆيزياعا كوبىرەك بۇيرەك بۇراتىنى ويلانتادى. گازەت، راديو ءجۋرناليسى بولعىسى كەلەتىندەر وتە سيرەك. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ مۇنى جاستاردىڭ كوگىلدىر ەكران ارقىلى ەلدىڭ نازارىندا جۇرەر «تەلەجۇلدىز» بولۋعا قۇمارتىپ، ارزان دۇنيە ۇسىنۋ ارقىلى «تيك-توكەر» بولىپ-اپ، لايك، حايپ قۋىپ، ءجۋرناليستىڭ ناعىز ابىرويلى كاسىپ ەكەنىن جەتە تۇسىنبەۋىندە دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ءبىز ءتورت جىل بويى قازىرگى مەديانىڭ جاڭا ماماندىقتارى – موبيلوگراف، تارگەتولوگ، SMM، PR سياقتى كاسىپتەرگە، سونىمەن قاتار، گازەت پەن راديوعا قىزىقتىراتىن كونتەنتتەردە ءبىلىم بەرۋگە تىرىسامىز. وسى ماقساتتا كوبىنە مەديا سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن، بىلايشا ايتقاندا، جۋرناليستيكانىڭ قازانىندا قايناپ جاتقان تاجىريبەلى مامانداردى كوبىرەك ءدارىس بەرۋگە شاقىرىپ، تىكەلەي وندىرىستە (تەلەارنادا، گازەت رەداكسياسىندا) دۋالدى وقىتۋ ارقىلى ستۋدەنتتەردىڭ تىكەلەي ينلۋسترياعا بارىپ ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساپ، جاستاردىڭ ءداستۇرلى جۋرناليستيكاعا قىزىعۋشىلىعىن وياتۋعا تالپىنامىز. بۇگىنگى جۋرناليستيكا، ءسوز جوق، جاڭا مەديا باعىتىندا دامىپ جاتىر. داتا جۋرناليستيكا، مادەني كوممۋنيكاسيا، كونۆەرگەنتتى جۋرناليستيكا، سالالىق جۋرناليستيكا – مەديانىڭ جاڭا باعىتتارى. مۇنى وقىتپاساق، زامان كوشىنەن كەيىن قالىپ قويامىز. ءبىر جاعىنان، اقپاراتتىق جۋرناليستيكاعا تولىقتاي كوشەمىز دەپ، جاستاردىڭ جازۋ قابىلەتىنەن ايىرىلىپ بارامىز.
قازىرگى ب ا ق قوعامداعى وزەكتى ماسەلە رەتىندە اتىس-شابىستى، كىسى جوعالۋى مەن ادام ءولىمىن تاڭداپ ءجۇر. بۇلاردىڭ جاڭالىقتار لەنتاسىندا العاشقى لەككە شىعىپ كەتەتىنى سول. ال، شىن مانىندە وزەكتى ماسەلەنى سالالىق جۋرناليستيكادان ىزدەۋ كەرەك. ەلىمىزدە ەكونوميكا، ەكولوگيا، مەديسينا، سپورت، مادەنيەت تاقىرىبىندا ىندەتىپ جازاتىن جۋرناليستەر ازايىپ بارادى. ىرگەمىزدەگى كورشىلەرىمىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىنە كوز سالساڭىز، سالالىق جۋرناليستيكانى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، ناقتى ءبىر سالالارعا ارنالعان گازەت-جۋرنالدار، سايتتار مەن تەلەارنالار جۇمىس ىستەيدى. ءتىپتى تازا اسكەري، مەديسينالىق باعىتتا حابار تاراتاتىن تەلەارنالار بار. بۇدان باسقا، عىلىمي-تەحنيكالىق جاڭالىقتاردان جان-جاقتى اقپارات تاراتاتىن تەلەارنالار دا جۇمىس ىستەيدى. الداعى ۋاقىتتا، تۇتاستاي سالالىق اقپارات كەڭىستىگىن قۇرماساق تا، مەديسينا، عىلىم سالاسىن ىندەتىپ جازاتىن جۋرناليستەر شوعىرىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. ءوزىمىز ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورنىنىڭ وقۋ جوسپارىنا سالالىق جۋرناليستەردى باعىتتاپ ازىرلەۋ ءۇشىن «سپورت جۋرناليستيكاسى»، «ەكوجۋرناليستيكا»، «پەداگوگيكالىق جۋرناليستيكا»، «قۇقىقتىق جۋرناليستيكا»، «مەديسينالىق جۋرناليستيكا»، «ارت-جۋرناليستيكا»، «جەرگىلىكتى جۋرناليستيكا» سياقتى پاندەردى ەنگىزىپ، وقىتىپ جاتىرمىز. ءقازىردىڭ وزىندە ءوز تاقىرىبىنا قىزىعىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەر يۋتۋبتان ارنايى كانالدار اشىپ، سالالىق جۋرناليستيكاعا بىرتىندەپ بوي الدىرا باستادى. وزەكتى ماسەلەنى، مىنە، وسى جاستار كوتەرىپ ءجۇر.