قازاقى پايىم
«سارى اياز» امالى بىتۋگە جاقىن. ءبىراق الدا «بىلمەسەڭ - بىلدىرەم، بىلسەڭ - بۇلدىرەم» دەگەن ايبىندى اقپان ايى كەلە جاتىر
قاڭتار ايىنىڭ 3ء-ى. شاتقالدا جىلان جورتىپ ءجۇر...
جىلاننىڭ قىستىگۇنى قار بەتىندە جورعالاعانى قىس جىلى بولادى دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. قاردا جىلان جورعالاسا، ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىز ايتقانداي، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زامان» باستالىپ، قازاعىم مامىراجاي تىنىشتىققا، جاراتقاننىڭ جىلۋىنا بولەنىپ، باقىتتى شاققا ەنەتىن كورىنەدى…
قىستىڭ 40 كۇندىك شىلدەسى 5 اقپان كۇنى شىعادى. ءبىراق قىتىمىر كۇندەر ءالى جالعاسا بەرمەك. الدىمىزدا اقپان ايى كەلە جاتىر. بۇل ايدىڭ «بىلمەسەڭ - بىلدىرەم، بىلسەڭ - بۇلدىرەم» دەگەن ۇرانى بار. دەسە دەگەندەي، بابالار جاڭساق ايتپايدى. ۇرپاعىن امان ساقتايمىن، كوبەيتەمىن دەپ تالاي قيىن كەزەڭدى باسىنان وتكەرىپ ءجۇرىپ جيناقتاعان تاجىريبەنىڭ ءتۇيىنى عوي بۇل تامسىلدەر.
اپتىعىپ جەتكەن اقپاننىڭ اشۋ مىنەزىن، اساۋ قىلىعىن كورسەتۋى عاجاپ ەمەس. الداعى ايدا اتاقتى «اقپان» امالى بار. ول ايدىڭ 10–15 ارالىعىندا جۇرەدى. «جىلقىشى»، «اق قۇرىق» دەگەن جاناما اتتارى بار. ونىڭ ارجاعىندا اتاقتى «ءبورىسىرعاق» تۇر.
قازاقتا «ءۇش بۋناق» دەگەن تابيعات ەسەبى بار. جىلدى جىلى، ىستىق، سۋىق دەپ ءۇش مەزگىلگە ءبولىپ قاراستىرادى. باس بۋناق – شامامەن اقپاننىڭ 9-ىنان ماۋسىمنىڭ 9-ىنا دەيىن (قارا قاتقاق اششى وزەك)، ورتا بۋناق – ماۋسىمنىڭ 9-ى مەن قازاننىڭ 9-ى ارالىعى (تۇياق تەرلەپ، قوي كۇرلەپ)، اياق بۋناق قازاننىڭ 9-ى مەن اقپاننىڭ 9-ى ارالىعى (توقتى تويماس، ءشومىش كەپپەس دەپ اتالعان). ەندى ەكى اپتادان كەيىن باس بۋناق باستالادى. قار ەرىپ، لايساڭ، قاتقاق كەز كورىنىس بەرەدى. قانشا دەگەنمەن، تابيعات جىلىلىققا بەيىمدەلەدى. بۇل كۇن جىلىنىپ كەتەدى دەگەنىمىز ەمەس. جوعارىدا ايتقان امالدار كەزەك-كەزەگىمەن كورىنىس بەرەتىنى كۇمانسىز.
تابيعات قۇبىلىستارى مەن اۋا رايىن باقىلاۋدا حالىقتىڭ وزىندىك تاجىريبەلەرى مەن بولجامدارى بارىن بىلەمىز. سونىمەن قاتار، تەرميندەرى، قاعيدالارى دا بار. ايتالىق، جازدا جايماشۋاق، ىستىق، قاپىرىق، قايناپ تۇر، كۇيىپ تۇر، اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي، مي قايناتاتىن ىستىق دەسە، كوكتەمدە شۋاق، ماي توڭعىسىز، شىبىنسىز جاز، قىستا ۇسكىرىك، بەت قاراتپاس اياز، «ءتىپۋ» دەسە تۇكىرىك جەرگە تۇسپەس سۋىق، اق تۇتەك، ات قۇلاعى كورىنبەيتىن بوران، سىرعىما، جاياۋ بوراسىن، كۇزدە «قارا سۋىق»، قاراشانىڭ ىزعارى، جازعىتۇرىم «سامال جەل»، كوكتەمدە «التىن كۇرەك»، سىركىرەگەن جاۋىندى «سوقىر جاڭبىر»، جاۋمايتىن بۇلتتى «قىسىر بۇلت»، ناۋرىز ايىنداعى ۇزارعان كۇندى «ۇزىنسارى»، ت.ب. دەپ ايتاتىن حالىقتىڭ ادەمى تەڭەۋلەرى جەتەرلىك.
وسى مارجان سوزدەردى نەگە قولدانباسقا! ورىستار سياقتى ەتتى دە، بەتتى دە «سۆەجيي» دەگەنشە، «كۇن «جايماشۋاق» ەكەن، بۇگىن «التىن كۇرەك» باستالدى، «ۇزىنسارى» كەلەتىن ۋاقىت تا جاقىن قالدى» دەپ نەگە بارىمىزدى بازار ەتپەيمىز. قازاقتىڭ ءتىلى الەمدەگى ەڭ باي ءتىلدىڭ ءبىرى (ءبىراق سويلەيتىندەر از!..). ءبىر عانا ادامنىڭ بەتى تۋرالى 24 ءسوز بار. ولاردى ءبىز قولدانباساق، كىم قولدانادى؟!
اقپان – «اق ىقپا» سوزىنەن شىققان. اقپانداعى اۋا رايى اۋمالى-توكپەلى، قۇبىلمالى. اق ىقپا سول ماعىنانى بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ داناگوي بابالارىمىز قاڭتار مەن اقپانعا مىنانداي سيپات بەرگەن:
قاڭتار بوگەت سالادى، ونى اقپان بۇزادى.
اقپان – قايتالامانىڭ اق بورانى. اقپان تۇراقسىز: كەيدە ايازدىڭ بەتى قايتىپ، سىنادى، كەيدە اسپان تۇنەرىپ، جاپالاقتاپ قار جاۋادى. ونىڭ بۇرقاسىندى دا شۋاقتى كۇندەرى الما-كەزەك. اقپاندا قىس پەن كوكتەم بەلدەسەدى. قاڭتاردا بۇرقاسىن، بوران تاۋلىك بويى سوقسا، اقپاندا تۇندە، تاڭ الدىندا سوعادى.
اقپان بوراندايدى، كەلەر ناۋرىز – جىلاۋىق. اقپان اياعىندا اياز ايىلىن جيىپ، قىس قاھارىنان ايىرىلادى. اقپانداعى اۋا رايى: اقپان – جىلدىڭ قىسقا ايى. كەيدە 28، كەيدە 29 كۇننەن بىتەدى. كەشكىسىن اسپاندا جۇلدىز بىجىناپ كورىنسە، قىستىڭ ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن. قىراۋ تۇسپەي، كۇن جەلدى بولسا، بوران سوعادى. جۇلدىز جىمىڭداسا، بوران سوعادى، جارقىراسا اياز تۇرادى، كۇڭگىرتتەنسە كۇن جىلىراق بولادى. قاراعاش بۇتاعىنا جابىسىپ تۇسپەسە، كۇن جىلىنادى. سالقىن جانە ىلعالدى بولسا، كەلەر تامىز ىستىق بولادى. بابالار تاجىريبەسىنەن جيناقتالعان پايىم وسىلاي دەيدى.
بۇگىن قولدانىستاعى كۇنتىزبە بويىنشا، قاڭتاردىڭ 27ء-سى، اي ەسەبىنە جۇگىنسەك، ايدىڭ 24ء-ى، ال قازاقشا ايدىڭ 10-ى. اپتا ايدىڭ سوڭى مەن باسىنا ءدوپ كەلىپ تۇر. تاجىريبەگە سۇيەنسەك، ايدىڭ سوڭى مەن باسىندا تۇراقسىز اۋا رايىن كورىپ ءجۇرمىز. قاڭتاردىڭ 27ء-سى مەن اقپاننىڭ 3ء-ى ارالىعىندا كۇن سالقىنداپ، قار جاۋۋى عاجاپ ەمەس...