بىلتىر جىل سوڭىندا ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جومارت جەڭىس جانە ەلدوس ساۋىرحان سياقتى عالىمدارى اۋعانستانعا عىلىمي ساپارمەن بارىپ قايتتى. ءارى تانىس، ءارى بەيتانىس اۋعان جۇرتىنا جاسالعان العاشقى عىلىمي ىزدەنىستىڭ ءمانى دە، ءجونى دە بولەك. جاقىندا عانا وسى عالىمدارمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ۇسكەن ەدى. وقىرماندارىمىزعا اتالعان ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ قوعاممەن بايلانىس جونىندەگى ورىنباسارى، ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلارداعى قازاقستان مەن ىرگەلەس ەلدەر تاريحى ءبولىمىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى جومارت جەڭىسۇلىمەن بولعان اڭگىمەمىزدى ۇسىنامىز.
– جومارت جەڭىس ۇلى، اڭگىمەمىزدى اۋعانستانعا جاساعان ساپارلارىڭىزدىڭ ماقساتى مەن ءمانى جايىنداعى سوزدەن باستاساق؟
– اۋعانستانعا جاساعان عىلىمي ساپارىمىزدىڭ نەگىزگى ماقساتى – سول ەلدە قازاقستان تاريحىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر، رۋحاني، ماتەريالدىق ەسكەرتكىشتەر بولسا سولاردى ىزدەپ تابۋ بولاتىن. ەكىنشىدەن، سوندا تۇرىپ جاتقان حالىققا ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزسەك دەگەن دە ماقساتىمىز بولدى. ەڭ ماڭىزدىسى، «قازىرگى اۋعان جۇرتىندا قازاقتار قالدى ما؟ قالسا قاي وڭىردە جاسايدى جانە سانى قانشا؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ تابۋ بولاتىن. 16 جەلتوقساندا باستالعان عىلىمي زەرتتەۋىمىزدى بالح پروۆينسياسىنىڭ ورتالىعى مازاري-شاريف قالاسىندا جۇرگىزدىك. سول قالادا قازاقستان كونسۋلدىعى بار. ءبىزدىڭ دە نەگىزگى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمىز وسى وڭىردە بولدى.
ويعا العان باستى ماقساتتارىمىز ورىندالدى. سەبەبى، مول مالىمەتتەر تاپتىق، ءارى بۇدان كەيىنگى ۇلكەن زەرتتەۋلەرگە جول اشتىق. نەگىزى، الداعى ۋاقىتتا قازاقستاننان ۇلكەن ءبىر عىلىمي ەكسپەديسيا شىعىپ، وسى اۋعانستاندا ۇزاق مەرزىمدى جانە كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ كەرەك. تاريح، ەتنوگرافيا بويىنشا جانە سول جەردەگى حالىقتىڭ ءتىلى بويىنشا، ونداعى قازاقتاردىڭ ءتىلى بويىنشا دا. ارينە، ءدىنتانۋ سالاسى بويىنشا دا زەرتتەۋ جاساۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ ول جۇرتتا قانشالىق ساقتالعانىن، تاريحي وتانمەن قانشالىقتى بايلانىسى بارىن زەرتتەۋ ءۇشىن ۇلكەن ءبىر ەكسپەديسيالىق زەرتتەۋدى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.
– وسى ساپارلارىڭىزدان تاريحىمىزعا قاتىستى تىڭ دەرەك، عىلىمي اينالىمعا سالاتىن سۇبەلى ولجا تابا الدىڭىزدار ما؟
– ارينە، ءبىر اپتالىق ساپاردا وتە ۇلكەن ناتيجەگە قول جەتكىزۋ قيىن. دەسە دە، ءار كۇنىمىزدى، ءتىپتى ءاربىر ساعاتىمىزدى ءتيىمدى پايدالانۋعا تىرىستىق. اۋعانستان ءبىز ءۇشىن تانىس تا بەيتانىس ولكە، ەڭ ءبىرىنشى قاۋىپسىزدىككە بارىنشا كوڭىل بولدىك. بۇل ەندى اۋعان جۇرتىنا باعىتتالعان عىلىمي زەرتتەۋدىڭ جولاشار ساپارى بولدى، ينستيتۋت تارابى دا ساپارىمىزعا ءۇمىت ارتىپ، سەنىم ءبىلدىردى. ونىڭ ءوزى ۇلكەن قولداۋ بولدى. العاشقى عىلىمي ساپاردا ويعا العان ماقساتتارىمىزدى ورىنداي الدىق دەپ ويلايمىن. العاشقى ادىمدا مالىمەتتەر جيناستىرىپ، كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزە الدىق. عىلىمي زەرتتەۋىمىزدى ەڭ الدىمەن مازاري-شاريفتەگى كىتاپحانالاردان باستادىق، وندا ءبىزدىڭ كەڭەس وداعى كەزىندەگى تاريحىمىزعا قاتىستى ءبىر كىتاپتى الىپ قايتتىق. ودان بولەك، قازاققا جانە تاريحىمىزعا قاتىستى ءبىرقاتار جەر-سۋ اتاۋلارىن تاپتىق. مىسالى، «دۋلات تاۋى»، «الشىن وزەنى»، «ازىرەت سۇلتان توبەسى»، «ياسساۋي ماحاللاسى» سىندى جەر اتاۋلارى تابىلدى. بۇنىڭ تاريحي سيمۆولدىق ءمانى ايرىقشا. باستىسى ونداعى عالىمدارمەن، كىتاپحانالارمەن تىعىز بايلانىس ورناتتىق، ارى قارايعى جۇمىس جوسپارلارىن بەكىتتىك، ساپارىمىزدىڭ ۇلكەن ولجاسى سول دەۋگە بولادى.
– جارتى عاسىرلىق سوعىس ورتىنەن شىققان اۋعان جۇرتىنىڭ تەرەڭ الەۋمەتتىك قيىنشىلىقتا تۇرعانىن بىلەمىز. كوزىمەن كورگەننىڭ ءجونى ءبىر بولەك، ءسىز كورگەن اۋعان جۇرتىنىڭ قال-احۋالى قالاي ەكەن؟
– ءيا، دۇرىس ايتاسىز، ۇزاققا سوزىلعان سوعىس اۋعان حالقىنىڭ الەۋمەتتىك احۋالىنا، ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايىنا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قالماپتى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى، كۇنكورىسى وتە تومەن. وندا ءاربىر ادام ءوز بەتىنشە كۇنەلتۋدە، قولىنان كەلگەنىنشە تىربىنىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي كومەك جوق، جاردەماقى، الەۋمەتتىك كومەك دەگەن اتىمەن جوق. ءار ازاماتى قولىنان نە كەلەدى، قانداي مۇمكىنشىلىگى بار، سونى ىستەپ ايتەۋىر كۇنىن كورۋدە. ءبىز كورگەندە ءبىرى كولىك جوندەپ، ءبىرى نانىن ءپىسىرىپ، ەندى ءبىرى وتىن تەرىپ اكەلىپ ساتىپ ءناپاقاسىن ايىرىپ وتىر دەگەندەي. قىس ايى بولعاننان كەيىن كۇن سۋىق، گاز دەگەن بولمايدى ول ەلدە، حالىق بولسا وتىن جاعىپ جىلىنىپ وتىر. كومىر دە قىمبات، اركىمنىڭ قولى جەتە بەرمەيدى. ەندى ەل بولعان سوڭ اۋقاتتىسى دا بار، اسىرەسە قالالى جەردە ءتۇرلى تىرشىلىك كوزى كوپ دەگەندەي. جالپى ديقانشىلىقتى نەگىز ەتەتىن حالىق قوي، «قىشلاق» دەپ قويادى اۋىلدى، شاعىن ەلدىمەكەندەرىندە، ونداعى جۇرت شارۋا قوجالىقتارى سەكىلدى، بىرىندە جەر بولسا، بىرىندە تراكتور بار دەگەندەي، سەلبەسىپ تىرشىلىك ەتىپ وتىر. اۋعانستاندا بەنزين باعاسى 1 دوللاردان اسادى، بىلەسىز، ول باسقا تاۋار باعاسىنا، جالپى ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا اسەر ەتەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، حالىقتىڭ تۇرمىسى وتە ناشار كۇيدە.
– نە دەگەنمەن، تالىپتەر بيلىككە كەلگەننەن كەيىن ەلدەگى زورلىق-زومبىلىق وقيعالارى، قارۋلى قاقتىعىستار پىشاق كەسكەندەي تىيىلىپ قالدى. قوعامدىق ءتارتىپتى تالىپتەر قالاي قاداعالاپ وتىرعان سەكىلدى؟ ءتالىپ بيلىگى مەن حالىقتىڭ قارىم-قاتىناسى قالاي كورىندى سىزگە؟
– ول راس، تالىپتەر بيلىككە كەلگەننەن كەيىن ەلگە وتە قاتال ءتارتىپ ورناتىپتى. بىزگە جول سەرىكتەرىمىز دە ايتتى، «ءبىر جىل بۇرىن كەلگەندەرىڭىزدە بۇلاي جۇرە المايتىن ەدىڭىزدەر» دەپ. بۇرىن ءدىني، ساياسي كوزقاراستارى بويىنشا ءار جەرگە توپ-توپ بولىپ ورنىققان تۇرعىندار ءوزارا قاقتىعىسىپ جاتقان. ءقازىر ولاي ەمەس، ءبارى دە تالىپتەردىڭ بيلىگىنە باعىنىپ وتىر. ۇرلىق-قارلىق، ءتارتىپبۇزۋشىلىق ءبارى دە شاريعات زاڭدارى بويىنشا قاتال جازالانادى. جەڭىل-جەلپىلەرى دۇرەمەن، ايىپپۇلمەن جازالانسا، اۋىر قىلمىستارىنا ءتىپتى ءولىم جازاسى دا بار. سونىڭ ناتيجەسىنەن اۋعانستاندا ءقازىر ءتارتىپ بار. كوررۋپسيا، زورلىق-زومبىلىق، ماسكۇنەمدىك، ناشاقورلىق دەگەندى بايقامادىق.
ۇكىمەتى دە شاماسىنشا ارەكەت ەتۋدە. ءبىراق ءالى دە شەتەلدىك ينۆەستورلار اۋعانستانداعى تۇراقتىلىققا كۇمانمەن قارايدى. بولاشاعى قالاي بولادى ەكەن دەگەن الاڭداۋشىلىق ءالى كۇشتى. ينۆەستيسياسىز ەكونوميكا العا جىلجي المايدى. ەلدىڭ قاي سالاسى بولسىن، ينۆەستيسياعا سۇرانىپ تۇر. سويتسە دە، ينۆەستورلار الگىندەي كوڭىل كۇيدە.
ءوز باسىم اۋعانستانعا بارعاندا 90-جىلدارداعى تمد ەلدەرىنە بارعانداي بولدىم. ءبىر ايىرماشىلىعى، حالىق وتە ەڭبەكقور ەكەن. ساۋدا مەن ءتۇرلى كاسىپتىڭ قىر-سىرىن جاقسى مەڭگەرگەن. ەگەر اۋعانستانعا جاقسى ءبىر ينۆەستيسيا سالىنىپ، وزدەرىنىڭ بانكتەرى اشىلىپ، قارجى كوزدەرى تابىلىپ جاتسا، بۇل ەلدىڭ دامۋىنا زور مۇمكىندىك بەرەتىن ەدى.
– ەستۋىمىزشە، اۋعان جەرىندەگى قازاقتارمەن دە كەزدەسىپ قايتىپسىزدار. قازاق دەسە ەلەڭ ەتە قالامىز عوي، ونداعى قانداستار تۋرالى ايتىپ ءوتىڭىزشى. جالپى اۋعانستاندا قازاق قاۋىمى قالاي قالىپتاستى؟
– ءيا، اۋعان جەرىندەگى قازاقتارمەن دە كەزدەستىك. اۋعانستانداعى قازاقتاردىڭ ءبارى كوشىپ كەتتى دەگەن بوس ءسوز. ءالى دە ءبىرتالاي قانداستار ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ءبىراق شاشىراڭقى، ەلدىڭ ءار قالاسىندا قازاقتار كەزدەسەدى. نەگىزى ونداعى قازاقتاردىڭ باسىم كوبى كىشى جۇزدەر، اسىرەسە كەزىندە مىنا قىزىلوردا وڭىرىنەن كەتكەندەرى كوبىرەك. ءالىم ۇلىنىڭ ىشىندەگى كەتە، ودان باسقا دۋان، سارقاسقا دەگەن رۋلارىن، باي ۇلى ىشىندەگى تاز دەگەن رۋلاردى دا كەزدەستىردىك. قوڭىرات، نوعاي، ساڭعىل رۋلارىن دا كەزدەستىرۋگە بولادى. ۇلى جۇزدەن ويماۋىت رۋلارىن دا كەزدەستىردىك، اقساقالدارىمەن سويلەسىپ، بايلانىس ورناتىپ تا قايتتىق.
جالپى، اۋعانستاندا وزدەرىن قازاقپىز دەپ ەسەپتەيتىندەر كوپ. سەبەبى، ولاردىڭ از بولىگى عانا XX عاسىردىڭ باسىنداعى ساياسي ناۋقاندار كەزىندە، قۋعىن-سۇرگىن نەمەسە اشارشىلىق كەزىندە بارعاندار. ال باسىم كوبى ونىڭ الدىنداعى ورىس وتارشىلدىعى كەزىندە، كەنەسارى كوتەرىلىسى تۇسىندا، ءتىپتى ودان بۇرىنعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە دە اۋعان جەرىنە قاراي قونىس تەپكەندەردەن قالىپتاسقان. كەرەك دەسەڭىز، قازاق حاندىعى قۇرىلۋدان بۇرىن، جوشى ۇلىسى تاراعاننان كەيىن كەيبىر رۋ-تايپالاردىڭ ءارتۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا كىرۋىنە بايلانىستى قازاقتان تىس قالىپ قويعان رۋ-تايپالار دا بار. بىلايشا ايتقاندا، سول داۋىردە جۇرىلگەن ەتنيكالىق پروسەستەردىڭ ناتيجەسىندە قازاقتا بار رۋ-تايپالاردىڭ ءبىر بولىگى سوندا قالىپ قويعان دەگەندەي. مىسالى، قاڭلىلار، قىپشاقتار، نايماندار، قاتاعاندار بار. ولاردىڭ انتروپولوگيالىق ءتيپى، ءتىلى وزبەكتەردەن كورى قازاقتارعا جاقىن، «ي»ء-دىڭ ورنىنا «ج» دەپ ايتادى. كوپتەگەن ماقال-ماتەلدەرى، تۇرمىستىق سوزدەرى، مادەنيەتى قازاقتارعا جاقىن. ءبىراق وزبەك اعايىنداردىڭ اراسىندا ۇزاق جىل ءومىر سۇرگەننەن كەيىن مادەنيەتى مەن تىلىنە سول وزبەكتەردىڭ ىقپالى بار. سويتسە دە، وزبەكتەرگە قاراعاندا قازاقتارعا جاقىن. شاماسى، وزبەك ءتىلىنىڭ قىپشاق ديالەكتىسى بولار.
ايتىپ كەتكەنىمدەي، ولاردىڭ ءتىلىن، ادەبيەتىن، مادەنيەتىن زەرتتەيتىن تىلشى-لينگۆيست عالىمدار دا بارسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. اشارشىلىق، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە بارعان قازاقتار وزىنەن بۇرىن بارعاندارمەن سالىستىرعاندا تاريحي جادى ءالى وشە قويماعان. وزدەرىنىڭ قايدان، قالاي كەلگەنىن، قاي رۋداعى قاي اتادان تارايتىنىن انىق بىلەدى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ ءتىزىمىن الدىم، ءقازىر دە حابارلاسىپ وتىرامىن. جاڭا رۋلار، اتالار دا تابىلىپ جاتىر. ولاردىڭ ەلگە ورالۋعا دەگەن ىنتاسى دا كۇشتى، قۇداي قالاسا جاقىن ارادا كەلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ول ءۇشىن ەلشىلىكتىڭ جانىنان ۇلكەن كوميسسيا جۇمىس ىستەۋى كەرەك سەكىلدى. وزدەرىن قازاقپىز دەپ ەسەپتەيتىن، سونداي-اق، تاريحي تۇرعىدا ءوزىن قازاقستانمەن بايلانىستىراتىن ادامداردى سول كوميسسيا زەرتتەپ، ەتنيكالىق تەكتەرىن انىقتاپ ەلگە قايتارىپ الۋ كەرەك.
– دەمەك، اۋعانستانمەن تىعىز تاريحي بايلانىسىمىز بولعان عوي. بولاشاق قارىم-قاتىناسىمىزدان نە كۇتەسىز؟
– اۋعانستانمەن سوڭعى ءبىر عاسىرلىق تاريحىمىزدا عانا الىستادىق. ەرتەدە ابىلاي حاننىڭ ءوزى اۋعانستانداعى بيلەۋشى اۋلەتتەرمەن بايلانىس ورناتىپ، سىرتقى ءىرى كۇشتەرگە قارسى اسكەري وداق قۇرۋ تالپىنىسىن دا جاساعان. ابىلاي حان ونداعى دۋراني اۋلەتىنەن شىققان بيلەۋشىسى احماد شاحپەن حاتتار الماسىپ وتىرعان. كەڭەس وداعى كەزىندە عانا بىزدەگى بايلانىس ءۇزىلىپ قالعان، ودان بۇرىن ءداستۇرلى بايلانىستا بولعانبىز. مىسالى، شىمكەنتتەن ءبىز بارعان مازاري-شاريفكە دەيىن بار بولعانى 700-اق شاقىرىم، الماتى مەن شىمكەنت اراسىنداي-اق.
اۋعانستانمەن قارىم-قاتىناس جاساماي قالمايمىز. ويتكەنى، بىرىنشىدەن كورشىمىز، ەكىنشىدەن اۋعانستان ءبىزدىڭ ونىمدەرىمىزگە، اسىرەسە اۋىلشارۋاشىلىق تاۋارلارىمىزعا، مۇناي ونىمدەرىمىزگە مۇقتاج، ءبىز ءۇشىن ۇلكەن نارىق. ءقازىردىڭ وزىندە كوپتەگەن ۇن ونىمدەرىن، بيداي الىپ وتىر. ونداعى ناننىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ ۇنىنان جاسالعان. وسى كەزدىڭ وزىندە وندا نە اپارساڭ دا العالى وتىر. ساپارىمىز كەزىندە كوپ ەستىدىك، وندا كوپتەگەن قازاقستاندىق بيزنەسمەندەر بارىپ جاتىر ەكەن، ولاردان دا بىزگە كەلىپ جاتىر. جالپى ستراتەگيالىق تۇرعىدان اۋعانستان بىزگە لوگيستيكا جاعىنان وتە ءتيىمدى ەل. سول ارقىلى پاكىستان، ءۇندىستانعا، ودان ارى وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىنە شىعۋعا نەمەسە يرانعا، ودان ارى يسلام الەمىنە شىعۋعا بولادى. ەكى ەل ورتاسىندا قاندايدا ءبىر كەلىسپەۋشىلىك، تالاستى ماسەلە جوق. ءبىر بىرىمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋعا كوپ مۇمكىنشىلىكتەرى بار. سونى پايدالانۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە «تاليبان» ۇيىمىن تەرروريستىك ۇيىمدار قاتارىنا شىعارىپ تاستادى، بۇنىڭ ءوزى قارىم-قاتىناستى دامىتۋعا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى.
ءبىر بايقاعانىم، اۋعانستاندا ءبىزدىڭ قازاقستانعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەت بار. ءبىزدىڭ كوك پاسپورتىمىزدى كورگەن، قازاق ەكەنىمىزدى بىلگەن اۋعانداردىڭ كوزىنەن ءبىرتۇرلى قۇرمەت پەن سىيلاستىقتى بايقاپ قالدىق، ءارى قۋاندىق.
– اۋعانستاندا 40 ميلليونعا جۋىق حالىق بار دەلىنەدى. وقىرماندارىمىز ءۇشىن وسى كوپ حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامى دا قىزىق تاقىرىپ. اۋعان حالقىنىڭ باسىم كوبى پارسىعا جاقىن دەسەك تە، بىزبەن ەتنيكالىق جاقىندىعى بار تۇركى تەكتى ميلليونداعان حالىق تا جاساپ جاتىر دەگەندەي. وسى جاعىن ءبىر قاۋزاپ وتسەڭىز!
– دۇرىس ايتاسىز، اۋعانستانداعى حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامى ءارتۇرلى. تىلدەرى دە، انتروپولوگيالىق تيپتەرى دە، مادەنيەتى مەن ءدىنى دە ءارتۇرلى. نەگىزى پۋشتۋندار ەل حالقىنىڭ جارتىسىن قۇرايدى. ولاردىڭ ءتىلى يران تىلىندە سويلەگەنىمەن، تاجىك تىلىنەن ءسال وزگەشەلىگى بار. ءدىني سەنىمى جاعىنان سۇنيتتەرگە جاتادى. ولار دا نەگىزىنەن تاجىكتەرمەن سالىستىرعاندا كوشپەندى ءومىر سالتىن ۇستانعان حالىق. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءداستۇر-سالتتارى سەكىلدى وزدەرىنىڭ دە ادەت-زاڭدارى بار، ونى «پۋشتۋن ۋالي» دەپ اتاسادى، سول داستۇرلەرىمەن ءومىر سۇرەدى.
ولاردان باسقا تۇركىمەندەر، وزبەكتەر، قىرعىزدار، قازاقتار، بەلۋدجيتتەر، پارسىلار مەن حازاريلەر، ت.ب. ءتۇرلى حالىقتار ءومىر سۇرەدى. سونداي-اق، جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمدەي، بىزبەن تاريحي، ەتنيكالىق تۇرعىدا جاقىندىعى بار ەتنيكالىق توپتار دا بار، قاڭلىلار، قوڭىراتتار، قىپشاقتار دەگەن سەكىلدى.
ءبىر بايقاعانىم، ونداعى تۇركى تەكتى حالىقتار مەن قازىرگى تالىپتەردىڭ بيلىگى اراسىندا بەلگىلى ساياسي وداق بار سەكىلدى. اۋعانستانداعى حازاريلەر ءتۇرى جاعىنان تۇركىلەرگە كەلگەنىمەن، ءدىني سەنىمى يرانعا جاقىن، شيتتەر بولىپ سانالادى. سول سەنىمدەرى ءۇشىن تالىپتەر جاعىنان دا، بۇرىنعى بيلىك جاعىنان دا ۇدايى قىسىمعا ۇشىراپ كەلگەن. وعان قاراعاندا وزگە تۇركى حالىقتارىمەن ءتالىپ بيلىگى اراسىندا قاراما-قايشىلىق جوق. ۇكىمەتتە، قارۋلى كۇشتەردە، ىشكى ىستەر سالاسىندا كوپتەگەن تۇركى تەكتى ازاماتتار جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ءبىراق مەكتەپتەرى جوق، تۇركىمەنشە، وزبەكشە، قازاقشا مەكتەپتەر جوق، ءبىلىم بەرۋ ورىندارىنىڭ ءبارى پۋشتۋم تىلىندە. سونىڭ ناتيجەسىندە حالىق ءوزىنىڭ ەتنيكالىق تەگىنەن اجىراپ قالۋى مۇمكىن.
قانشا دەگەنمەن، ول جەردە يران ءتىلدى حالىقتاردىڭ سانى دا، سالماعى دا اۋىرلاۋ، ەلدىڭ يەسى دە سولار بولىپ سانالادى. ال تۇركى تىلدەس حالىقتار نە دەگەنمەن ەكىنشى ورىنداعى حالىقتار بوپ تانىلادى. ولاردا دا اسسيميلياسيالىق پروسەستەر ءجۇرىپ جاتىر. ارالاس نەكەلەر بار، وزبەك پەن تاجىك ۇيلەنسە بالالارى وزبەكتەن كورى تاجىككە قاراي اۋىپ كەتەتىن جاعداي كوپ. ەگەر وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، ونداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبارى پارسىلانادى، تاجىكتەنىپ كەتەدى. سوندىقتان ەڭ كەمىندە بىزبەن تاريحي تامىرى جاقىن، نە وزبەككە، نە تاجىككە جاتپايتىن ەتنيكالىق توپتاردى، جاڭاعى ايتىپ كەتكەن قاڭلى، قىپشاق، قوڭىرات تايپالارىن وزىمىزگە يكەمدەۋىمىز كەرەك. ارينە، بىرىنشە كەزەكتە قازاقتاردى كوشىرىپ الۋ كەرەك. ودان كەيىن جاقىن ەتنيكالىق توپتارعا مادەني جۇمىستاردى جۇرگىزۋىمىز قاجەت. مىسالى، قازاقستان تۋرالى مالىمەتتەر جەتكىزىپ، جاستارىنا ونلاين بولسا دا قازاق ءتىلىن، تاريحىن، مادەنيەتىن ۇيرەتەتىن كۋرستار اشۋ دەگەندەي. ولار شىنىندا دا بىزبەن تاريحي، ەتنوگرافيالىق، ءتىپتى قاندىق قاتىناسى جاعىنان دا جاقىن حالىقتار. سوندىقتان قازاقستان تاراپى مەملەكەتتىك ۇيىمدارمەن بولسا دا وسىنداعى ەتنيكالىق توپتارمەن بايلانىس ورناتۋى، بارىنشا قولداۋ كورسەتىپ وتىرۋى كەرەك.
– بىزدە شەتەلدەگى قازاقتاردى ەلگە ورالتۋ، ولارعا قولداۋ كورسەتۋ بويىنشا شەشىلمەگەن ماسەلەلەرىمىز تولىپ جاتىر. بۇل باعىتتا مەملەكەت جۇمىسىنا قوعامدىق سىندار دا كوپ، وسى كەزدە ءسىز ايتىپ وتىرعان وي-يدەيالار جۇزەگە اسا قويار ما ەكەن؟ بۇنىڭ وزەكتىلىگى قاي دەڭگەيدە؟
– ارينە، زيالى قاۋىمنىڭ نەمەسە عىلىمي ورتادا مۇنداي جۇمىستاردىڭ وزەكتىلىگى، بولاشاق پايداسى ۇدايى ايتىلادى، كوپتەگەن ۇسىنىستار دا جاسالادى. ءبىراق ەندى ونىڭ ءبارى جۇزەگە اسىپ كەتە بەرمەيدى. مەملەكەتتىك ساياسات تا ءتۇرلى وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى ماسەلەلەرگە بايلانىستى عوي. ءبىز ايتىپ وتىرعان وسى ىستەر مەملەكەت تاراپىنان جۇيەلى تۇردە ينستيتۋتتار ارقىلى جۇزەگە اسىپ جاتسا قۇبا-قۇپ. الايدا، ەلىمىز دە الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر سۋبەكتىسى، سوندىقتان كەي دۇنيەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرۋ قيىنعا سوعادى. ءبىراق ونىڭ وزگە جولدارى بار، مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار، جەكەلەگەن بىرلەستىكتەر ءىسى دەگەن سەكىلدى. ايتالىق، حالقىمىزدا رۋلىق-تايپالىق قۇرىلىم ءالى دە ءومىر ءسۇرىپ تۇر. كەيبىر رۋ-تايپالاردىڭ وزىندىك بىرلەستىكتەرى، وزىنەن شىققان تۇلعالاردى ناسيحاتتاۋعا قۇرىلعان ۇيىمدارى دا بار. جوعارىدا ايتىلعان جۇمىستاردى سول دەڭگەيدە دە جۇزەگە اسىرۋعا ابدەن بولادى. مىسالى، جاڭا ايتىپ وتكەن قاڭلى، قىپشاق، نايمان، قوڭىرات سەكىلدى ەتنيكالىق توپتارعا بىزدەگى سول تايپالارداعى بەيرەسمي ۇيىمدار ارقىلى، اقساقالدارى ارقىلى بايلانىس ورناتۋعا بولادى. وزىمىزدەگى بار قۇندىلىقتى قازىرگى زامانعا لايىقتاپ نەگە پايدالانباسقا. مادەني بايلانىس ورناتىپ، شەجىرەلەردى سالىستىرىپ، ولاردىڭ جاستارىن ەلگە اكەلىپ وقىتۋعا جەكەلەگەن قولداۋشىلاردى تاۋىپ دەگەندەي.
ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگى جايىندا ايتقاندا، بولاشاعىن الىستان ويلايتىن ەلدەردىڭ ءبارى دە «جۇمساق كۇش» دەگەندى بارىنشا ءتيىمدى قولدانۋعا تىرىساتىنىن بىلەسىز. جۇڭگو، رەسەي، اقش، ءتىپتى كورەيا بولسىن، ءبارى دە «جۇمساق كۇشتەرىن» پايدالانادى. ءبىز دە ءقازىر جاس مەملەكەت ەمەسپىز، ورتا ازياداعى ەڭ ۇلكەن ەلمىز. ەگەر ءبىز ءوزىمىزدى سىيلايتىن، قادىرلەيتىن بولساق، باسقالارعا دا سىيلاتاتىن، قادىرلەتەتىن بولۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ءبىز قولدان كەلگەنشە «جۇمساق كۇشتى» اۋعانستان، موڭعوليا، شامامىز جەتىپ جاتسا جۇڭگو، كاۆكاز سەكىلدى ەلدەردە پايدالانۋىمىز كەرەك. مادەني بايلانىستاردى تەرەڭدەتىپ، ءبىلىم بەرۋ گرانتتارىن تاعايىنداپ، عىلىمي الماسۋلاردى جۇزەگە اسىرىپ، سول ەلدەردەگى ءوزىمىزدىڭ «جۇمساق كۇشىمىزدى» قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك بولادى.
- تىڭ ويلى، سۇبەلى اڭگىمەڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن ەستاي بوجان.
«اlmaty-akshamy» №6، 23 قاڭتار، سەيسەنبى، 2024 جىل