الماتىداعى جەر سىلكىنىسى تۇرعىنداردىڭ ۇرەيىن ۇشىردى.
الماتىلىقتار قالا سىرتىنا نەمەسە جەر ۇيگە سابىلىپ، ابىر-سابىر كۇيگە ءتۇستى. الەۋمەتتىك كوڭىل-كۇي الاساپىرانعا ءتۇسىپ، ءتۇرلى الىپقاشپا اقپاراتتارعا ەرە كەتۋگە بەيىم بولدى. ءتىپتى، اراسىندا «ۇكىمەت قايدا قاراپ وتىر، نەگە جەر سىلكىنىسى تۋرالى الدىن الا ەسكەرتىپ، حابارلاما تاراتپايدى؟» دەگەن كەيىستەرى دە ايتىلدى. ماسەلە دە وسىندا.
شىنتۋايتىندا، تابيعي اپاتتار اراسىندا جەر سىلكىنىسىن الدىن الا بولجاۋعا بولا ما؟ بولۋى ىقتيمال ءزىلزالانىڭ ناقتى نۇكتەسى مەن ۋاقىتىن كورسەتۋ مۇمكىن بە؟
بىردەن ايتايىق، بۇل مۇمكىن ەمەس. ارينە، ءقازىر عىلىم-تەحنيكانىڭ دامۋى وزىنشە بيىك دەڭگەيدە. الايدا، ءبىز جاساپ جاتقان جۇمىر شاردىڭ ءبىز تانىپ بولماعان سىرلارى مولشىلىق. جەر سىلكىنىسىنىڭ تۋۋ سەبەپتەرى، زارداپتارى تۋرالى مولىنان عىلىمي تۇجىرىمدار تابا الامىز. ءبىراق، الدا بولاتىن سىلكىنىستەر تۋرالى ناقتى بولجام جاساۋ قازىرشە ادامزاتتىڭ قولىنان كەلمەيدى.
سەيسمولوگتار بۇنىڭ ءبىرقاتار سەبەپتەرىن كورسەتەدى:
بىرىنشىدەن، بىر-بىرىنە باياۋ سوقتىعىسقان الىپ قۇرلىقتاردىڭ ارەكەتىن باقىلاۋ قيىن. جەر شارىنىڭ سىرتقى قاباتىنداعى الىپ قۇرلىقتار بىرنەشە ۇلكەن كەسەكتەرگە بولىنگەن. ولار قوزعالمايتىن كەسەكتەر ەمەس، كەرىسىنشە ۇنەمى قوزعالىستا بولاتىن قالقىمالى الىپ قۇرلىقتار. بىلايشا ايتقاندا، بالقىعان مانتيالىق قاباتتىڭ سىرتىندا قالقىپ جۇرەدى. ءارى ۇدايى بىر-بىرىمەن سوقتىعىسىپ، اسەرىنەن جانار تاۋلار اتقىلايدى نەمەسە جەر سىلكىنىسى بولادى. بۇنداي ارەكەتتەر ءوزارا سوقتىعىسىپ جاتقان قىرتىستاردىڭ شەكارالاس وڭىرلەرىندە ۇدايى قايتالانادى. ايتالىق، جاپونيا وسىنداي ايماقتا ورنالاسقان.
ەكىنشىدەن، ءبىر الىپ قالقىمالى كەسەكتىڭ استىڭعى قاباتىندا دا تاۋ جىنىستارى ۇدايى قوزعالىستا تۇرادى. جەر استى جىنىستارىنىڭ قوزعالىسى تۇراقسىز، ءارى ميلليونداعان جىلدارعا سوزىلاتىن باياۋ قوزعالىستار. وسى تىم ۇزاق ۇردىستەر جەر تۇزىلىستەرىنە اسەر ەتەدى. ياعني، تاۋلى وڭىرلەردى، جازىق دالانى نەمەسە ويپاتتاردى قالىپتاستىرادى. ولاردى قىسقا ۋاقىت باقىلاپ، قوزعالىسىن ءدال انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس.
وسى جانە وزگە دە تولىپ جاتقان سەبەپتەر سەيسمولوگتارعا جەر سىلكىنىسىن ءدال بولجاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا جەر سىلكىنىسىنىڭ قاشان جانە قاي جەردە بولاتىنىن، ونىڭ قانشالىقتى كۇشتى بولاتىنىن بولجاۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، سەيسمولوگتار ىقتيمالدىقتار مەن بولجامداردى ەسەپتەۋ ارقىلى عانا ءزىلزالا قاي اۋماقتاردا بولۋى ىقتيمال ەكەنىن بولجاي الادى. سونىڭ وزىندە بولجامداردىڭ ءبارى 100 پايىز دۇرىس شىعا بەرمەيدى.
بۇل بولجامدار نەنى بىلدىرەدى؟
جەر سىلكىنىسىنىڭ ىقتيمالدىعى بەلگىلى ءبىر ماگنيتۋدالىق جەر سىلكىنىسىنىڭ سول ايماقتا بىرنەشە جىلدار بويى ورىن الۋ مۇمكىندىگىن بىلدىرەدى. ونى سول ايماقتاعى بۇرىنعى سەيسميكالىق بەلسەندىلىكتىڭ ورتاشا جيىلىگى نەگىزىندە ەسەپتەۋگە بولادى. بۇل ءادىستىڭ قولدانۋ تاريحى ۇزاق ەمەس. تەك وتكەن عاسىردان بەرى عانا تىركەلگەن جەر سىلكىنىس نۇكتەلەرىنە قاتىستى دەرەكتەر بويىنشا ەسەپتەلەدى.
بۇدان تىس، عالىمدار كونە تاريحتا بولعان جەر سىلكىنىسىنىڭ گەولوگيالىق جازبالارىن زەرتتەۋ ءۇشىن ءزىلزالادا پايدا بولعان اڭعارلاردا زەرتتەۋ جۇرگىزەدى. ونىڭ استىنعى قاباتىنان دالىرەك بولماسا دا، قوسىمشا اقپارات الا الادى.
جەر سىلكىنىسىنىڭ ىقتيمالدىلىعىن ماتەماتيكالىق ەسەپتەۋلەر ارقىلى دا شىعارۋعا بولادى. مىسالى، سەيسمولوگتار ەكى پروسەستى ەسەپكە الا وتىرىپ، كەلەسى ىقتيمال ۋاقىتتى تابۋعا تىرىسادى.
وسى عىلىمي ادىستەر ارقىلى قىسقا ۋاقىت ارالىعىنداعى جەر سىلكىنىسىنىڭ ىقتيمالدىعى تۋرالى اقپاراتتى بەرۋگە بولادى. بولجامدار ادەتتە جەر سىلكىنىسى وتكەننەي كەيىن جيىلىگى مەن ماگنيتۋداسىنىڭ تومەندەۋى نەمەسە جوعارلاۋى بويىنشا ءدۇمپۋدىڭ قايتالانۋ-قايتالانباۋىن ىقتيمال بولجاپ كورسەتەدى.
دەگەنمەن، جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ دامۋىنا ىلەسە بولاشاقتا ادامدار جەر استى جىنىستارىنىڭ، الىپ ماتەريكتىك كەسەكتەردىڭ قوزعالىسىن ءۇزىلىسسىز باقىلاي الاتىن جاساندى جەر سەرىكتەرىن جاساۋعا تىرىسىپ جاتىر. بۇل قۇلشىنىستار جۇزەگە اسسا ميللياردتاعان ادامداردىڭ بولاشاعىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزبەك.