- بالا – بولاشاق
قاسىقتاي قار، توبىقتاي توڭ قالدىرماي، جەر-الەمنىڭ اياق-باسىن كەڭىتىپ، جايدارى جاز دا كەلدى. بۇل كەزدە بىرەۋلەر ءۇي-جايدى رەتتەۋ قامىمەن قۇرىلىس جۇرگىزىپ، جوندەۋ جۇمىستارىنا كىرىسىپ ابىگەرگە تۇسسە، ەندى بىرەۋلەر جىل بويى سارىلا كۇتكەن دەمالىسىن الىپ، تەڭىزگە تارتادى، ەل كورىپ، جەر كورىپ، تىنىعىپ قايتۋ ءۇشىن الىس-جاقىن شەت ەلدەرگە ساپار شەگەدى.
وقۋ جىلىنىڭ اياقتالۋى جانە كانيكۋل كەزىندە بالالاردىڭ ساۋىقتىرۋ دەمالىسىن، بوس ۋاقىتىن جانە ەڭبەكپەن قامتىلۋىن ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى قارالعان تاياۋداعى ۇكىمەت وتىرىسىندا پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆ ءبىرقاتار ماڭىزدى جايتتارعا نازار اۋدارتتى. وسى ورايدا، اسىرەسە، ىشكى ءتۋريزمدى دامىتۋ شەڭبەرىندە ەكسكۋرسيالىق-تانىمدىق ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ، بالالاردىڭ تابيعات اياسىنا ساياحاتتارىن كوبەيتۋ، كانيكۋل كەزىندە وقۋشىلاردىڭ مۋزەيلەرگە، تەاترلارعا، قورىقتارعا، ۇلتتىق پاركتەر مەن سپورتتىق وبەكتىلەرگە تەگىن بارۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى وتە ورىندى قوزعالدى.
- كانيكۋل – تانىمدىق تۋريزم ءۇشىن تاپتىرماس ۋاقىت
باسقا-باسقا، جازعى دەمالىس – بالا اتاۋلىنىڭ اسىعا كۇتەتىن مەزگىلى. دەگەنمەن بۇل پەرزەنتتەرى ءۇشىن الداعى ءۇش ايدىڭ بوس وتپەۋىن ويلاپ باس قاتىراتىن اتا-انالارعا قوسىمشا جۇك، ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىنى تاعى بار. ۋاقىتتى ءتيىمدى وتكىزۋدىڭ ءبىر جولى – جازعى دەمالىس ورىندارى ەكەنى راس. ءبىراق بۇگىنگىدەي قىمباتشىلىق جاعدايىندا مۇنى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيتىنى تاعى بار. باياعى تەگىن لاگەرلەر كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان، بارىنىڭ باعاسى قىمبات. سول سەبەپتى، الماتى، استانا سياقتى ۇلكەن شاھارلاردا تۇراتىن بالالاردىڭ دەنى قالا ماڭىنان ۇزاي المايتىنى ءتارىزدى، كوپتەگەن اۋىل بالالارىنىڭ دا سول توڭىرەكتەن اتتاپ شىعۋعا مۇمكىندىگى جوق. ياعني جاسوسپىرىمدەردىڭ تۋعان وتانى، اتامەكەنى تۋرالى تانىم-تۇسىنىگى ءوزىنىڭ تۇرعىلىقتى جەرىنىڭ اۋماعىنان ارىگە اسپايدى. دەگەندە، شىنىمەن دە، مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن ارنايى شارا رەتىندە تانىمدىق ءتۋريزمدى جولعا قويۋ ماسەلەسى تۋىندايدى. اسىرەسە، وسى جازعى دەمالىستى پايدالانىپ، اۋىل دەمەي، قالا دەمەي، جەر-جەردەگى بالالاردىڭ تاريحي ورىندارعا، كورىكتى مەكەندەرگە ساياحاتىن ۇيىمداستىرۋ اۋاداي قاجەت.
نەگىزى، بۇل تاجىريبەدە بۇرىننان بار. مىسالى، الىستاعى اۋىلدا تۇرعانىمىزعا قاراماستان، سوناۋ كەڭەستىك كەزەڭدە مەكتەبىمىزدىڭ ءبىر توپ وقۋشىلارى «باتىر قالالار» مارشرۋتى بويىنشا لەنينگراد، ستالينگراد، سيەۆاستوپول، ودەسسا قالالارىن، برەست قامالىن، كييەۆتى، ماسكەۋدى كورىپ قايتقان. ول كەزدە مۇنداي ەكسكۋرسيالار وداق كولەمىندە ءجيى ۇيىمداستىرىلاتىن جانە جولداما دا سۋتەگىن بولاتىن. ساياسات سالدارىنان با، ءبىر وكىنىشتىسى، وسى جوبا ءوزىمىزدىڭ ەل اۋماعىندا جۇزەگە اسپادى. باسقاشا ايتقاندا، ءبىز سول كەزدە شىعىس قازاقستاندا نەمەسە جەتىسۋدا قانداي تاريحي ورىندار بار ەكەنىن، اتامەكەنىمىزدىڭ نەندەي يگىلىكتەرىمەن ماقتانۋعا بولاتىنىنىن ۇقپاساق تا، لەنينگرادتىڭ ەرميتاجى مەن ايگىلى اق تۇندەرى، اشىلمالى كوپىرى مەن كرەيسەر اۆروراسى، رەسەي يمپەراتورلارىنىڭ 1917 جىلعا دەيىنگى رەسمي رەزيدەنسياسى بولعان قىسقى سارايى، ماسكەۋدىڭ كرەمل كۋرانتتارى مەن قىزىل الاڭى، مانەجى مەن ترەتياكوۆ گالەرەياسى تۋرالى ءبىر كىسىدەي-اق بىلدىك.
وسى تاجىريبەنى ءقازىر نەگە پايدالانباسقا؟! وقۋشىلار ءۇشىن تانىمدىق ءتۋريزمدى جانداندىرۋ جانە اتالمىش جوبانى مەملەكەت ەسەبىنەن، سونداي-اق مەسەناتتىق قاراجات كوزدەرىنەن قارجىلاندىرۋ، بىرىنشىدەن، ۇلت ۇرپاعىنىڭ ءتول تاريحىن تاني الۋىنا ىقپال ەتسە، ەكىنشىدەن، ۇلكەن قالالار مەن ەلىمىزدىڭ الىس ايماقتارىنىڭ اراسىن جالعاپ، مادەني دەزينتەگراسيا پروسەسىنىڭ ەتەك الماۋىنا، ياعني ءبىرتۇتاس جۇيە بايلانىسىنىڭ بۇزىلماۋىنا نەگىز بولارى داۋسىز. سونداي-اق، وقۋشىلاردىڭ جازعى دەمالىسىنىڭ قىزىقتى، ەڭ باستىسى، ءماندى، ماعىنالى وتۋىنە سەپتىگى تيەر ەدى.
- الەم بالالارى ادەمى دەمالادى
بۇل رەتتە بالالاردىڭ بوس ۋاقىتىن ماعىنالى وتكىزۋگە تىرىساتىن تەك ءبىز عانا ەمەس. عالامتورداعى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ەۋروپا مەن امەريكا مەكتەپتەرى دە بالالاردى ءبىر جاقتارعا ساياحاتقا اپارىپ، قىزىقتى نارسەلەلەر كورسەتۋگە جازعى دەمالىستى قولايلى مەزگىل رەتىندە قاراستىراتىنىن كورەمىز. ءسويتىپ، ولار وقۋشىلار ءۇشىن تانىمدىق ساپارلار مەن ەكسكۋرسيالار ۇيىمداستىرادى جانە ونىڭ اۋقىمى وتە كەڭ. ياعني وندا شەت ەلدەرگە توپتىق تۋردان باستاپ تابيعات اياسىنا ءبىر كۇندىك ساياحات تا بار. ءتۇرلى استانالاردى، سول سياقتى ءىرى قالالاردى دا كورۋ، ارالاۋ ءۇردىسى كەڭ تارالعان. مىندەتتى بولماعانىمەن، كەيبىر ورىندارعا، مىسالى، تاريحي مۋزەيلەرگە، ۇلتتىق پاركتەرگە بارۋ وتە قاجەت بولىپ سانالادى. مۇنىڭ سىرتىندا، اناعۇرلىم قىزىقتى تۋرلار دا كەزدەسەدى. ماسەلەن، ميسسيسيپي شتاتىندا وقۋشىلارعا اسشايان اۋلاۋ جانە ءپىسىرىپ جەۋ بويىنشا دا ەكسكۋرسيا ۇيىمداستىرىلادى ەكەن.
ەۋروپا مەن امەريكادا لاگەرلەردىڭ كوپشىلىگى اقىلى. ۇزاقتىعى بىرنەشە كۇننەن باستاپ 8 اپتاعا دەيىن سوزىلادى. ۇلدار مەن قىزداردىڭ لاگەرلەرى بىرگە نەمەسە ارقايسىسىنىكى بولەك تە بولادى. ادەتتە بالالاردىڭ جازعى دەمالىس ورىندارى بەلگىلى ءبىر باعىتتا، مىسالى، سپورت، كوركەمونەر نەمەسە ءتىل ۇيرەنۋ ماقساتىنا ورايلاستىرىلۋى ىقتيمال. سونداي-اق، وندا بىزدەگى سياقتى، نەگىزىنەن، بالالاردىڭ تازا اۋدا تىنىعۋىنا باسىمدىق بەرەتىن، ال قالعان ۋاقىتتا ءان ايتىپ، بي بيلەپ، سۋرەت سالىپ جارىسىپ، مادەني-دەمالىس شارالارىمەن اينالىسۋىنا جاعداي تۋعىزاتىن لاگەرلەر دە بار.
كەيبىر شەت ەلدەردە ءىرى ۋنيۆەرسيتەتتەر جانىنان ۇيىمداستىرىلاتىن اكادەميالىق لاگەرلەر دە كەزدەسەدى. 13-17 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان بۇل دەمالىس ورىندارىندا بالالارعا ونەردەن باستاپ قۇقىققا دەيىنگى ءارتۇرلى سالا بويىنشا قىسقامەرزىمدى وقۋ-اعارتۋ باعدارلامالارى ۇسىنىلادى. اراسىندا ويىن-ساۋىقتىق شارالار دا وتكىزىلىپ تۇرادى. نەگىزىنەن، دارىستەر مەن سەميناردان، تاجىريبە ساعاتتارىنان تۇراتىن مۇنداي كۋرستار كوپ جاعدايدا بالالاردىڭ ەرتەڭگى ماماندىق تاڭداۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزەتىنى ءمالىم.
تۇرمىستىق جاعدايلارعا بايلانىستى بىزدە مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ كوپشىلىگى جاز مەزگىلىندە كوبىنەسە قارا جۇمىسقا جەگىلەتىنى جاسىرىن ەمەس. اۋىلداعىلار ەگىستىكتىڭ ءارامشوبىن وتاۋ، ەگىن سۋارۋ، ءشوپ شابۋ، مايالاۋ، مال باعۋ سياقتى دالا جۇمىستارىنا ارالاسسا، قالاداعىلار كولىك جۋۋ، بازاردا اربا سۇيرەۋ، جۇك تاسۋ، ءدامحانالاردا داياشى بولۋ سياقتى شارۋالارعا تارتىلادى. كوپ جاعدايدا ول جۇمىس جاسىنا ساي ما، ەندى عانا وسىپ-جەتىلىپ، قالىپتاسىپ كەلە جاتقان بالا ورگانيزمىنە ونىڭ اسەرى قانشالىقتى، ونى ەلەپ-ەسكەرەتىندەر شامالى.
شەت ەلدەردە «بالا مەكتەپكە تىنىعىپ، كۇش جيناپ بارۋى قاجەت» دەگەن تۇسىنىك باسىم. مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ اپتاسىنا بەلگىلى ءبىر ساعاتقا دەيىن عانا جۇمىس ىستەۋىنە رۇقسات ەتىلەدى، وندا دا ولاردى كەز كەلگەن جەرگە جولاتا بەرمەيدى، اسىرەسە الكوگولدى ىشىمدىك قولدانىلاتىن كافە، بارلارعا جاسوسپىرىمدەردى داياشىلىققا، ت.ب. جۇمىسقا المايدى. بالالار كوبىنە پاركتەردەگى اعاشتار مەن گۇلدەرگە كۇتىم جاساۋ، فەرمالاردا جەمىس جيناۋ سياقتى ماۋسىمدىق جۇمىستارعا تۇرا الادى.
- بىزدەگى اڭگىمە اۋانى
رەسمي مالىمەتكە جۇگىنسەك، بيىل جازعى دەمالىسپەن جانە ساۋىقتىرۋ شارالارىمەن 1-10 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ 85%-دان استامى، ياعني الەۋمەتتىك وسال ساناتتاعى 500 مىڭعا جۋىق بالانى قوسا العاندا، شامامەن 2،8 ملن بالا قامتىلادى دەپ جوسپارلانعان. قازىرگى ۋاقىتتا جازعى لاگەرلەردە الداعى ماۋسىمعا دايىندىق بويىنشا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. جالپى، قالا سىرتىنداعى 218 جانە مەكتەپ جانىنداعى 10 مىڭنان استام بەيىندى جانە شاتىر لاگەرلەر ىسكە قوسىلماق.
مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اسحات ورالوۆ جازعى دەمالىس اياسىندا بالالار ءۇشىن مادەنيەت سالاسى بويىنشا 500-دەن استام، سپورت جانە تۋريزم سالاسى بويىنشا 300-دەن استام ءىس-شارا ۇيىمداستىرىلاتىنىن العا تارتقان. ونىڭ ىشىندە مۇراجايلار مەن كيەلى ورىندارعا تەگىن ەكسكۋرسيالار، كىتاپحانالاردى ارالاتىپ، سپەكتاكل كورسەتۋ، ءتۇرلى فەستيۆالدار مەن بايقاۋلار بار.
بۇدان باسقا رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وڭىرىندە بالالار ءۇشىن تۋريستىك ونىمدەر جەلىسى كەڭەيتىلمەك. سونىمەن قاتار Kids Go Free وتباسىلىق تۋريزم باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جالعاسادى، ونىڭ اياسىندا تۋريستىك پاكەت ىشىندە بالالاردىڭ ۇشاق بيلەتتەرىنىڭ قۇنى سۋبسيديالانادى. بيىل 2 مىڭنان استام بالا وسى باعدارلامامەن قامتىلادى دەپ كۇتىلۋدە.
الايدا، وسى ۇكىمەت وتىرىسىندا ءاليحان سمايىلوۆ: «اسەرلى، ماعىنالى ءىس-شارالار از. كوبىنە ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. اۋىل بالالارىنا دا قاجەتتى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنبەيدى»، – دەپ، بالالاردىڭ جازعى دەمالىسى مەن بوس ۋاقىتتارىن ءتيىمدى وتكىزۋ ءىسى كوپ جاعدايدا ءجۇردىم-باردىم ۇيىمداستىرىلاتىنىنا مەڭزەدى. ءسويتىپ، جازعى دەمالىسقا قاتىستى ەسكەرىلۋگە ءتيىستى كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەر بار ەكەنىنە نازار اۋدارتتى.
- قورىتا ايتقاندا...
بالالار دەمالىسىن ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسىندە ەسكى ۇستانىمدار مەن قاساڭ قالىپتان شىعىپ، جاڭاشا جول ىزدەيتىن ۋاقىت جەتتى. ارينە، «كۇنى بويى قاراۋسىز قالماسىن» دەپ، بالانى مەكتەپ جانىنداعى لاگەرگە بەرە سالعان وڭاي، ءبىراق بۇل ءبارىبىر تولىققاندى دەمالىس ەمەس. بالالاردىڭ كانيكۋلدى پايدالى ءارى قىزىقتى وتكىزىپ، دەنساۋلىعىن نىعايتىپ، جاقسى دەمالۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك. اسىرەسە كوپبالالى وتباسىلار قولداۋعا ءزارۋ. بالكىم، كەزىندە جاپپپاي جەكەشەلەنىپ كەتكەن لاگەرلەردىڭ ءبىرقاتارىن جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنا قايتارۋ ارقىلى تىم بولماسا سونداي تۇرمىسى تومەن، الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان توپتاعى جانۇيالاردىڭ بالالارىن تەگىن دەمالدىرۋعا بولار ما ەدى؟..
قالاي بولعاندا دا، ەلىمىزدە بالالاردىڭ دەنساۋلىعىن تۇزەۋ مەن دەمالىسىن ۇيىمداستىرۋعا مەملەكەتتىك قامقورلىق جاساۋ تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلدانسا، جاسوسپىرىمدەردىڭ تانىمدىق تۋريزمىنە، جازعى دەمالىسىنا قاتىستى باسقا دا كوپتەگەن ماسەلەلەر شەشىمىن تابارى انىق.