مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى
قىمباتتى وتانداستار!
ءقادىرلى قاۋىم!
بۇگىنگى جولداۋدىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا. ونىڭ ارقالايتىن جۇگى ءبىر جىلمەن شەكتەلمەيدى، اۋقىمى كەڭ، مازمۇنى دا بولەك. ءبىز الدىمىزعا بيىك ماقساتتار قويىپ وتىرمىز. وزدەرىڭىزبەن بىرگە جاڭا قازاقستاندى قۇرۋعا كىرىستىك.
بارشاڭىزعا ءمالىم، بىلتىر ەگەمەندىكتىڭ ماڭىزدى بەلەسىنە جەتتىك. تاريحي ولشەممەن قاراعاندا 30 جىل تىم كوپ ۋاقىت ەمەس. حالقىمىز تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن وسى كەزەڭدە اۋقىمدى جۇمىس اتقاردى، كوپتەگەن تابىستارعا قول جەتكىزدى.
الايدا، بەرەكە-بىرلىگىمىزدى ساقتاماساق، جەتىستىكتەرىمىزدىڭ بارىنەن ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. قاڭتارداعى دۇربەلەڭ كەزىندە بۇعان كوزىمىز انىق جەتتى. بۇل وقيعالار بۇكىل قوعامدى ءدۇر سىلكىندىردى. حالقىمىز بۇرىن-سوڭدى بولماعان قاۋىپ-قاتەرمەن بەتپە-بەت كەلدى. مەملەكەتىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا جانە ەگەمەندىگىمىزگە زور ءقاۋىپ ءتوندى. وسى كۇندەردە جۇرتىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن جان-جۇرەگىمەن سەزىندى. تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىق، تىنىشتىق پەن بەيبىتشىلىك قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن جەتە ءتۇسىندى.
ءبىز مىزعىماس بىرلىكتىڭ ارقاسىندا مەملەكەتىمىزدى قورعاپ قالدىق. ۋاقتىلى جانە باتىل شەشىم قابىلداپ، لاڭكەستەرگە تويتارىس بەردىك.
مەن قاشاندا ءبارىن اشىق ايتىپ ءجۇرمىن.
ىندەت كەزىندە قالىپتاسقان احۋال جونىندە جۇرتشىلىققا ۇنەمى اقپارات بەرىپ وتىردىم. كەشەگى قاتەرلى كۇندەردە مەملەكەت باسشىسى رەتىندە حالىققا ارناپ بىرنەشە ۇندەۋ جاسادىم. بارلىق جاعدايدى ازاماتتارىمىزعا جان-جاقتى ءتۇسىندىرىپ، جەتكىزدىم. ءاربىر شەشىمدى ەلىمىزدىڭ مۇددەسىنە ساي قابىلدادىم. بۇل – مەن ءۇشىن بۇلجىماس ۇستانىم.
وكىنىشكە قاراي، بۇلىكشىلەردىڭ، قاراقشىلاردىڭ، لاڭكەستەردىڭ كەسىرىنەن قانشاما ازاماتىمىز قازا بولدى. مەن قارا جامىلعان وتباسىلاردىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، تاعى دا كوڭىل ايتامىن. ءبىز مۇنداي جاعداي ەندى ەشقاشان قايتالانباۋى ءۇشىن ءبارىن جاسايمىز.
قازاقتا «وتكەن كۇننەن الىس جوق، كەلەر كۇننەن جاقىن جوق» دەگەن ءسوز بار. ءبىزدىڭ پارىزىمىز – قاندى قىلمىس جاسالعانىن ۇمىتپاي، بارلىق سودىرلار مەن لاڭكەستەردى جازاعا تارتۋ. حالقىمىز وسى وقيعادان ساباق الا ءبىلۋى كەرەك. ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ، قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن ارەكەتكە ەشقاشان جول بەرمەۋگە ءتيىسپىز.
اشىعىن ايتساق، ءقازىر قوعامدا ءتۇرلى قاۋەسەت تاراۋدا. بۇل احۋال جالعان تۇسىنىك قالىپتاستىرىپ، ەلدى اداستىرادى. سوندىقتان وتكەن وقيعالار تۋرالى ناقتى مالىمەتتى جاريالاپ، وعان باعا بەرۋ وتە ماڭىزدى. ءتىپتى، قاسيەتتى پارىزىمىز دەۋگە بولادى. جۇرت ونىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ، سەبەبىن تەرەڭ ءتۇسىنۋى قاجەت.
كۇنى كەشە عانا پارلامەنت قابىرعاسىندا ارنايى تىڭداۋ ءوتتى. وندا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تەرگەۋ قورىتىندىلارى تۋرالى تولىق ەسەپ بەردى. تۋراسىن ايتقاندا، مۇنداي كەڭ اۋقىمدى تالقىلاۋ ەشقاشان بولماعان. دەپۋتاتتارعا جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا ءبارى اشىق ايتىلدى. قوعامدى مازالاعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلدى. بۇل قاڭتار وقيعاسىنا ءادىل باعا بەرۋگە، ەڭ الدىمەن، بيلىكتىڭ مۇددەلى ەكەنىن كورسەتەدى. مەن مۇنى تولىق قولدايمىن، ءبىز اقيقاتتى ايتۋىمىز كەرەك. بۇل – مەنىڭ جەكە قاعيداتىم.
ءقازىر تەرگەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. وسى ماسەلەمەن ارنايى مەكەمەارالىق شۇعىل تەرگەۋ توبى اينالىسۋدا. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جاسالىپ جاتقان جۇمىس ناتيجەسىن ۇنەمى جاريالاپ وتىرۋدى تاپسىرامىن.
قاسىرەتتى قاڭتار وقيعالارى مەن ودان كەيىنگى توتەنشە جاعداي كەزىندە ءتۇرلى قۇقىقبۇزۋشىلىقتار جاساعانى ءۇشىن ەكى مىڭعا جۋىق ادام ۇستالدى. مەن سول كەزدە باس پروكۋراتۋراعا ولاردىڭ قانداي كىناسى بارىن انىقتاۋدى جانە اۋىر قىلمىسى بولماسا، جازاسىن جەڭىلدەتۋدى تاپسىردىم. سونىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن ازاماتتار قاماۋدان بوساتىلدى.
ال، ناعىز قىلمىس جاساعان ادامدار زاڭ الدىندا تولىعىمەن جاۋاپ بەرەدى. باسقاشا ارەكەت ەتۋ، ياعني، قوساق اراسىندا بەدەل جيناۋ ءۇشىن بايبالام سالىپ جۇرگەندەر مەن ارانداتۋشىلارعا جەڭىلدىك جاساۋ – جازىقسىز قۇربان بولعان جانداردىڭ ارۋاعىن سىيلاماۋ دەگەن ءسوز.
بىرنەشە ءجۇز ادامنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. ءبىز قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ۇستالعان ادامداردى تەرگەۋ بارىسىندا تىيىم سالىنعان تاسىلدەردى قولدانعانى، ءتىپتى ولاردى ازاپتاعانى تۋرالى فاكتىلەر بولعانىن اشىق ايتتىق. ورتا عاسىرلاردان قالعان وسىنداي جابايىلىق كەز-كەلگەن وركەنيەتتى قوعامنىڭ قاعيداتتارىنا قايشى كەلەدى. بۇل ءبىز ءۇشىن دە مۇلدە جات قىلىق. مۇنداي سوراقى وقيعالار بولعانى جايلى ايتىلا باستاعان ساتتە-اق، مەن ونى مۇقيات تەكسەرۋدى تاپسىردىم.
سونىمەن بىرگە ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل العاشقى كۇندەردەن جۇمىسقا بەلسەنە ارالاستى. قۇقىق قورعاۋمەن اينالىساتىن ازاماتتار مەن ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى وقشاۋلاۋ ورىندارىنا كەدەرگىسىز كىرىپ، قاڭتار وقيعاسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ قاماۋداعى جاي-كۇيىمەن تانىستى، ولاردىڭ شاعىمدارىن قارادى.
ومبۋدسمەن جانە بەدەلدى زاڭگەرلەر جەتەكشىلىك ەتەتىن تاۋەلسىز قوعامدىق كوميسسيالار پروكۋراتۋرا ورگاندارىمەن تىعىز جۇمىس ىستەدى، پىكىرلەرىن اشىق ايتىپ، ءوز ۇستانىمدارىن قورعادى. مۇنداي جۇمىس ءتاسىلى تەرگەۋ ۇدەرىسىنىڭ اشىق جانە دەموكراتيالى ەكەنىن كورسەتتى، ءاربىر ءوتىنىش پەن ارىز-شاعىمدى جەكە-جەكە قاراۋعا مۇمكىندىك بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە زاڭعا قايشى ۇكىم شىعارۋ ىقتيمالدىعى ەداۋىر ازايدى.
ازاماتتىق قوعام مەن قۇزىرلى ورگاندار وسىلاي اشىق ىنتىماقتاستىق ورناتاتىن تاجىريبە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بەرىك ورنىعۋعا ءتيىس.
وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، قوعام بەلسەندىلەرى مەن زاڭگەرلەرگە ازاماتتىق ۇستانىمى جانە بىلىكتىلىگى ءۇشىن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.
ءقازىر الدىن-الا قورىتىندىلار دايىن. ءبىز تەرىس پيعىلدى ادامداردىڭ مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماق بولعانىن ناقتى بىلەمىز. وسى رەتتە، بۇلىكشىلەر نە ءۇشىن مۇنداي قادامعا باردى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. جاۋابى – ايدان انىق.
سوڭعى جىلدارى ءبىز قازاقستاندى تۇبەگەيلى جاڭعىرتۋعا، ترانسفورماسيالاۋعا كوشتىك. ءتۇرلى سالادا اۋقىمدى وزگەرىستەر باستالدى. بۇل كەيبىر ىقپالدى ادامدارعا ۇنامادى. ولار جىلدار بويعى زاڭسىز ارەكەتتەرىن ودان ءارى جالعاستىرا بەرۋدى كوزدەدى. نەعۇرلىم جوعارى بيلىككە يە بولۋدى كوكسەدى. سول ءۇشىن كانىگى قىلمىسكەرلەر، قارۋلى باندىلار مەن وپاسىز شەنەۋنىكتەر بىرىگىپ، استىرتىن توپ قۇردى.
ىشكى جانە سىرتقى جاۋلارىمىز ءوزارا ىمىرالاسىپ، بيلىكتى باسىپ العىسى كەلدى. ولار حالىقتىڭ نارازىلىق شەرۋىن باسقا ارناعا بۇرىپ، جۇرتتى قاساقانا ارانداتتى. لاڭكەستەر مەملەكەتتىك ورگاندارعا، ستراتەگيالىق نىساندار مەن بيزنەسكە تيەسىلى عيماراتتارعا شابۋىل جاسادى. بيلىككە كۇيە جاعۋ ءۇشىن بەيبىت تۇرعىندارعا وق اتتى.
وسىنىڭ ءبارىن شەتەلدەگى راديكالدى كۇشتەر ءوز ماقساتىنا پايدالانعىسى كەلدى. ولار قازاقستاندى قاقتىعىس الاڭىنا اينالدىرىپ، ەلگە ويران سالماق بولدى. بەيبىت ءومىرىمىزدىڭ تاس-تالقانىن شىعارۋدى جوسپارلادى. پرەزيدەنتتى بيلىكتەن كەتىرگىسى كەلدى.
شىن مانىندە، بۇل مەملەكەتتىلىگىمىزگە تونگەن اسا ءقاۋىپتى سىن-قاتەر بولدى. ءبىراق، قاستاندىق جاساۋشىلاردىڭ ارام پيعىلى ىسكە اسپادى. مەن ەڭ قيىن ساتتە، قانداي جاعداي بولسا دا، اقىرىنا دەيىن حالقىممەن بىرگە بولامىن دەپ اشىق ايتتىم.
بابالارىمىز «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەپ بەكەر ايتپاعان.
توڭكەرىس جاساۋعا ۇمتىلعانداردىڭ اراسىندا بەلگىلى ادامدار بولدى.
جوعارى لاۋازىم يەلەرى مەملەكەتكە ساتقىندىق جاسادى. وپاسىزداردىڭ ىشىندە اسكەري جانە ارناۋلى ورگانداردىڭ باسشىلارى دا بار. ولار كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ زاڭعا سايكەس قيمىلداۋىنا كەدەرگى كەلتىردى. مەملەكەت باسشىلىعىنا قالالارداعى احۋال تۋرالى جالعان اقپارات بەردى. ءتىپتى، ارنايى ۇكىمەتتىك جانە باسقا دا بايلانىس ارنالارىن ءوز باقىلاۋىنا الدى. ءبىر سوزبەن ايتساق، ولار ەلدى ىدىراتۋ ءۇشىن ويلارىنا كەلگەن بارلىق ءتاسىلدى قولداندى.
سونىڭ سالدارىنان ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنان كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولدىق. بۇل قادام ىشكى جانە حالىقارالىق نورمالارعا ساي جۇزەگە اسىرىلدى. بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرى ەلىمىزدە ءبىر دە ءبىر وق اتقان جوق. ستراتەگيالىق ماڭىزى بار نىسانداردىڭ قاۋىپسىزدىگىن عانا قامتاماسىز ەتتى. بۇعان الدىن-الا جاسالعان كەلىسىمنىڭ ناتيجەسىندە قول جەتكىزدىك. جاعداي تۇراقتانعان سوڭ، ەكى اپتادان كەيىن ولار قازاقستاننان تولىق شىعارىلدى.
بۇل – كوپتاراپتى قارۋلى كونتينگەنت، ونىڭ قۇرامىندا قازاقستان دا بار. بىتىمگەرشىلىك ميسسياسىنىڭ ماڭىزدى ءرولىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ءبىراق، تۇپتەپ كەلگەندە، ءبىز سودىرلاردى ءوز كۇشىمىزبەن جەڭدىك.
وسى ورايدا، ءبىر ماسەلەگە جەكە توقتالعىم كەلەدى. ساتقىنداردىڭ وپاسىزدىعى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرمەۋگە ءتيىس. وندا قىزمەت ەتەتىن ازاماتتار دا – ءوز باۋىرلارىمىز. ولار ەلمەن بىرگە ەكەنىن، تۋعان حالقى ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسەتىنىن دالەلدەدى. وتان الدىنداعى انتىنا ادال بولىپ، مەملەكەتىمىزدى جانقيارلىقپەن قورعادى. مەن سىن ساعاتتا قاتەرگە قايمىقپاي قارسى تۇرعان ءتارتىپ ساقشىلارىنا ريزاشىلىق بىلدىرەمىن.
سونداي-اق، ازاماتتارىمىز ەرىكتى تۇردە ءوز ىشىنەن جاساق قۇرىپ، قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋعا اتسالىستى. جاۋاپتى ساتتە بىرلىك پەن جاناشىرلىقتىڭ بىرەگەي ۇلگىسىن كورسەتكەن بارشا ازاماتتارعا العىس ايتامىن.
وسى كۇندەردە حالقىمىز كەز كەلگەن قاۋىپ-قاتەردى جەڭە الاتىن ءبىرتۇتاس ەل ەكەنىن تانىتتى. وتانشىلدىق رۋحىنىڭ ارقاسىندا قاسيەتتى تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالدى.
شىن مانىندە، قاڭتار وقيعالارى مەملەكەتتىلىگىمىز ءۇشىن زور سىناق بولدى. ءبىز جاردىڭ شەتىندە تۇردىق. ءبىر قادامدى قاتە جاساساق نەمەسە باتىل ارەكەت ەتپەسەك، مەملەكەتىمىز قۇردىمعا كەتەتىن ەدى.
كۇشتىك قۇرىلىمدار مەن ولاردىڭ سىبايلاستارىنىڭ ءوزارا ىمىرالاسۋىنا قاتىستى ءىس بويىنشا تەرگەۋ قۇپيا جاعدايدا قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتىر. الدىمىزدا كۋاگەرلەردەن جاۋاپ الۋ، ساراپتاما جاساۋ جانە ءتۇرلى مالىمەتتەردى زەردەلەۋ سياقتى قىرۋار جۇمىس بار.
ءبىر نارسەنى ناقتى ايتا الامىن: قاسكويلەر مۇقيات ويلاستىرىلعان اۋقىمدى وپەراسيا جاسادى. ولار حالقىمىزدىڭ جانە شەتەل قوعامداستىعىنىڭ الدىندا مەملەكەتتىڭ جوعارى باسشىلىعىنىڭ ابىرويىن توگىپ، بيلىكتەن تايدىرۋدى كوكسەدى. كاسىبي دايىندىقتان وتكەن سودىرلاردى ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەش قىمسىنباستان پايدالاندى. ولارعا ەلىمىزدىڭ ەڭ ءىرى شاھارى – الماتىنى كۇل تالقان ەتۋدى، جۇرتتى ابدەن ۇرەيلەندىرىپ، دۇنيەدەن ءبىرجولا ءتۇڭىلدىرۋدى، ەلدەگى احۋالدىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ، بەي-بەرەكەت قىلۋدى تاپسىردى.
سوندىقتان كىمنىڭ قانداي لاۋازىم يەلەنىپ وتىرعانىنا، قوعامداعى ورنى قانداي ەكەنىنە قاراماستان وسى قايعىلى وقيعالارعا كىنالى ادامدار تۇگەلدەي لايىقتى جازاسىن الاتىنىنا ۋادە بەرەمىن.
سول كۇندەرى قاتاڭ ءارى شۇعىل شارا قابىلداۋدان باسقا امال قالعان جوق. مەن ەڭ شەشۋشى ساتتەردە ەلىم ءۇشىن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادىم. بۇل – مەنىڭ پرەزيدەنتتىك ءارى پەرزەنتتىك بورىشىم.
قۇرمەتتى دەپۋتاتتار!
حالىققا قاجەتتى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ – مەنىڭ مەملەكەت باسشىسى رەتىندەگى باستى مىندەتىم. ساياسي جاڭعىرۋ بولماسا، ەلىمىزدى ورنىقتى دامىتۋ، اۋقىمدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىس جاساۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل – انىق نارسە. ءبىز ەكى جارىم جىلدىڭ ىشىندە وسى باعىتتا ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزدىك.
مەن وسىعان دەيىن ساياسي رەفورمالاردىڭ ءتورت توپتاماسىن ۇسىندىم. سونىڭ اياسىندا قوعامدى ودان ءارى دەموكراتيالاندىرۋعا باعىتتالعان ءبىرقاتار ماڭىزدى باستاما جۇزەگە استى.
تەك ساياسات سالاسىنىڭ وزىندە وننان استام زاڭ قابىلدانعانىنا قاراپ، قوعامدا بولىپ جاتقان وڭ وزگەرىستەردىڭ اۋقىمى قانداي ەكەنىن باعامداۋعا بولادى. مىسالى، بەيبىت جينالىستار تۋرالى جاڭا، دەموكراتيالىق زاڭدى الايىق.
بۇل قۇجات بەلسەندى ازاماتتارعا، ونىڭ ىشىندە وپپوزيسيالىق كوزقاراستاعى قوعام بەلسەندىلەرىنە ەش كەدەرگىسىز شەرۋ وتكىزۋىنە، سول جەردە وي-پىكىرلەرىن ەمىن-ەركىن ايتۋىنا مۇمكىندىك بەردى. بۇل جاڭاشىلدىق ەلىمىزدە جاڭا ساياسي مادەنيەتتىڭ تامىر جايۋىنا، قوعامداعى ءوزارا جاۋاپكەرشىلىك پەن سەنىمنىڭ ارتۋىنا جول اشتى. دەگەنمەن، جۇرتتى ارانداتقىسى كەلەتىن كەيبىر بەلسەندىلەر دەموكراتيالىق سيپاتتاعى وسى زاڭنىڭ وزىنە باعىنباۋ، ءتىپتى ونى بۇزۋ كەرەك دەپ سانايدى.
مەن بۇدان بىلاي ەشقانداي جۇمساقتىق كورسەتپەيتىنىمىزدى مالىمدەيمىن. باسقا دا زاڭدار سياقتى بۇل زاڭنىڭ تالاپتارى دا مۇلتىكسىز ورىندالۋعا ءتيىس.
بازبىرەۋلەردىڭ جاۋاپسىزدىعى مەن بەيباستاق ارەكەتتەرى زاڭدى سىيلايتىن ازاماتتارىمىز ءۇشىن تىم قىمباتقا ءتۇستى. زاڭ بارىنە ورتاق، وعان بيلىكتەگى ازاماتتار دا، قوعام بەلسەندىلەرى دە بىردەي باعىنۋعا ءتيىس.
ساياسي وزگەرىستەر ازاماتتاردىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ىسىنەن باستاپ، جالپىۇلتتىق سيپاتتاعى ماسەلەلەرگە دەيىن، ياعني بارلىق دەڭگەيدە شەشىم قابىلداۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتتى.
ساياسي ترانسفورماسيا بۇكىل سالادا تامىر-تانىستىق پەن مونوپوليانى تۇبىرىمەن جويىپ، ادال ءارى ءادىل «ويىن ەرەجەسىن» قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى. ءبىراق، وسى نيەت پەن جۇمىس قارقىنى جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي ۇناي بەرمەيتىنى انىق.
ءبارىن دە بارماق باستى، كوز قىستىمەن شەشىپ ۇيرەنگەن ادامدار بۇعان دەيىنگى ارتىقشىلىقتارى مەن تابىس كوزدەرىن جوعالتىپ الۋدان زارە-قۇتى قالماي قورقۋدا. ولار ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تۇعىرىن شايقالتۋ ءۇشىن دەرەۋ ىسكە كىرىسۋ قاجەت دەپ شەشتى. ءتىپتى، ءوز حالقىنا قارسى شىقتى دەۋگە بولادى.
قاسىرەتتى قاڭتار كۇندەرىنەن كەيىن كوپتەگەن ادامدار «ءبارى كەرى كەتەدى، بيلىك جاڭعىرۋ قارقىنىن باسەڭدەتىپ، اياعىن اڭداپ باساتىن بولادى» دەپ سانادى. ءبىراق، ءبىز العان بەتىمىزدەن قايتپايمىز. كەرىسىنشە، قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا جاسالىپ جاتقان جۇيەلى وزگەرىستەردىڭ قارقىنىن ۇدەتە تۇسەمىز.
مەن بۇگىن ۇسىنىپ وتىرعان باستامالار قاڭتار وقيعالارىنان الدەقايدا بۇرىن مۇقيات ويلاستىرىلىپ، پىسىقتالعان. اشىعىن ايتايىن، ماعان «اسىقپايىق، زامان جاقسارعانعا دەيىن بۇل جوسپاردى قويا تۇرايىق» دەپ اقىل قوسقان ساراپشىلار مەن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر دە بولدى. ولار قازىرگى احۋالدى ءوز مۇددەمىزگە پايدالانۋعا مۇمكىندىك تۋىپ تۇرسا، جۇيەنى وزگەرتۋدىڭ نە قاجەتى بار دەدى.
ەندى بىرەۋلەر گەوساياسي احۋال قاتتى شيەلەنىسىپ تۇرعان كەزدە ەلدى «گورباچيەۆتىك قايتا قۇرۋداعى» سياقتى بەرەكەسىزدىك جايلاپ، كوشە دەموكراتياسى بەلەڭ الىپ كەتە مە دەگەن ورىندى قاۋىپتەرىن ايتتى. ءبىراق، مەن ەلىمىزگە تۇبەگەيلى رەفورمالار قاجەت ەكەنىنە بەك سەنىمدىمىن. ايتپەسە، توقىراۋعا تاپ بولامىز. ءبىز ونىڭ سالدارى مەملەكەتتى قالاي كۇيرەتەتىنىن تاريح قويناۋىنا كەتكەنىنە كوپ بولا قويماعان كەڭەس تاريحىنان جاقسى بىلەمىز.
كەشەگى قاڭتار وقيعالارىنا دا ەلىمىزدەگى توقىراۋدىڭ سالدارى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە اسەر ەتتى. مەن سوڭعى ەكى ايدىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالادا، ۇلتتىق جانە قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ىسىندە، ەڭ الدىمەن، جۇزەگە اسىرۋ قاجەت بولاتىن مىندەتتەردى ايقىنداپ بەردىم.
مەن بۇگىن ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىن كەشەندى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىن ۇسىنعالى وتىرمىن. بۇل قۇجات، ەڭ الدىمەن، قوعامنىڭ قاجەتتىلىگىنە جانە سۇرانىسىنا نەگىزدەلگەن.
پارلامەنت دەپۋتاتتارى، كونستيتۋسيالىق كەڭەس، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى، جوعارعى سوت جانە بەدەلدى ساراپشىلاردىڭ ۇسىنىمدارى نازارعا الىندى. ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىندە وسى تاقىرىپ بويىنشا پىكىرتالاس ءوتتى. قۇجاتتى ازىرلەۋ كەزىندە زەرتتەۋشىلەر مەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، ساياسي پارتيالار مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ۇسىنىستارى دا مۇقيات زەردەلەندى.
جالپى، ۇسىنىلىپ وتىرعان رەفورمالاردى ءبىزدىڭ قوعامداعى الۋان ءتۇرلى كوزقاراستاردىڭ جيىنتىق كورىنىسى دەۋگە بولادى. وسىعان دەيىن قولعا الىنعان وزگەرىستەردىڭ زاڭدى جالعاسى ىسپەتتى بۇل باستامالار ەكى وزەكتى مىندەتتى شەشەدى.
بىرىنشىدەن، قوعامدى دايەكتى تۇردە دەموكراتيالاندىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ ورنىقتى ءارى باسقارۋعا يكەمدى بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل ەل ىشىندە بولىپ جاتقان ىرگەلى قوعامدىق وزگەرىستەر مەن شيەلەنىسە تۇسكەن گەوساياسي تارتىس كەزىندە ايرىقشا ماڭىزدى.
قازىرگى حالىقارالىق احۋال قىرعي-قاباق سوعىستىڭ ەڭ قيىن كەزەڭىن ەسكە تۇسىرەدى. ءبىراق، شەگىنە جەتە بۋىرقانعان، مەملەكەتتەر قاتاڭ سانكسيالارمەن تىرەسكەن، جەر جۇزىنە قانداي كەسىرى تيەتىنى بەيمالىم بولىپ تۇرعان بۇگىنگى جاعدايدى ادامزات بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن تەڭدەسسىز قيىندىق دەۋگە ابدەن بولادى. سوندىقتان، ءبىز ءۇشىن كوزدەگەن ماقساتتان اۋىتقىماۋدىڭ، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىن، جالپىۇلتتىق بىرلىگى مەن تىلەكتەستىگىن ساقتاۋدىڭ ومىرلىك ماڭىزى بار.
رەفورما جاساپ جاتىرمىز دەگەن اتاق ءۇشىن عانا رەفورما جاساۋدىڭ ەشكىمگە قاجەتى جوق. مەن مۇنى بىرنەشە رەت ايتتىم. ءبىز بۇل وزگەرىستەردى جۇرتقا جاقسى كورىنۋ ءۇشىن جاسامايمىز. قۇلاققا جاعىمدى، ءبىراق ورىندالۋى ەكىتالاي، كۇماندى كورسەتكىشتەرگە الدانبايمىز.
قاعاز بەتىندە عانا جۇزەگە اسىرىلعان، ءبىراق شىندىققا ەش جاناسپايتىن جالعان تابىستارعا ماساتتانىپ وتىراتىن زامان كەلمەسكە كەتتى. حالىققا كوپىرمە ءسوز، بوس ۋادە ەمەس، كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاۋعا بولاتىن وڭ وزگەرىستەر كەرەك.
ءبىز كەز كەلگەن ماسەلەنى اشىق ايتىپ، ونى شەشۋدىڭ وڭتايلى جولدارىن بىرگە ىزدەۋىمىز قاجەت. ەكونوميكاداعى، ساياساتتاعى جاساندى مونوپوليالاردى تۇبىرىمەن جويۋعا ءتيىسپىز. ونىڭ ورنىنا اشىق ءارى ءادىل باسەكە ورناتۋ وتە ماڭىزدى. سەبەبى ناعىز باسەكە بولعاندا عانا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ارتىپ، جاعدايى جاقسارادى.
بۇكىل قۇزىرەت ءبىر قولدا بولۋىنا نەگىزدەلگەن باسقارۋ جۇيەسى ءقازىر ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن جوعالتتى. بۇل جۇيە كوزقاراسى مەن ۇستانىمى ءارقيلى ازاماتتىق قوعامدى ۇيىستىرا المايدى. سوندىقتان ءبىز قازاقستاندى دامىتۋدىڭ ساياسي مودەلىن وزگەرتۋ ءۇشىن ءار قادامدى مۇقيات ويلاستىرا وتىرىپ جاساۋىمىز كەرەك.
مەن بۇل جەردە، ەڭ الدىمەن، باسقارۋدىڭ سۋپەرپرەزيدەنتتىك ۇلگىسىنەن مىقتى پارلامەنتى بار پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا ءبىرجولا كوشۋ تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. مۇنداي جۇيە بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ تەپە-تەڭدىگى وڭتايلى بولۋىن قامتاماسىز ەتىپ، ەلىمىزدى ورنىقتى دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
الدىمىزدا پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ مىندەتى تۇر. بۇل «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن تابىستى جۇزەگە اسىرۋعا جول اشادى. ءبىز بولاشاقتا قانداي ەل بولاتىنىمىزدى ناقتى بىلەمىز. جاڭا قازاقستاندى ازاماتتىق قوعامى قالىپتاسقان ءتيىمدى مەملەكەتكە اينالدىرامىز. وسىعان وراي «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قاعيداتىن باسشىلىققا الامىز. بۇگىن مەن وسى ستراتەگيالىق ماقساتىمىزعا جەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ءبىرقاتار باستامالاردى ۇسىنامىن.
ءبىرىنشى. پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگى تۋرالى
مەن بۇعان دەيىن ايتقانىمداي، قازاقستاندا سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ ۇلگىسى قالىپتاستى. دامۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىندە مەملەكەتىمىزگە مۇنداي ۇلگى قاجەت بولدى. ءبىراق، ءبىز ءبىر ورىندا تۇرعان جوقپىز. قوعام دا، ەلىمىز دە وزگەرۋدە. ساياسي جۇيەمىز جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلۋگە ءتيىس.
ءقازىر بىزدە بارلىعى پرەزيدەنتكە كەلىپ تىرەلەدى. بۇل – دۇرىس ەمەس. بىرتىندەپ بۇدان باس تارتۋىمىز قاجەت.
مەن ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ۇزاقمەرزىمدى مۇددەسى بيلىكتىڭ قوسىمشا مۇمكىندىكتەرىنە جانە ۋاقىتشا ىقپالىنا قاراعاندا الدەقايدا ماڭىزدىراق. سول سەبەپتى مەن Amanat پارتياسىنىڭ قاڭتار ايىنداعى سەزىندە ۇيىمنىڭ ءتوراعالىعىنان بيىل باس تارتاتىنىمدى مالىمدەدىم.
پارتيانىڭ مەملەكەتتىك اپپاراتقا كىرىگۋىنە مۇلدەم جول بەرمەگەن ءجون. ساياساتتاعى مونوپوليا ءتۇرلى الەۋمەتتىك كەسەلدى تۋىنداتاتىنى جانە مەملەكەتتى داعدارىسقا ۇشىراتاتىنى انىق. ساياسي ۇستەمدىككە بارىنشا شەكتەۋ قويۋ قاجەت.
پرەزيدەنت ءوزىنىڭ وكىلەتتىگىن اتقارۋ كەزەڭىندە پارتياعا مۇشەلىگىن توقتاتا تۇرۋعا مىندەتتى ەكەنىن زاڭ جۇزىندە رەسىمدەۋدى ۇسىنامىن. بۇل نورما ساياسي باسەكەنى ارتتىرىپ، بارلىق پارتيانىڭ دامۋىنا بىردەي جاعداي جاسايدى. وسىلايشا، ءبىز ەلىمىزدىڭ بولاشاقتاعى كوشباسشىلارىن نەگىزگى ساياسي ينستيتۋتتاردى وزىنە باعىندىرىپ الۋعا قۇمار بولۋدان ساقتايمىز.
ءدال سول سياقتى، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ، ەسەپ كوميتەتى مەن كونستيتۋسيالىق كەڭەستىڭ ءتوراعالارى جانە مۇشەلەرى مىندەتتى تۇردە پارتيادان شىعۋى كەرەك دەگەن نورمانى دا زاڭناماعا ەنگىزگەن ءجون.
بارلىق وكىلەتتىكتى ءبىر قولعا شوعىرلاندىرعان ورتالىقتاعى جاعداي ايماقتاردا دا قايتالاناتىنىن كورىپ وتىرمىز. سول سەبەپتى اكىمدەر مەن ولاردىڭ ورىنباسارلارىنا پارتيا فيليالدارىندا دا لاۋازىم يەلەنۋگە زاڭ جۇزىندە تىيىم سالۋ كەرەك. مۇنداي شەشىمدەر كوپپوليۋستى پارتيالىق جۇيە قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ساياسي جانە ەكونوميكالىق قىزمەتتىڭ مونوپوليالانۋى قاڭتار وقيعالارىنىڭ تۋىنداۋىنا باستى سەبەپ بولعانى بۇگىندە بۇكىل قوعامعا ءمالىم.
ءبىز «قاسىرەتتى قاڭتاردان» مىناداي ماڭىزدى ساباق الدىق: مەملەكەتتەگى ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعانىڭ قولىندا بارلىق وكىلەتتىكتىڭ شوعىرلانۋى وعان جاقىن تۇلعالار مەن قارجىلىق-وليگارحيالىق توپتاردىڭ ىقپالىن ورىنسىز كۇشەيتەدى. سوسىن ولار مەملەكەتتى جەكە مەنشىگى سياقتى كورە باستايدى.
قاي ەلدە بولسا دا تامىر-تانىستىق كادر ىرىكتەۋ ءىسىن بۇرمالاپ، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تامىر جايۋىنا اكەپ سوقتىرادى. تامىر-تانىستىق پەن رۋشىلدىق قۇردىمعا باستايتىنىن ناقتى ۇعىنۋ قاجەت.
مۇنداي قارىم-قاتىناس شاعىن عانا توپتىڭ شالقىپ ءومىر سۇرۋىنە جول اشادى. ال، وزگەلەردى ءومىرىنىڭ ەشقانداي بولاشاعى جوق ەكەنىنە ءبىرجولا مويىنسۇنىپ، تەك ولمەستىڭ كۇنىن كورۋ ءۇشىن ارپالىسۋعا ماجبۇرلەيدى.
بارلىق ازاماتتارعا بىردەي مۇمكىندىك بەرىلەتىنىنە مەملەكەت باسشىسى مىزعىماس كەپىل بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان پرەزيدەنتتىڭ جاقىن تۋىستارىنا ساياسي مەملەكەتتىك قىزمەتشى بولۋعا جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردا باسشىلىق لاۋازىمداردى يەلەنۋگە زاڭ جۇزىندە تىيىم سالىنادى. مۇنداي نورمانى كونستيتۋسياعا ەنگىزسەك تە ارتىق بولمايدى دەپ سانايمىن.
پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگى نەعۇرلىم كوپ بولسا، ول سوعۇرلىم شەكسىز بيلىكتىڭ يەسىنە اينالادى.
مەملەكەت باسشىسى وبلىس، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرى شىعارعان اكتىلەردى جويۋعا نەمەسە ونداي قۇجاتتاردىڭ قولدانىلۋىن توقتاتا تۇرۋعا قۇقىلى. بۇل نورما «قولدان باسقارۋدىڭ» ورىنسىز تاجىريبەسىنىڭ ورنىعۋىنا اكەپ سوقتىرادى جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ دەربەستىگىن السىرەتەدى.
ونىڭ ۇستىنە ءقازىر پرەزيدەنتتىڭ اۋدان، ءتىپتى اۋىل اكىمدەرىن لاۋازىمىنان بوساتۋعا قۇقىعى بار. مۇنداي زاڭ نورمالارىن جويۋ كەرەك.
پرەزيدەنتتى تىم كوپ وكىلەتتىگىنەن ايىرۋ ەلىمىزدەگى ساياسي جاڭعىرۋ ۇدەرىسىنىڭ تەك ىلگەرى باسۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ۇسىنىلىپ وتىرعان باستامالار «ويىن ەرەجەسىن» تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، قوعامدى ودان ءارى دەموكراتيالاندىرۋ ءۇشىن بەرىك نەگىز قالىپتاستىرادى.
ەكىنشى. وكىلدى بيلىك تارماعىن قايتا قۇرۋ
ءبىز پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن بىرتىندەپ قىسقارتا وتىرىپ، پارلامەنتتىڭ ءرولىن ايتارلىقتاي ارتتىرۋىمىز كەرەك. سول ارقىلى مەملەكەتىمىزدىڭ ينستيتۋسيونالدىق تۇعىرىن نىعايتامىز. شىن مانىندە، ەلىمىزدە وكىلدى بيلىك تارماعى مىقتى بولۋى قاجەت.
حالىقتىڭ سەنىم مانداتىنا يە بولعان دەپۋتاتتارعا جوعارى جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. ولار مەملەكەتىمىزدى وركەندەتۋ ىسىنە بەلسەنە اتسالىسۋعا ءتيىس. ەڭ الدىمەن، سەناتتى جاساقتاۋ ءتارتىبىن جانە ونىڭ ءبىرقاتار فۋنكسياسىن قايتا قاراعان ءجون.
قازىرگى تاڭدا جوعارعى پالاتا 49 دەپۋتاتتان تۇرادى. ياعني، ءار وڭىردەن ەكى سەناتور سايلانادى جانە 15 سەناتوردى پرەزيدەنت تاعايىندايدى. مۇنداي قۇرىلىم ايماقتاردىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋگە جانە زاڭ شىعارۋ ۇدەرىسىنە مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي ىقپال ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ كەلدى. ءوز ۋاقىتىندا بۇل بارىنشا وزىق ءارى ءتيىمدى تاجىريبە بولدى. ءبىراق ءبىز العا قاراي قادام باسۋىمىز كەرەك.
پرەزيدەنتتىڭ سەناتتاعى كۆوتاسىن باقىلاۋدىڭ قۇرالى ەمەس، پارلامەنتتە وكىلدەرى از الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ءۇنى مەن وي-پىكىرىن ەسكەرۋ تەتىگى رەتىندە قاراستىرعان ءجون. وسى ورايدا مەن پرەزيدەنتتىڭ سەناتتاعى كۆوتاسىن 15-تەن 10 دەپۋتاتقا دەيىن ازايتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىم. ونىڭ بەسەۋىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قازىرگىدەي سايلامايدى، تەك ۇسىناتىن بولادى.
پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىندا ەلىمىزدەگى ءتۇرلى ساياسي كوزقاراستار كورىنىس تابۋعا ءتيىس. ەشكىمگە جاساندى ارتىقشىلىق بەرىلمەۋى كەرەك. وسىلايشا، ءبىز قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ماجىلىستەگى كۆوتاسىن جويامىز. مەنىڭ ويىمشا، بۇل – ساياسي جاعىنان دا، زاڭدىق تۇرعىدان دا دۇرىس قادام. بۇل كۆوتا سەناتقا اۋىسادى جانە 9-دان 5 دەپۋتاتقا دەيىن كەميدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ماجىلىستەگى دەپۋتاتتاردىڭ جالپى سانى ازايادى. «از بولسا دا، ساز بولعانى» جاقسى. مۇنداي وزگەرىس ءتۇرلى ەتنوستىق توپتارعا ماندات بەرىپ، ولاردىڭ ءۇنى جوعارعى پالاتادا ەستىلۋىنە مۇمكىندىك جاسايدى. جالپى، سەناتتىڭ جوعارعى پالاتا رەتىندە جۇمىس ىستەۋىن دۇرىس ءارى ورىندى دەپ سانايمىن.
الەمدە قۇرىلىمى ۋنيتارلى جانە قازاقستانعا قاراعاندا حالقى از مەملەكەتتەر جەتكىلىكتى. سوعان قاراماستان، بۇل ەلدەر قوس پالاتالى پارلامەنت جاساقتاعان. مىسالدى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق، ەۋروپادا دا وسىنداي تاجىريبە بار.
ال، ءبىزدىڭ سەنات ءار ءوڭىرىمىزدىڭ مۇددەسىن قورعايتىن پالاتاعا اينالۋعا ءتيىس. سوعان سايكەس ونىڭ وكىلەتتىگىن رەفورمالاۋ قاجەت. كونستيتۋسياعا سايكەس، سەناتتىڭ ءماجىلىس ماقۇلداعان زاڭ جوبالارىن قابىلداۋعا نەمەسە قابىلداماۋعا قۇقىعى بار. ياعني، ءماجىلىس ءىس جۇزىندە جوعارعى پالاتانىڭ قارسىلىعىن ەڭسەرە المايدى. نەعۇرلىم تەپە-تەڭ پارلامەنتتىك جۇيە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بۇل تاجىريبەنى قايتا قاراعان ءجون.
وسى ورايدا، سەناتقا ءماجىلىس قابىلداعان زاڭداردى تەك ماقۇلداۋ نەمەسە ماقۇلداماۋ قۇقىعىن بەرەتىن نورما ەنگىزگەن دۇرىس دەپ سانايمىن. سوعان سايكەس، زاڭ قابىلداۋ قۇقىعى ماجىلىسكە عانا تيەسىلى بولادى.
ال، سەناتتىڭ وكىلەتتىگىن كونستيتۋسيالىق كەڭەس پەن جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى لاۋازىمىنا ۇسىنىلاتىن كانديداتتارعا كەلىسىم بەرۋ قۇقىعىمەن تولىقتىرعان ءجون. بۇل وزگەرىس ساياسي جۇيەدەگى تەپە-تەڭدىك جانە تەجەمەلىك مەحانيزمدەرىن ەلەۋلى تۇردە نىعايتا تۇسەدى، زاڭ شىعارۋ ۇدەرىسىن ەداۋىر جەڭىلدەتەدى. سونىمەن قاتار، تومەنگى پالاتانىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتۋ قاجەت.
ەلىمىزدە كوپتەگەن اۋقىمدى جوبالار، باعدارلامالار بار. ءبىراق، ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ولاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسى كوڭىل كونشىتپەيدى. سوندىقتان پارلامەنت رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ساپالى ورىندالۋىنا باقىلاۋدى كۇشەيتۋى قاجەت.
وسى ورايدا ەسەپ كوميتەتىنىڭ ورنىنا جوعارى اۋديتورلىق پالاتا قۇرۋدى ۇسىنامىن. ونىڭ ءتوراعاسى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى الدىندا جىلىنا ەكى رەت ەسەپ بەرۋگە ءتيىس. وسىلايشا، ءماجىلىستىڭ مارتەبەسى ارتا تۇسەدى.
ازاماتتاردىڭ وكىلدى بيلىككە دەگەن سەنىمىن نىعايتۋ ءۇشىن ءماسليحاتتارعا باسا ءمان بەرگەن ءجون. مىقتى ءماسليحاتتار وزەكتى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋعا جانە ايماقتارداعى تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋعا اسەر ەتە الادى. ولاردىڭ ءرولىن ارتتىرىپ، دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءماسليحات ءتوراعاسى لاۋازىمىن ەنگىزگەن ءجون.
سونداي-اق، ءماسليحاتتاردىڭ ىقپالىن بارىنشا كۇشەيتۋ ءۇشىن وبلىس اكىمدەرىن تاعايىنداۋ ءتارتىبىن وزگەرتۋ قاجەت دەپ سانايمىن. ءقازىر ءماسليحات دەپۋتاتتارى مەملەكەت باسشىسى ۇسىناتىن ءبىر عانا كانديداتۋراعا كەلىسىم بەرەدى نەمەسە كەلىسىم بەرمەيدى. وسى رەتتە، زاڭناماعا پرەزيدەنتتىڭ وبلىس جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا اكىمى لاۋازىمىنا كەم دەگەندە ەكى كانديداتۋرانى بالامالى نەگىزدە ۇسىنۋ قۇقىعىن رەتتەيتىن تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ قاجەت. وسىلايشا، پرەزيدەنت وبلىس جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرىن ءماسليحاتتاردا قاراۋ ناتيجەسىن ەسكەرىپ تاعايىندايدى. بۇل – ءوڭىر باسشىلارى جاناما سايلاۋ ارقىلى قىزمەتكە كەلەدى دەگەن ءسوز. ءبىراق، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايماق باسشىلارىن ءماسليحاتتاردىڭ كەلىسىمىنسىز ورنىنان بوساتۋ قۇقىعى ساقتالادى. وكىلدى بيلىك تارماعىن وزگەرتۋ جونىندەگى بۇل جاڭاشىلدىقتاردىڭ ءبارى كۇشتى پارلامەنتتىك مادەنيەتى جانە ىقپالدى حالىق قالاۋلىلارى بار جاڭا قازاقستاندى قۇرۋعا باعىتتالعان.
ءۇشىنشى. سايلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ
ساياسي جاڭعىرۋدىڭ باستى ماقساتى – ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىندەگى ءرولىن ارتتىرۋ. بۇل جۇمىستى سايلاۋ ۇدەرىسى ارقىلى دا جۇزەگە اسىرامىز. ءبىز وسىدان 15 جىل بۇرىن كونستيتۋسيالىق رەفورما اياسىندا ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن پروپورسيونالدى تاسىلمەن سايلاۋعا كوشتىك. ال 2018 جىلدان باستاپ ءماسليحات دەپۋتاتتارىن دا وسى ۇلگىمەن سايلايتىن بولدىق. بۇل قادامدار ەلىمىزدەگى پارتيالىق جۇيەنى دامىتۋعا تىڭ سەرپىن بەردى. الايدا، ونىڭ جاعىمسىز تۇستارى دا بايقالدى.
پارتيادا جوق ازاماتتار ماجىلىسكە عانا ەمەس، جەرگىلىكتى وكىلدى ورگاندارعا دا سايلانا المايتىن بولدى. مۇنى اشىق مويىنداۋىمىز كەرەك. سونىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ سايلاۋ ناۋقانىنا قىزىعۋشىلىعى كۇرت تومەندەدى. سايلاۋدى كەرەك قىلمايتىن ادامداردىڭ قاتارى كوبەيدى. ولار وزدەرىنىڭ داۋىسى ماڭىزدى ەكەنىنە، ەل ءومىرىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتە الاتىنىنا سەنبەيتىن بولدى. اشىعىن ايتساق، ءقازىر جۇرت دەپۋتاتتاردى اسا تاني بەرمەيدى. وسىنداي جاعىمسىز جايتتاردى ەسكەرە وتىرىپ، مەن ارالاس سايلاۋ جۇيەسىنە كوشۋدى ۇسىنامىن. سول كەزدە بارلىق ازاماتتاردىڭ قۇقىعى تولىق ەسكەرىلەدى.
پروپورسيونالدى-ماجوريتارلى ۇلگىدە سايلاۋشىلاردىڭ مۇددەسى ۇلتتىق جانە وڭىرلىك دەڭگەيدە تولىق كورىنىس تابادى. ءماجىلىستىڭ دەپۋتاتتىق كورپۋسىنىڭ 70 پايىزى پروپورسيونالدىق، 30 پايىزى ماجوريتارلىق تاسىلمەن جاساقتالاتىن بولادى.
سونىمەن بىرگە ارالاس سايلاۋ ۇلگىسى وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالارداعى ءماسليحاتتار سايلاۋىنا دا ەنگىزىلەدى. سايلاۋدىڭ وسى تاسىلىنە ورالۋ ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. بۇل قادام – پارتيالاردىڭ ءماجىلىس پەن ءماسليحاتقا ءوتۋ شەگىن تومەندەتۋ ءۇشىن وسىعان دەيىن قابىلدانعان شەشىمنىڭ زاڭدى جالعاسى.
بۇدان بىلاي ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا ءاربىر ايماق پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىنا ءوزىنىڭ كەمىندە ءبىر دەپۋتاتىن سايلاي الادى. جاڭا ۇلگى كوزقاراسى ءارتۇرلى ازاماتتاردىڭ ماجىلىسكە كەلۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
سونداي-اق، اۋداندار مەن قالالارداعى سايلاۋدى تولىعىمەن ماجوريتارلىق جۇيەگە كوشىرۋدى ۇسىنامىن. بۇل جۇيە جەرگىلىكتى جەردە باسەكەلى ساياسي ورتا قالىپتاستىرادى. وعان قوسا، ەلدىڭ الدىندا بەدەلى بار جاڭا تۇلعالاردىڭ ساياساتقا كەلۋىنە جول اشادى.
يمپەراتيۆتى مانداتقا كوشۋ دە دەپۋتاتتاردىڭ سايلاۋشىلارمەن ءوزارا بايلانىسىن نىعايتا تۇسەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەندى سايلاۋ الدىندا بەرگەن ۋادەسىن ورىنداماعان دەپۋتاتتى كەرى قايتارۋعا بولادى. بۇل – حالىق قالاۋلىلارىنا ىقپال ەتۋدىڭ تاعى ءبىر جولى. وسى ۇستانىم دەموكراتيا داستۇرلەرىن ەداۋىر نىعايتادى. ءوزارا جاۋاپكەرشىلىك پەن سەنىمگە نەگىزدەلگەن جاڭا ساياسي مادەنيەتتى قالىپتاستىرادى.
پروپورسيونالدى جانە ماجوريتارلى جۇيە قاتار قولدانىلسا، ساياسي پارتيالاردىڭ ءرولى ساقتالادى. ولار ەلىمىزدەگى ازاماتتىق قوعامنىڭ باستى ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قالا بەرەدى. سونىمەن بىرگە بۇل جۇيە سايلاۋدى ءادىل وتكىزۋگە جانە مەملەكەتتى ءتيىمدى باسقارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ارالاس سايلاۋ ۇلگىسى ازاماتتاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، ەلىمىزدى جاڭعىرتۋ ۇدەرىسىنە جۇمىلدىرا تۇسەدى دەپ سەنەمىن.
ءتورتىنشى. پارتيالىق جۇيەنى دامىتۋ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ
جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ ءىسى ادال ءارى ەركىن ساياسي باسەكە بولۋىن قامتاماسىز ەتۋدەن باستاۋ الادى. وسىعان بايلانىستى، ءبىز پارتيالاردى ينستيتۋسيونالدىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق جاعىنان دامىتۋعا بارىنشا قولايلى جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.
پارتيالاردى تىركەۋ رەسىمى ەداۋىر جەڭىلدەيدى. تىركەۋ شەگىن 4 ەسەگە – 20 مىڭنان 5 مىڭ ادامعا ازايتقان ءجون. وڭىرلەردەگى وكىلدەر سانى 600-دەن 200 ادامعا تومەندەتىلەدى. پارتيا قۇرۋ ءۇشىن ازاماتتاردىڭ باستاماشىل توبىنىڭ ەڭ تومەنگى سانى ۇشتەن بىرگە، ياعني 1000-نان 700 ادامعا ازايادى. سونداي-اق، قۇرىلتاي سەزىن وتكىزۋگە جانە فيليالداردى قۇرۋعا بەرىلەتىن ۋاقىت كوبەيەدى. بۇل ماسەلەلەردى ليبەرالداندىرۋ ەلىمىزدەگى ساياسي كەڭىستىكتى دامىتۋ ۇدەرىسىن ەداۋىر جانداندىرادى. ءوز سايلاۋشىلارىنىڭ قوردالانعان پروبلەمالارىن ساۋاتتى جەتكىزىپ، ءتيىمدى شەشۋگە قابىلەتتى جاڭا پارتيالار پايدا بولادى.
بەسىنشى. سايلاۋ ۇدەرىسىن جاڭعىرتۋ
حالىقارالىق تاجىريبەدە سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋ جۇيەسى ۇدايى وزگەرىپ وتىراتىنى بەلگىلى، ياعني ءادىل جانە اشىق سايلاۋ وتكىزۋ ءۇشىن ءتيىمدى شەشىم ىزدەۋدىڭ ماڭىزى زور. سوڭعى جىلداردا بۇل ۇدەرىسكە اقپاراتتىق جانە تەحنولوگيالىق فاكتورلارمەن بىرگە، كوروناۆيرۋس ىندەتى دە اسەر ەتۋدە.
كوپتەگەن ەلدەر داۋىس بەرۋدىڭ بالامالى تۇرلەرىن پايدالانىپ جاتىر. ياعني، ەلەكتروندى، مەرزىمىنەن بۇرىن، قاشىقتان، كوپكۇندىك داۋىس بەرۋ تاسىلدەرى كەڭىنەن قولدانىلا باستادى. سوندىقتان الەمدەگى ۇزدىك تاجىريبەلەردى زەرتتەپ، قاجەت بولسا، ونى بىرتىندەپ ەنگىزگەن ءجون.
بايلانىس تەحنولوگيالارى قارقىندى دامىپ جاتقان قازىرگى زاماندا كانديداتتار مەن پارتيالاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى بەلسەندىلىگىنىڭ ماڭىزى زور. ءبىراق، الەۋمەتتىك جەلىدەگى ۇگىت-ناسيحات قولدانىستاعى زاڭناما ارقىلى رەتتەلمەگەن. سوعان قاراماستان سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە وندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى ءبارىبىر جۇرگىزىلەدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ءتيىستى رەگلامەنت پەن ەرەجەنى بەكىتە وتىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋگە زاڭ بويىنشا رۇقسات بەرۋدى ۇسىنامىن.
سونداي-اق، بايقاۋشىلاردىڭ قىزمەتىن زاڭمەن رەتتەۋ كەرەك. بۇل ينستيتۋت تا اشىق سايلاۋ جۇيەسىنىڭ اجىراماس بولىگى سانالادى.
دەموكراتيا تاريحى دەگەنىمىز – ەڭ الدىمەن، سايلاۋ راسىمدەرىن جەتىلدىرۋ تاريحى. سونداي-اق سايلاۋ زاڭنامالارىنىڭ ساقتالۋىن باقىلاۋ تاريحى دەۋگە بولادى. وسى ورايدا، مەن بايقاۋشىلاردىڭ قۇقىقتارى مەن جاۋاپكەرشىلىگى ناقتى بەلگىلەنۋگە ءتيىس دەپ سانايمىن.
سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ كەزىندە اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارى دا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بىلتىر اۋىل اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋ جۇيەسى ەنگىزىلگەنى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى سايلاۋ ناۋقانى بۇكىل ەلىمىز بويىنشا ۇزدىكسىز ۇدەرىسكە اينالدى.
ەندى اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ جۇمىس ءتاسىلىن قايتا قاراعان ءجون. ولار بۇل ىسپەن كاسىبي تۇردە اينالىسۋى قاجەت. ءبىز ءبىر ازاماتتىڭ ەكى رەت داۋىس بەرۋىن بولدىرماۋعا ءتيىسپىز. سونداي-اق ازاماتتارىمىز كەز-كەلگەن ۋچاسكەدە داۋىس بەرە الۋى كەرەك. سول ءۇشىن سايلاۋشىلاردىڭ ءبىرىڭعاي ەلەكتروندى بازاسىن قۇرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ قاجەت. جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ سايلاۋ بارىسىنا ىقپال ەتۋىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن سايلاۋ قورىنا سالىناتىن قارجىنىڭ جوعارعى شەگىن ناقتىلاۋ كەرەك. كونستيتۋسيا جانە حالىقارالىق قۇقىق بويىنشا قازاقستانداعى كەز-كەلگەن سايلاۋ – ءبىزدىڭ ەشكىم ارالاسۋعا قاقى جوق ىشكى ءىسىمىز. ءبىراق، بۇل نورما سايلاۋ ناتيجەسىنە شەتەلدەن ىقپال ەتۋگە ارەكەت جاساۋ ىقتيمالدىعىن جوققا شىعارمايدى.
ءقازىر الەمدە ءتۇرلى گيبريدتى قاۋىپتەر، ونىڭ ىشىندە سايلاۋ تەحنولوگيالارىن قولدانۋ ارقىلى جاسالاتىن قاتەرلەر كوبەيىپ كەلەدى. وسى جانە باسقا دا جايتتاردى ەسكەرە وتىرىپ، ەلىمىزدە وتەتىن سايلاۋلارعا شەتەلدەردىڭ قانداي دا ءبىر ارالاسۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن زاڭنامالىق دەڭگەيدە ناقتى شارالار قابىلداۋعا ءتيىسپىز. سول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، كانديداتتاردان باستاپ بايقاۋشىلار مەن باق-قا دەيىن، سايلاۋ ناۋقانىنا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبارىنىڭ قارجىلىق قىزمەتى بارىنشا اشىق بولۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك.
التىنشى. قۇقىق قورعاۋ ينستيتۋتتارىن كۇشەيتۋ
كونستيتۋسيانىڭ ەڭ جوعارى زاڭدىق كۇشى بار. اتا زاڭىمىز – ەلىمىزدىڭ بۇكىل قۇقىقتىق جۇيەسىنىڭ تىرەگى. الايدا، بەلگىلى ءبىر زاڭ اكتىسى نەمەسە شەشىم وعان ساي كەلە مە دەگەن سۇراققا ناقتى جاۋاپ بەرۋ قيىندىق تۋدىراتىن كەزدەر بولادى.
قازاقستانداعى ءتۇرلى قۇقىق نورمالارىن كونستيتۋسيالىق كەڭەس تۇسىندىرەدى. ءبىراق، ازاماتتار وسىنداي تۇسىنىكتەمە الۋ ءۇشىن بۇل ورگانعا تىكەلەي جۇگىنە المايدى.
كوپتەگەن مەملەكەتتە كونستيتۋسيالىق سوت ينستيتۋتى بار. وعان كەز-كەلگەن ادام ءوزىنىڭ ساۋالىن جولداي الادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا مۇنداي ورگان قازاقستاندا بولعان. ساراپشىلار اتا زاڭ ەرەجەلەرىنىڭ مۇلتىكسىز ساقتالۋىن وسى مەكەمە ءتيىمدى قامتاماسىز ەتەدى دەپ سانايدى. سونى ەسكەرە وتىرىپ، مەن ەلىمىزدە كونستيتۋسيالىق سوت قۇرۋدى ۇسىنامىن.
باس پروكۋرور مەن ادام قۇقىعى جونىندەگى ۋاكىلگە دە كونستيتۋسيالىق سوتقا جۇگىنۋ مۇمكىندىگىن بەرگەن ءجون. بۇل باستامالار ءادىل ءارى قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام بولادى دەپ سەنەمىن. سونداي-اق، ينستيتۋسيونالدىق تۇرعىدان تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا ىقپال ەتەدى. وعان قوسا ازاماتتارىمىزدىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىعىنىڭ قورعالۋىن جاقسارتا تۇسەدى.
ازاماتتاردىڭ ىرگەلى قۇقىقتارىن قورعاۋ ماسەلەسىنە مەنىڭ ايرىقشا ءمان بەرەتىنىمدى بارشاڭىز بىلەسىزدەر. ەلىمىز 2020 جىلى ءولىم جازاسىنا تىيىم سالۋدى كوزدەيتىن ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار تۋرالى ەكىنشى فاكۋلتاتيۆتىك حاتتاماعا قوسىلدى. ال، بىلتىر مەن بۇل سالانى ۇزاق مەرزىمدە جانە كەشەندى تۇردە دامىتۋعا باعىتتالعان ادام قۇقىقتارى سالاسىنداعى ودان ءارى شارالارى تۋرالى جارلىققا قول قويدىم. ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ قاتىسۋىمەن بۇدان باسقا دا ءبىرقاتار زاماناۋي باستامالار جۇزەگە اسىرىلدى.
دەگەنمەن، قۇقىق قورعاۋ ماسەلەلەرى ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان ءولىم جازاسىنا تىيىم سالۋ تۋرالى شەشىمدى ءبىرجولا بەكىتۋ ءۇشىن كونستيتۋسياعا ءتيىستى وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت دەپ سانايمىن.
ازاپتاۋعا بايلانىستى قىلمىستاردى تەرگەۋ ىسىندە جۇيەلى ۇستانىم بولۋى ماڭىزدى. قازىرگى تاڭدا وسى ماسەلەگە جاۋاپتى ناقتى ءبىر ورگان جوق. مۇنداي جاعداي بەلگىلى ءبىر تاۋەكەلدەر تۋىنداتۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇل قۇزىرەتتى باس پروكۋراتۋراعا بەرۋدى ۇسىنامىن.
وسىنداي ۇستانىم تەرگەۋدىڭ وبەكتيۆتى جانە بەيتاراپ جۇرگىزىلۋىن قامتاماسىز ەتىپ، قۇقىق قورعاۋ سالاسىنداعى باسسىزدىقتى جازاسىز قالدىرماۋ قاعيداتىن بەكىتە تۇسەدى.
سونىمەن بىرگە قوعامداعى زورلىق-زومبىلىق دەڭگەيىن تومەندەتۋ ءۇشىن جۇيەلى شارالار قابىلداۋ كەرەك. بۇل رەتتە، وتباسىلىق-تۇرمىستىق قاتىناستار سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا ءتيىمدى قارسى تۇرۋ ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
بۇگىندە ازاماتتار مەن قوعام بەلسەندىلەرى ايەلدەرگە جانە بالالارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتكەندەردىڭ جازاسىن قاتايتۋ قاجەتتىگىن ءجيى ايتىپ ءجۇر. مەن بۇعان دەيىن مۇنداي قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى قىلمىس ساناتىنا جاتقىزۋدىڭ ورىندى، يا ورىنسىزدىعىن انىقتاۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەرگەنمىن. باس پروكۋراتۋراعا بۇل ماسەلەنى جان-جاقتى زەردەلەپ، ءبىرجولا شەشۋدى تاپسىرامىن.
مەن پروكۋراتۋرا جانە ادام قۇقىعى جونىندەگى ۋاكىل تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭدار قابىلداۋ قاجەت دەپ سانايمىن. بۇل قۇجاتتار زاڭ ءتارتىبىن كۇشەيتۋ جانە قۇقىق قورعاۋ قىزمەتىن ۇدايى جەتىلدىرۋ ءۇشىن قاجەت.
بارلىق دەڭگەيدەگى سوتتار، شىن مانىندە، تاۋەلسىز، اشىق جانە كاسىبي بولماسا، زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن ەمەس. مەملەكەت وسىعان وراي اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزۋدە.
كادر ىرىكتەۋدىڭ جاڭا جۇيەسى ەنگىزىلىپ، سوت ۇدەرىسى مەن راسىمدەرىنىڭ اشىقتىعى بىرتىندەپ ارتا تۇسۋدە. بۇل رەتتە، جوعارى سوت كەڭەسى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. وسى قۇرىلىم پرەزيدەنتتىڭ سوتتاردى جاساقتاۋ جونىندەگى كونستيتۋسيالىق وكىلەتتىگىن قامتاماسىز ەتەدى. سونداي-اق، سۋديالاردىڭ تاۋەلسىزدىگىنە جانە ولارعا ەشكىمنىڭ قول سۇقپاۋىنا كەپىلدىك بەرەدى.
كەڭەستىڭ قىزمەتى قوعام ءۇشىن تولىق اشىق بولۋى وتە ماڭىزدى. بۇعان جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ كونكۋرستىق راسىمدەرىنەن ونلاين ترانسلياسيا جاساۋ ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى. سونىمەن قاتار مۇنداي كونكۋرستاردىڭ قورىتىندىلارىن ناقتى دالەلمەن ءتۇسىندىرىپ، جاريالاپ وتىرعان ءجون.
القابيلەر سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋعا قوعام وكىلدەرىنىڭ كەڭىنەن قاتىسۋىنا جول اشادى. قازاقستاندا القابيلەر تەك اسا اۋىر قىلمىستار بويىنشا ۇكىم شىعارا الادى. ءبىز بۇل سالانى ودان ءارى دامىتىپ، القابيلەردىڭ قاراۋىنا بەرىلەتىن ىستەردىڭ ساناتىن كەڭەيتەمىز. بۇل جاڭاشىلدىق سوت جۇيەسىن دەموكراتيالاندىرۋعا جانە وعان قوعامنىڭ سەنىمىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
جەتىنشى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسەكەگە قابىلەتىن ارتتىرۋ جانە ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ءرولىن نىعايتۋ
بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى باسەكەگە قابىلەتتى جانە ەركىن بولۋى كەرەك. بۇل قاعيدات ءقازىر كەز-كەلگەن وركەنيەتتى ەل ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى. وتاندىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قازاقستاندا، وڭىردە جانە الەمدە بولىپ جاتقان ۇدەرىستەر تۋرالى ءوز كوزقاراسى بولۋعا ءتيىس.
ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگى، ءتىپتى يدەولوگيالىق دەربەستىگى وسىعان تىكەلەي بايلانىستى.
مەملەكەت اشىق اقپاراتتىق كەڭىستىك پەن سۇرانىسقا يە ءارى پارمەندى اقپارات قۇرالدارىن قۇرۋعا ايرىقشا نازار اۋدارادى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى ءتيىمدى بايلانىس ارناسى بولا وتىرىپ، ەلدەگى قوردالانعان ماسەلەلەردى كوتەرە الادى جانە كوتەرۋگە مىندەتتى. ءبىراق، مۇنى جوعارى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكپەن جاساۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ قوعامىمىزدى ىدىراتۋ ءۇشىن سىرتتان بەرىلەتىن تاپسىرىستارمەن جۇمىس ىستەۋگە نەمەسە كولەڭكەلى قالاماقى ءۇشىن ساياسي كلانداردىڭ استىرتىن تارتىسىنا قاتىسۋعا بولمايدى.
جۋرناليستەر ءوز ەلىنە جانە ازاماتتارىنا شىنايى جاناشىر بولۋعا ءتيىس. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەكەردەن بەكەر «ءتورتىنشى بيلىك» اتانباسا كەرەك. سول سەبەپتى سىزدەر جۇرتتىڭ ساناسى مەن سەزىمىنە ىقپال ەتۋ ماسەلەسىنە مۇقيات قاراعاندارىڭىز ءجون. مەن مۇنى جۋرناليستەر قاۋىمىنا ارنايى ايتىپ وتىرمىن.
تاۋەلسىز ءارى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بولماسا، قوعامدى ودان ءارى دەموكراتيالاندىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىنە سەنىمدىمىن. سوندىقتان مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن، قوعامنىڭ سۇرانىسىن جانە مەدياسالانىڭ دامۋ ءۇردىسىن ەسكەرە وتىرىپ، ب ا ق تۋرالى زاڭدى قايتا قاراۋ كەرەك.
قوعامدىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتى ەلىمىزدى ورنىقتى جانە جان-جاقتى دامىتۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى فاكتورى سانالادى. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار ماڭىزدى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ۇدايى كوتەرىپ، ولاردى كەشەندى تۇردە شەشۋگە سەپتىگىن تيگىزىپ كەلەدى.
ءقازىر قازاقستاننىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەر مەملەكەت پەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ تىعىز ىنتىماقتاستىقتا جۇمىس جۇرگىزۋىن، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىن جۇيەلى تۇردە جاڭعىرتۋدى تالاپ ەتەدى.
رەفورمالاردى ازىرلەۋ جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ ىسىنە قوعامدىق ۇيىمدار مەن بەلسەندى ازاماتتاردى بارىنشا تارتۋ قاجەت. سول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق جوبالار مەن ستراتەگيالىق قۇجاتتاردىڭ ءبارى اشىق تالقىلانۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. بۇل ماسەلە بويىنشا جاساندى پىكىرتالاس وتكىزىپ، كوزبوياۋشىلىق جاساۋعا بولمايدى.
ءبىز ەلىمىزدە ازاماتتىق بەلسەندىلىكتى جانداندىرۋىمىز كەرەك. مەملەكەت پەن قوعامنىڭ سانالى ءارى سىندارلى سەرىكتەستىگىنە جول اشۋىمىز قاجەت. سول سەبەپتى ورتالىق جانە جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ جانىنداعى قوعامدىق كەڭەستەردى دامىتىپ جاتىرمىز. مەن بىرنەشە رەت ولاردىڭ قىزمەتىنە قاتىستى سىن ايتقان بولاتىنمىن.
دەگەنمەن، بۇل كەڭەستەردىڭ وراسان زور ينستيتۋسيونالدىق الەۋەتى بار. سونى تولىعىمەن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك.
بيىل مەنىڭ باستامام بويىنشا وسى كەڭەستەردىڭ قۇرامى جانە جۇمىس جوسپارى تۇبەگەيلى جاڭاراتىن بولادى. «كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەگەن ناقىل ءسوز بار. بابالارىمىز ەل تاعدىرىن ايقىندايتىن تاريحي شەشىمدەردى بۇكىل حالىق بولىپ اقىلداسىپ، بىرگە قابىلداعان.
ۇلىتاۋدا، ورداباسى مەن كۇلتوبەدە وتكەن ۇلى باسقوسۋلار – سونىڭ ايقىن دالەلى. كەلەلى جيىندا ايتىلعان كەسىمدى سوزگە التى الاشتىڭ بالاسى تۇگەل توقتاعان. ءبىز بىرلىكتىڭ باستاۋى بولعان وسى دالا دەموكراتياسىنىڭ ءداستۇرىن جاڭعىرتۋىمىز كەرەك.
ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى ءوز مىندەتىن تابىستى اتقاردى. ەندى ونىڭ ورنىنا قۇرامى جاعىنان اۋقىمدى ۇلتتىق قۇرىلتاي قۇرۋدى ۇسىنامىن. جاڭا قۇرىلىم ۇلتتىق كەڭەستىڭ قىزمەتىن جالپىحالىقتىق دەڭگەيدە جالعاستىرادى.
قۇرىلتاي قوعامدىق ديالوگتىڭ ءبىرتۇتاس ينستيتۋسيونالدىق مودەلىن قالىپتاستىرۋعا ءتيىس. ءسويتىپ، بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى دانەكەرگە اينالاتىن بولادى. قازىرگى قوعامدىق كەڭەستەردىڭ ءبارىن ءوز اينالاسىنا توپتاستىرادى.
ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ قۇرامىندا ەلىمىزدەگى بارلىق ايماقتىڭ وكىلدەرى بولادى. سونداي-اق، وعان پارلامەنتتىڭ ءبىرقاتار دەپۋتاتى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى مەن ازاماتتىق اليانستىڭ، قوعامدىق كەڭەستەر مەن ۇيىمداردىڭ مۇشەلەرى، بەدەلدى قوعام قايراتكەرلەرى، ءوندىرىس جانە اۋىل شارۋاشىلىعى جۇمىسشىلارى، بيزنەس وكىلدەرى جانە تاعى باسقا ازاماتتار كىرەدى. وسىلايشا، سان ءتۇرلى قوعامدىق پىكىر يەلەرىن تۇگەل قامتيتىن وكىلدى قۇرىلىم قالىپتاسادى. ۇلتتىق قۇرىلتاي مۇشەلەرى ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالقىلاۋ ءۇشىن تۇراقتى تۇردە باس قوسىپ وتىرادى.
سەگىزىنشى. ەلىمىزدىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋ
سايلاۋ جۇيەسىنە، پارلامەنتتى جاساقتاۋ تارتىبىنە وزگەرىس ەنگىزگەن كەزدە ەلدىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمىن ەسكەرۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا بىرنەشە وبلىس بىرىكتىرىلدى. ونىڭ سول كەزدەگى ساياسي جانە ەكونوميكالىق احۋالدان تۋىنداعان وزىندىك سەبەپتەرى بولدى.
ءقازىر قازاقستان دامۋدىڭ كەلەسى كەزەڭىنە قادام باستى. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق احۋال مۇلدە باسقا.
بۇگىنگى سىن-قاتەرلەر دە، مىندەتتەر دە بولەك.
مەملەكەتىمىزدىڭ وركەندەۋى ايماقتاردىڭ قۋاتتى بولۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. مەن بۇل ماسەلەگە 2019 جىلعى جولداۋىمدا كەڭىرەك توقتالدىم.
«قۋاتتى وڭىرلەر – قۋاتتى ەل» دەگەن ۇستانىم ءاردايىم وزەكتى. وسى ورايدا، ەلىمىزدەگى اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمنىڭ وڭتايلى بولۋى وتە ماڭىزدى. بۇعان دەيىن شىمكەنت رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالاعا اينالدى. وبلىس ورتالىعى تۇركىستان قالاسىنا كوشىرىلدى.
سونىمەن بىرگە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۇركىستان وبلىسى دەپ اتالدى. بۇل قاي جاعىنان الساق تا دۇرىس قادام بولدى. ونى حالىق وتە جىلى قابىلدادى. مەن «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالامدا وسى ءۇردىس جالعاساتىنىن ايتقان ەدىم.
سودان بەرى ازاماتتارىمىزدان كوپتەگەن ۇسىنىستار كەلىپ ءتۇستى. مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا ونىڭ ءبارى مۇقيات زەردەلەندى. حالىقتىڭ قالاۋىن ەسكەرىپ، مەن بۇگىن ءبىرقاتار باستاما كوتەرگەلى وتىرمىن.
ەڭ الدىمەن، سەمەي ايماعىندا اباي وبلىسىن قۇرۋدى ۇسىنامىن.
سەمەي قالاسى جاڭا وبلىستىڭ ورتالىعى بولادى. وسى ماسەلەنى ايماق تۇرعىندارى كوپتەن بەرى ايتىپ جۇرگەنىن بىلەمىن. ءقازىر ول جاقتا شەشىمىن تاپپاعان تۇيتكىلدەر از ەمەس. مىسالى، ايماقتىڭ ىشكى ينفراقۇرىلىمى ابدەن توزعان. كەزىندە الاش ارىستارىنىڭ باسىن قوسقان سەمەي قالاسىنىڭ جاعدايى دا ءماز ەمەس. ءبىز تاريحي ادىلدىكتى ورناتىپ، ۇلىلارىمىز دۇنيەگە كەلگەن كيەلى ولكەنى قايتا جاڭعىرتۋعا ءتيىسپىز.
تاعى ءبىر ماسەلە. بۇرىنعى جەزقازعان وبلىسىنىڭ اۋماعىندا ۇلىتاۋ وبلىسىن قۇرۋ قاجەت. جەزقازعان قالاسى قايتادان وبلىس ورتالىعى بولادى. بۇل ايماقتا دەربەس وبلىس قۇرۋ – ەكونوميكالىق قانا ەمەس، رۋحاني جاعىنان دا ماڭىزدى شەشىم.
كەڭ بايتاق قازاق جەرىنىڭ ءدال جۇرەگىندە ورنالاسقان ۇلىتاۋدىڭ ءتول تاريحىمىزداعى ورنى ەرەكشە. ەل تاعدىرى شەشىلگەن ۇلى جيىندار وسىندا وتكەن. سارىارقانىڭ تورىندە ورنالاسقان بۇل ايماقتىڭ تۋريستىك الەۋەتى وتە زور. ونىڭ وندىرىستىك قۋاتىن، لوگيستيكالىق مۇمكىندىگىن ۇتىمدى پايدالانۋ كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىز ۇلىتاۋ ايماعىنىڭ دامۋىنا جول اشامىز.
ءۇشىنشى ماسەلە. الماتى اگلومەراسياسىنا قاتىستى تۇيتكىلدەر كوپ. وبلىس تۇرعىندارى نەگىزىنەن قالا توڭىرەگىنە شوعىرلانعان. ۇزىناعاشتاعى نەمەسە تالعارداعى ماسەلەنى سوناۋ تالدىقورعاندا وتىرىپ شەشۋ وڭاي ەمەس. وبلىس ورتالىعىنا بارۋ ءۇشىن حالىقتىڭ الىسقا سابىلۋىنا تۋرا كەلەدى. وسى جانە باسقا دا جايتتاردى ەسكەرە وتىرىپ، الماتى وبلىسىن ەكىگە ءبولۋدى ۇسىنامىن.
بۇل وڭىردە جەتىسۋ جانە الماتى وبلىستارى قۇرىلادى. الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قاپشاعايدا بولۋى كەرەك. ال، جەتىسۋ وبلىسىنىڭ ورتالىعى تالدىقورعاندا ورنالاسادى. بۇل قادامدار ايماقتاردى دامىتۋ ىسىنە تىڭ سەرپىن بەرەدى دەپ سانايمىن.
جالپى، جاڭا وبلىستاردىڭ قۇرىلۋى – كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلە. كەزىندە وبلىس مارتەبەسىنەن ايىرىلعان وڭىرلەردە تۇرعىندار سانى ازايىپ، تۇرمىس ساپاسى تومەندەپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىراتىن كەز كەلدى.
اكىمشىلىك-اۋماقتىق وزگەرىستەر مەملەكەتتىك باسقارۋ ۇدەرىسىن جەڭىلدەتەدى. جۇرتتىڭ وبلىس ورتالىعىنا بارىس-كەلىسىن وڭايلاتادى.
ىشكى كوشى-قون ماسەلەسىن رەتتەۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
جاڭادان قۇرىلاتىن وبلىستاردىڭ اباي، ۇلىتاۋ، جەتىسۋ دەپ اتالۋىندا ەرەكشە ءمان بار. ءبىز ۇلانعايىر جەرىمىزدىڭ بايىرعى اتاۋلارىن، ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ ەسىمىن ۇرپاق ساناسىندا جاڭعىرتا بەرەمىز. ماسەلەن، قاپشاعاي قالاسى حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى – دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. ەگەر جۇرتشىلىق قاپشاعايعا قونايەۆتىڭ ەسىمىن بەرۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس ايتسا، مەن بۇل پىكىرگە قوسىلامىن. مەن مۇنىڭ ءبارىن ازاماتتاردىڭ ۇسىنىس، پىكىرلەرىنە سۇيەنىپ ايتىپ وتىرمىن. جەرگىلىكتى تۇرعىندار جاپپاي قولداسا، وسى باستامالاردى تاياۋ ارادا جۇزەگە اسىرۋعا بولادى دەپ سانايمىن.
ۇكىمەتكە اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمعا قاتىستى ماسەلەلەردى مۇقيات سارالاپ، ونى ىسكە اسىرۋ جولدارىن ۇسىنۋدى تاپسىرامىن. بۇل – وڭاي شارۋا ەمەس. ونىڭ ءبارىن جان-جاقتى ويلاستىرىپ، بايىپپەن جاساۋىمىز كەرەك. بۇل ۇسىنىستار وبلىس جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ اكىمدەرى اپپاراتىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر سانىن وڭتايلاندىرۋ جونىندە شارالار قابىلداۋعا دا مۇمكىندىك بەرەدى. ولاردى قىسقارتۋ ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ سانىنا قاراي جۇزەگە اسىرىلادى. قالاي بولعاندا دا، اكىمنىڭ ورىنباسارلارى ۇشەۋدەن اسپاۋى كەرەك. ەرەكشە جاعدايدا عانا تورتىنشىسىنە رۇقسات بەرىلەدى.
پرەزيدەنت اكىمشىلىگى بۇل ماسەلەنى باقىلاۋىنا الۋعا ءتيىس.
توعىزىنشى. جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدى ورتالىقسىزداندىرۋ.
بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرۋ ۇدەرىسىن تەرەڭدەتە تۇسپەسەك، ساياسي جاڭعىرۋدى تابىستى جۇرگىزۋ جانە ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز ناقتى وكىلەتتىكتەردى ورتالىقتان وڭىرلەرگە بەرۋ ءىسىن جالعاستىرامىز. ەڭ الدىمەن، مەملەكەت پەن جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ينستيتۋتتارىنىڭ مىندەتتەرىن ءتيىمدى اجىراتۋ قاجەت.
جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ مىقتى جۇيەسى ازاماتتاردىڭ ءوزى تۇراتىن جەردەگى تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋعا تىكەلەي قاتىسۋىنا نەگىز بولاتىنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. قازاقستاندىقتاردىڭ ءوز قالاسى، اۋدانى مەن اۋىلىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الۋعا قاشاندا دايىن ەكەنى انىق. ادامداردى جەتە باعالاماۋعا بولمايدى. ولارعا قولدارىنان كەلەتىن وكىلەتتىكتەردى بەرۋدەن قورىقپاعان ءجون.
ساياسي جاڭعىرۋ اياسىندا ءماسليحاتتار جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ نەگىزگى بۋىنىنا اينالۋعا ءتيىس. بۇگىندە ولار جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ ءارى جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ينستيتۋتى رەتىندە گيبريدتى سيپاتقا يە بولىپ وتىر. سوندىقتان ءماسليحاتتاردىڭ وكىلەتتىگىن ناقتى بەلگىلەۋ قاجەت.
وڭىرلەردى قارجىلاندىرۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى قايتا قاراعان ءجون. قازىرگى كەزدە اۋىلدىق وكرۋگتەر جوعارى تۇرعان اكىمدەرگە تولىعىمەن تاۋەلدى. سوندىقتان ماردىمسىز قولداۋعا يە بولۋدا. اكىمدەر سايلاناتىنىن ەسكەرىپ، حالىقارالىق وزىق تاجىريبەگە سايكەس جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىن تىكەلەي قارجىلاندىرۋ ءتاسىلىن ەنگىزگەن دۇرىس بولار ەدى.
سونداي-اق ولاردىڭ مەنشىك بازاسىن ەداۋىر كەڭەيتۋ قاجەت. ولار ەلەۋلى رەسۋرستار يەلەنگەن سوڭ احۋالعا ىقپال ەتەدى، سونىمەن قاتار جاۋاپكەرشىلىك الادى. ولاي بولماعان جاعدايدا، بۇل ءوزىن-وزى باسقارۋ ەمەس، جاي عانا الدامشى نارسە بولىپ شىعادى. وسىعان بايلانىستى قاجەتتى دايىندىق جۇمىستارىنىڭ ءبارىن بيىلعى جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن اياقتاۋ كەرەك.
جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارى ءۇشىن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ءتارتىبىن جەڭىلدەتۋ، بيۋروكراتيا مەن ءفورماليزمدى جويۋ ماڭىزدى قادام بولماق.
ۇكىمەتكە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىمەن بىرلەسىپ، بەرىلگەن تاپسىرمالاردى جۇزەگە اسىرۋ تاسىلدەرىن پىسىقتاۋدى جانە سونىڭ ءبارىن «ءوزىن-وزى باسقارۋ تۋرالى» زاڭدى ازىرلەۋ كەزىندە ەسكەرۋدى تاپسىرامىن. سونىمەن قاتار بۇل سالاداعى حالىقارالىق بازالىق قۇجات بولىپ سانالاتىن جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ ەۋروپالىق حارتياسىن قازاقستاننىڭ راتيفيكاسيالاۋى ماسەلەسىن پىسىقتاۋ قاجەت. بۇل شارالاردىڭ بارلىعى ءوز اينالاسىنداعىلاردى جۇرتشىلىقتى تولعاندىرعان پروبلەمالاردى ءتيىمدى شەشۋ ىسىنە جۇمىلدىرا الاتىن، ناعىز بەدەلدى، جاۋاپكەرشىلىگى مول جەرگىلىكتى كوشباسشىلاردىڭ شىعۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن بولادى.
جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ نىعايا ءتۇسۋى وڭىرلەردى دامىتۋ، ماسىلدىق كوڭىل-كۇيدى تومەندەتۋ جانە ەلىمىزدەگى دەموكراتيالىق وزگەرىستەردى ورنىقتىرۋ ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى.
ونىنشى. داعدارىسقا قارسى كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارالار تۋرالى
گەوساياسي احۋالدىڭ قاتتى ۋشىعىپ كەتۋىنە بايلانىستى قازاقستان قازىرگى تاريحىمىزدا بولىپ كورمەگەن قارجىلىق-ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا تاپ كەلىپ وتىر. قاتاڭ سانكسيالىق تايتالاس ءقازىردىڭ وزىندە جەكەلەگەن ەلدەردى عانا ەمەس، تۇتاس جاھاندىق ەكونوميكانى ەلەۋلى شىعىنعا ۇشىراتۋدا. احۋال جەدەل، ءتىپتى ساعات سايىن وزگەرۋدە. الەمدىك نارىقتا بەلگىسىزدىك پەن تۇراقسىزدىق ورشۋدە. وندىرىستىك جانە ساۋدا جۇيەلەرى كۇيرەپ جاتىر. ءبىراق سوعان بولا بايبالام سالۋعا نەگىز جوق. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اۋقىمدى داعدارىستى ەڭسەرۋگە قاجەتتى رەزەرۆتەر مەن امال-تاسىلدەردىڭ ءبارى بار.
ۇكىمەت داعدارىسقا قارسى كەزەك كۇتتىرمەيتىن كەشەندى شارالار توپتاماسىن تەز ارادا جۇزەگە اسىرۋعا مىندەتتى. ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. بۇل – ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزگى فاكتورى.
سوڭعى كەزدەگى وقيعالار تەڭگە باعامىنا وراسان زور قىسىم جاسالعانىن كورسەتتى.
مۇنى وزدەرىڭىز دە كورىپ وتىرسىزدار.
ۆاليۋتا نارىعىنداعى تۇراقسىزدىق جۇرتتىڭ ۇرەيلەنۋىنە، كاپيتالدىڭ ەلدەن شىعارىلۋىنا، ترانسشەكارالىق «جاسىرىن» اقشا اۋدارىلىمدارىنا بايلانىستى بولىپ وتىر.
سوندىقتان، قارجى سالاسىندا ءورشىپ تۇرعان جاساندى سۇرانىستى، سونىڭ ىشىندە سىرتتان كەلگەن ساتىپ الۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىنەن تۋىنداعان سۇرانىستى ازايتۋ قاجەت.
الدىڭعى كۇنى مەن ۆاليۋتانى شەتەلگە شىعارۋعا شەكتەۋ ەنگىزەتىن جارلىققا قول قويدىم.
ءىرى ينستيتۋسيونالدىق قۇرىلىمدار شەتەل ۆاليۋتالارىن تەك وزدەرىنىڭ شارتتىق مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋ اياسىندا عانا ساتىپ الىپ، سۇرانىستى قامتاماسىز ەتۋى كەرەك.
مەملەكەتتىڭ قاتىسۋىمەن ەكسپورتتىق ۆاليۋتا تۇسىمدەرىن ساتۋ كولەمىن ارتتىرۋ ماسەلەسىن پىسىقتاعان ءجون. جەر قويناۋىن پايدالانۋشى جەكە سەكتوردىڭ دا ءوز ۆاليۋتا تۇسىمدەرىن ساتۋىن كۇتەمىن.
ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر وزدەرىنىڭ شارتتىق مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋ بارىسىندا كليەنتتەرىنىڭ ۆاليۋتا الۋىنا باقىلاۋ جانە مونيتورينگ جۇرگىزۋگە ءتيىس.
بانكتەردىڭ وسى تالاپتاردى ساقتاۋىنا قاتاڭ باقىلاۋ جاساعان ءجون.
نارىقتاعى الاياقتىق ارەكەتتەر ەشقاشان دا قورىمىزداعى قارجىنى ورىنسىز «جاراتۋعا» تۇرتكى بولماۋعا ءتيىس.
ۇكىمەت، ۇلتتىق بانك، قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى بۇل باعىتتا شەشۋشى شارالار قابىلداۋى كەرەك.
جالپى، ۇتىمدى شەشىمدەر قاجەت.
اسا تۇراقسىز حالىقارالىق جاعداي قالىپتاسقان قازىرگى كەزدە ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزى زور.
ۋكرايناداعى وقيعالار ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ كۇرت وسۋىنە اكەپ سوقتىردى.
تاياۋ ۋاقىتتا بۇل باعالار شارىقتاپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن.
وسىعان وراي، ەگىن ەگۋ ناۋقانىن ساپالى وتكىزۋگە باسا نازار اۋدارىلادى.
ءبىراق، كوپتەگەن شارۋالار ەگىسكە ءالى دايىن ەمەس.
ۇكىمەت پەن اكىمدىكتەر بۇل جۇمىستى ەرەكشە باقىلاۋعا الۋعا ءتيىس.
شارۋالاردىڭ قاجەتتى جانار-جاعار مايدى قولايلى باعامەن الۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىنىڭ دايىندىعىن، تۇقىم مەن تىڭايتقىش قورلارىن قايتا تەكسەرگەن ءجون.
ءبىرقاتار وڭىرلەردەگى جاۋىن-شاشىننىڭ ازدىعى ەگىننىڭ شىعىمىن ماندىتپاي، جەمشوپتىڭ جەتىسپەۋىنە اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن ۇمىتپايىق.
جالپى، فەرمەرلەر قاۋىمداستىعىمەن بىرلەسىپ، اگروونەركاسىپ كەشەنىن مەملەكەتتىك قولداۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراۋ كەرەك.
تاپشىلىقتىڭ جانە ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ ءجونسىز قىمباتتاۋىنىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن مەملەكەتتىك تۇراقتى قورلارعا فورۆاردتىق باعالارمەن ساتىپ الۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋ قاجەت.
الماعايىپ وزگەرىستەر جاعدايىندا مەملەكەتتىك اپپارات احۋالعا تەز بەيىمدەلىپ، بارىنشا ۇيلەسىمدى ارەكەت ەتۋگە ءتيىس.
شەشىمدى جايباسارلىقپەن قابىلداۋعا، شەنەۋنىكتىك فورماليزمگە جول بەرىلمەيدى.
ءقازىر تولىقتاي جۇمىلۋىمىز قاجەت.
بيزنەس وكىلدەرىنىڭ جانە ازاماتتاردىڭ ناقتى سۇرانىسى نەگىزىندە شەشىمدەر ءارى كەتكەندە ءۇش كۇن ىشىندە، ءتىپتى، قاجەت بولسا ءبىر تاۋلىكتە قابىلدانۋعا ءتيىس.
ۇكىمەت جانىنان قۇرىلعان جەدەل شتاب اقپاراتقا سول ساتتە تالداۋ جاسايتىن، سونداي-اق ناقتى شۇعىل شارالار ازىرلەيتىن احۋالدىق ورتالىق سياقتى جۇمىس ىستەۋى كەرەك.
ەلىمىزدىڭ دامۋىن مەيلىنشە تەجەيتىن شەكتەن تىس بيۋروكراتيالانۋدى جۇيەلى تۇردە جويىپ وتىرۋ قاجەت.
ونىڭ اۋقىمى ۇلعايعانى سونشالىق، كوپتەگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار ءوزىن تەك سونىمەن عانا بايلانىستىرادى.
جاقىن ۋاقىتتا مەن مەملەكەتتىك اپپارات قىزمەتىن بيۋروكراتيادان ارىلتۋ تۋرالى جارلىققا قول قويامىن.
بۇل قۇجات مەملەكەتتىك ورگاندارداعى ىشكى راسىمدەردى تۇبەگەيلى قايتا قاراپ، زاڭ شىعارۋ جانە بيۋدجەت ۇدەرىستەرىن وڭتايلاندىرۋدىڭ باستاۋىنا اينالادى.
سونىمەن قاتار، ساياسي جاڭعىرۋ ستراتەگياسىن ەسكەرە وتىرىپ، ەكونوميكا مەن مەملەكەتتىك باسقارۋ ىسىندەگى جاڭا قۇرىلىمدىق رەفورمالار توپتاماسىن ازىرلەۋگە جەدەل كىرىسكەن ءجون.
جاڭا قازاقستاننىڭ ىرگەتاسى ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ ۇيلەسىمدى بايلانىسى نەگىزىندە قالانۋعا ءتيىس.
بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدى دايەكتى تۇردە ىلگەرى دامىتۋدى جانە ازاماتتاردىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن ارتتىرۋدى قامتاماسىز ەتەدى.
قۇرمەتتى وتانداستار!
مەنىڭ بۇگىنگى باستامالارىم وتە اۋقىمدى.
بۇل باستامالار ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسى مەن اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمىن ەداۋىر وزگەرتەدى.
ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كونستيتۋسيانىڭ 30-دان استام بابىنا وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت.
سونداي-اق، جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن تاعى 20-دان استام زاڭ قابىلداۋ كەرەك.
زاڭ جوباسىن ازىرلەپ، ونى قابىلداۋ – ەداۋىر ۋاقىت الاتىن كۇردەلى جۇمىس.
سوندىقتان، وعان اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان ءجون.
سونداي-اق، ىشكى-سىرتقى سىن-قاتەرلەردى مۇقيات ەسكەرۋىمىز كەرەك.
ءبىز تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا نەبىر قيىندىقتان امان وتتىك.
سىن-قاتەردىڭ ءبارىن ەڭسەرىپ، وسى كۇنگە جەتتىك.
ەندى ەلىمىزدى تۇبەگەيلى جاڭعىرتۋعا كىرىستىك.
بۇل كەزەڭ الماعايىپ ۋاقىتقا تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر.
قازىرگى حالىقارالىق احۋال قازاقستانعا دا اسەر ەتەتىنى انىق.
ءبىراق، زامان قانشالىقتى كۇردەلى بولسا دا، ءبىز باعدارىمىزدان اينىمايمىز.
وتكەننەن تاعىلىم الىپ، كەلەشەككە سەنىممەن قادام باسامىز.
وسى جولدا جۇرتىمىزعا، ەڭ الدىمەن، اۋىزبىرشىلىك كەرەك.
اقىل مەن سابىر، پاراسات پەن ۇستامدىلىق قاجەت.
ءبىز ءار شەشىمدى مۇقيات سارالاپ، ءار ءىستى بايىپپەن جاساۋعا ءتيىسپىز.
وتانشىلدىق رۋحى جوعارى ەل كوزدەگەن ماقساتىنا قالايدا جەتەدى.
ءبىزدىڭ مۇراتىمىز – جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ.
بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
جاڭا قازاقستان دەگەنىمىز – ەگەمەن ەلىمىزدىڭ بولاشاقتاعى بەينەسى.
ءوز ەلىنىڭ ەرتەڭىنە سەنبەگەن حالىق مىقتى مەملەكەت قۇرا المايدى.
بۇعان تاريحتان تالاي مىسال كەلتىرۋگە بولادى.
ءبىز كەلەشەگىمىز كەمەل بولارىنا جانە جارقىن بولاشاقتى ءوز قولىمىزبەن جاساي الاتىنىمىزعا سەنەمىز.
ءاربىر ازاماتتىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىعى مۇلتىكسىز ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەمىز.
مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ءوزارا سەنىمىنە جانە قۇرمەتىنە نەگىزدەلگەن جاڭا ساياسي مادەنيەتتى قالىپتاستىرامىز.
ماڭىزدى شەشىمدەر جۇرتشىلىقتىڭ قاتىسۋىمەن اشىق قابىلدانادى.
ويتكەنى، مەملەكەت ءار ازاماتتىڭ ۇنىنە قۇلاق اسادى.
ادال ەڭبەك، وزىق ءبىلىم جانە ۇزدىك تاجىريبە ءاردايىم جوعارى باعالانادى.
مەن جاڭا قازاقستاننىڭ وسىنداي ەل بولعانىن قالايمىن.
ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك اپپاراتتى جاڭارتۋ نەمەسە كادرلىق ءاۋىس-تۇيىس جاساۋ جەتكىلىكسىز.
وزگەرىستى ءارقايسىمىز وزىمىزدەن باستاۋىمىز كەرەك.
ءاربىر ادام جانە بۇكىل قوعام جاڭعىرۋى قاجەت.
قۇندىلىقتارىمىز تۇبەگەيلى جاڭارۋعا ءتيىس.
مۇنىڭ ءبارى – وڭاي جۇمىس ەمەس، بىرتىندەپ قالىپتاسىپ، جىلدار بويى جالعاساتىن ۇدەرىس.
بۇل جۇمىس بىزدەن جوعارى جاۋاپكەرشىلىكتى، ەلىمىزگە جانە بىر-بىرىمىزگە دەگەن جاناشىرلىقتى تالاپ ەتەدى.
بىزگە ەشكىم سىرتتان كەلىپ، ەشتەڭە جاساپ بەرمەيتىنى انىق، ءبارى ءوز قولىمىزدا.
سوندىقتان، بارشاڭىزدى جاڭا قازاقستاندى قۇرۋعا ءبىر كىسىدەي جۇمىلۋعا شاقىرامىن.
حالىقتىڭ قولداۋىمەن ماقساتىمىزعا جەتەمىز دەپ سەنەمىن.
* * *
بۇگىندە جەر جۇزىندە گەوساياساتتىڭ دۇلەي داۋىلى سوعىپ تۇر.
سوندىقتان مەملەكەتىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن جانە ۇلتتىق مۇددەمىزدى قورعاۋدى كوزدەيتىن ستراتەگيالىق باعداردان اينىماۋىمىز كەرەك.
نەگىزگى مىندەت – وسى!
ءبىز ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز – تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ نەگىزىن نىعايتىپ، ەلىمىزدى جاڭعىرتۋ جولىندا ۇيىسۋعا ءتيىسپىز.
بۇل – بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى قاسيەتتى بورىشىمىز.
ءقازىر ساياسي بارريكادالار ورناتىپ، ءار ماسەلەگە بولا ميتينگ وتكىزەتىن، كۇماندى شەشىمدەرگە يتەرمەلەپ، ءجونسىز تالاپ قوياتىن، مىندەتىن ورىنداپ جۇرگەن پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاعاسىنا جارماساتىن ۋاقىت ەمەس.
وسىنىڭ ءبارى حالقىمىزدىڭ الەم قاۋىمداستىعى الدىنداعى ابىرويىن تومەندەتەدى.
«قاسىرەتتى قاڭتار» وقيعالارى ەلىمىزدىڭ بەدەلىنە ەلەۋلى نۇقسان كەلتىرگەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
بەيبەرەكەت ساياسي رەفورمالار مەملەكەتتى السىرەتىپ، ونىڭ ەگەمەندىگى مەن تۇتاستىعىنا زور زالالىن تيگىزۋى مۇمكىن.
الەمنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا ءوز اۋماعىنىڭ اۋقىمدى بولىگىنەن ايىرىلعان، استاڭ-كەستەڭى شىعىپ، بەرەكەسىزدىككە ۇشىراعان ەلدەر تۋرالى مىسال جەتىپ ارتىلادى.
جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ ەلدى دامىتۋ پاراديگمالارىن وزگەرتۋگە باعىتتالعان.
ءبىز ءار قادامىمىزدى سارالاپ، تاڭداعان جولىمىزبەن العا سەنىمدى قادام باسامىز.
ءبىز جاڭا قازاقستاندا «ءتۇرلى كوزقاراس، ءبىراق ءبىرتۇتاس ۇلت» قاعيداتىن بەرىك ۇستانۋعا ءتيىسپىز.
ديالوگ پەن مامىلەنىڭ جوعارى مادەنيەتى ەلىمىزدەگى ازاماتتىق ىنتىماقتى ارتتىراتىن باستى فاكتوردىڭ بىرىنە اينالادى.
ءبىز ناداندىق پەن ەسكىلىككە، راديكاليزم مەن ماسىلدىققا، توعىشارلىققا جانە سىبايلاس جەمقورلىققا تاباندى تۇردە قارسى تۇرامىز.
ءبىر-بىرىمىزدى جات كورمەي، جاقىن تارتىپ، قوعامدا ناقتى وزگەرىستەرگە دەگەن سەنىمدى ورنىقتىرامىز.
جۇرتىمىزدىڭ كۇش-جىگەرىنە، دارىنى مەن ەڭبەكقورلىعىنا سۇيەنەمىز.
ءار ازاماتتىڭ ءوز قابىلەتىن ىسكە اسىرۋىنا بارىنشا قولايلى جاعداي جاسايمىز.
ءبىز وسىلايشا عانا حالقىمىزدىڭ جاسامپازدىق الەۋەتىن ارتتىرا الامىز.
وسىلايشا عانا ءومىردىڭ بارلىق سالاسىن وزگەرتىپ، رەفورمالار ءداۋىرىن ءوز قولىمىزبەن جاسايمىز.
ءبىز كەز كەلگەن سىن-قاتەردى بىرگە ەڭسەرىپ، قازاقستانىمىزدىڭ قۋاتىن بىرگە ارتتىرامىز دەپ سەنەمىن.
ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ءبىر ماسەلەگە ەرەكشە توقتالعىم كەلەدى.
مەن ازاماتتارىمىزدىڭ ەرتەڭ ەمەس، بۇگىن باقىتتى ءومىر سۇرگەنىن قالايمىن.
ەڭ باستىسى – ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى!
شىن مانىندە، ءبىز ءۇشىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى بارىنەن قىمبات.
وسى تۇراقسىز، قۇبىلمالى الەمدە قازاقستانىمىز بىزدەن باسقا ەشكىمگە كەرەك ەمەس.
سوندىقتان، ماعان ەلىمنىڭ اماندىعى مەن جەرىمنىڭ تۇتاستىعىنان اسقان ەشبىر قۇندىلىق جوق.
مەنى ەڭ الدىمەن، حالقىمنىڭ بولاشاعى قانداي بولاتىنى تولعاندىرادى.
قىزمەتىمە ءتۇرلى ادامداردىڭ بەرەتىن باعاسىنان گورى، مەملەكەتىمىزدى قورعاپ قالۋ – مەن ءۇشىن اسا ماڭىزدى مىندەت.
وسى جولدا جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبارىن موينىما الۋعا دايىنمىن!
بابالار اماناتىنا ادال بولىپ، ونى ۇرپاققا تابىستاۋ – مەن ءۇشىن كيەلى پارىز.
جاڭا قازاقستان – جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ جولى، بۇگىنگى بۋىننىڭ بولاشاق ۇرپاققا اماناتى.
ەندەشە، جاڭا قازاقستاندى بىرگە وركەندەتەيىك، اعايىن!
قاستەرلى وتانىمىزدىڭ تۇعىرى مىعىم، ابىرويى بيىك بولسىن!
بارشاڭىزعا راقمەت!