ەلدىڭ مۇلكىنە قول سالعانداردىڭ شەتكە اسىرعان اكتيۆتەرىن تاباندى تۇردە ەلگە قايتارۋعا نيەتتىمىز
امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ وتىز بەسىنشى پرەزيدەنتى دجون كەننەدي «امەريكا ماعان نە بەرەدى ەمەس، مەن امەريكاعا نە بەرەمىن» دەگەن قاعيدانى ۇستانعان ەكەن. دامىعان دەرجاۆالار ساناتىنا ەنۋ ءۇشىن وسىنداي الماعايىپ زاماندا وتانشىلدىق ماقسات-مۇددە اۋاداي قاجەت ەكەنى ايقىن.
بىلگىر شەشەن سىرىم دات ۇلى «مەن اعايىندى ەكەۋمىن: بىرەۋى – ءوزىم، ەكىنشىسى – حالقىم» دەپتى. تاۋىپ ايتىلعان ۇلعاتتى ءسوز. وسىعان قاراپ بۇقارا مەن بيلىك بىرلەسىپ ءىس قىلسا، تىرلىك ونەتىنىن بايقايمىز. سوندىقتان ەلدەگى الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق وزگەرىس پەن تىڭ باستامالار توڭىرەگىندە وي قوزعاۋدى ءجون سانادىق. وسى جانە وزگە دە وزەكتى ماسەلەلەر جايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ەرمۇرات باپيمەن سۇحبات قۇرعان ەدىك.
مەملەكەت ءىسى بارشاعا ورتاق
– ادىلەتتى قازاقستان ورناپ كەلە مە؟
– ءبىزدىڭ قوعام جانە حالىق شىنىندا دا جاڭا ءارى ادىلەتتى قازاقستان ورناتۋعا مۇددەلى دەسەك، سونىڭ ەڭ باستى العىشارتى – تەڭدىك ورناتۋ بولىپ سانالادى. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ءجۇرىپ وتكەن سوقپاعىمىز ايتىلماسا دا ۇعىنىقتى. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇعان دەيىن جەكە باستىڭ قامىن العا شىعارىپ العان ەدىك. بۇنىڭ ارعى جاعىندا تالاي دۇنيە جاتىر. سوندىقتان اۆتوكراتيالى جۇيەدەن تازارتىلىپ، جاڭا كوزقاراستارمەن ىلگەرىلەي بەرۋ قاجەت. ويتكەنى، مۇنسىز ءبىر قادام دا جىلجۋ قيىن. سول سەبەپتى دە، ادىلەتسىزدىك ابدەن ەڭسەسىن باسقان جۇرتتى ادىلەتتىلىك تاباتىنداي جاعدايعا جەتكىزۋ كەرەك. دالىرەك ايتساق، حالىق زاڭ ورىندارىنان، كۇشتىك قۇرىلىمداردان اقيقاتتىڭ الداسپانىنداي بولاتىن ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا ۇمتىلىستى ءىس جۇزىندە كورۋى ءتيىس.
نەگىزىنەن حالىق زاڭنىڭ نەگىزىندە ءوز مۇددەسىن قورعاي بىلگەنى ءجون. باياعىداي «بارماق باستى، كوز قىستى» نەمەسە «جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق» سياقتى وعاش، وداعاي ادەتتەن ارىلۋ قاجەت. قاراپايىم ادامداردا قالايدا ادىلەتكە قول جەتكىزە الاتىنداي سەنىم، مۇمكىندىك بولۋى شارت. قازىرگى جاڭا ءادىل قوعام قۇرۋعا تالپىنعان نيەتىمىزدىڭ بارلىعىنا نۇر جاۋعاي. وسى ارادا شاپالاق ءبىر قولدان شىقپايدى دەگىمىز كەلەدى. اركىم ءوز حال-قادەرىنشە وسىعان اتسالىسسا يگى. بىرەۋدىڭ ىقپالىنا كىرمەي، بولاشاققا نىق قادام باسۋدىڭ العى شارتتارى جاسالۋى قاجەت-اق. اسىرەسە، ەل دامۋىندا جاستاردىڭ ۇلەسى، تيگىزەر پايداسى زور بولعانى ابزال. جالپى ادىلەتتى قازاقستان ۇعىمى اتىنا زاتى ساي قۇرىلۋى قاجەت دەپ ويلايمىن.
ەكونوميكاعا قالىپتى ديناميكا كەرەك
– پرەزيدەنت جولداۋىندا ەكونوميكالىق باعىتقا ايىرىقشا باسىمدىق بەرىلگەنى بەلگىلى. حالىق قالاۋلىسى رەتىندە ءسىز تاعى ناقتى قاي سالاعا باسىمدىق بەرگەن دۇرىس دەپ ويلايسىز؟
– ءبىزدىڭ ەلدە الدەبىر سالانى دامىتايىق، قالعانى تۇرا تۇرسىن دەگەن جاڭساق پىكىر بولماي-اق قويسىن. وندايدىڭ قاجەتى دە جوق. بۇكىل ەلدى، بارشا قوعامدى ونىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىمەن بىرگە قامتاماسىز ەتەيىك. ارينە، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە بۇگىنگى تاڭداعى قىمباتشىلىق پەن كەدەيشىلىكتى شەگىنەن اسىرماۋدىڭ ارەكەتى الدىڭعى ورىندا تۇرۋى ءتيىس. سول ءۇشىن دە ەكونوميكالىق سالاعا باسىمدىق بەرەيىك. سونىمەن بىرگە، ەپتەپ-ەپتەپ ساياسات، رۋحاني ءومىر، الەۋمەتتىك سالادا دا ءوز باعىت-باعدارلارىمىزدى، ورنىقتى ماقسات-ىستەرىمىزدى قولعا العانىمىز ءجون. تاياقتىڭ ەكى ۇشى بولاتىن بولسا، قوس تاراپتى دا قاپىدا قالدىرمايىق.
ەلدەگى ەكونوميكالىق ءوسىم بەلگىلى ءبىر ديناميكاعا ساي ءبىرقالىپتى ءھام ۇدايى ءوسىپ، جوعارىلاپ وتىرۋ قاجەت دەپ بىلەمىز. وسى اتالعان قاراپايىم قاعيدالار حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر تالابىنا ساي ءوسىپ وتىرسا ۇتار ۇپايىمىز ەسەلەنە تۇسپەك.
سىرتتان قايتقان قارجىنى ەل نەسىبەسىنە جۇمسايىق
– شەتەل اسقان اكتيۆتەردى قايتارۋ ءىسى قالاي جۇزەگە اسىپ جاتىر؟
– قازاق پارلامەنتىندە وسى ءبىر ايدىڭ توڭىرەگىندە سىرتقا كەتكەن اكتيۆتەردى قايتارۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى. ەندى زاڭ بار، سونىڭ تاجىريبەلىك تۇرعىدا جۇزەگە اسىرىلۋ ماسەلەسى قالاي بولاتىندىعى الاڭداتاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. قۇرىلعان كومييسسيانىڭ نەندەي ىستەر اتقارىپ جاتقاندىعى بەيمالىمدەۋ.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ الدىمىزعا قويعان قاعيداتى – ادىلەتتىلىك ورناتۋ بولاتىن. وسى ىسكە جۇمىلا كىرىسكەن ءجون. ەلدىڭ مۇلكىنە قول سالعانداردىڭ شەتكە اسىرىپ جىبەرگەن اكتيۆتەرىن تاباندى تۇردە ەلگە قايتارۋعا نيەتتىمىز. بۇل باعىتتا اتقارىلاتىن ىستەر ءبىر ءسات بولسىن تولاستاماۋى قاجەت. سونىمەن قاتار، اشىق ءارى ادال جولمەن جۇمىس جاسالاتىندىعىن اشىپ كورسەتكەندى قۇپتاعان بولار ەدىك. سىرتتان قايتقان قارجىنى ەلدىڭ قازىناسىنا قۇيىپ، حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىنە، مۇرات-مۇددەسىنە ساي جۇمىس ىستەتە بىلەيىك. سونداي-اق، ەلدىڭ العا قاراي دامۋىنا دا قايتارىلار قاراجاتتىڭ سەپتىگى مول.
بىرتىندەپ يگى ىستەردىڭ شەتى قىلاڭ بەرىپ كەلەدى. ءبىرشاما وزگەرىستەر اۋراسى بايقالادى. الايدا، اۋىز تولتىرىپ، جىرعاتىپ بالەن-تۇگەن دەي المايمىز. ءبارىن ۋاقىت كورسەتەر.
ءتىل ماسەلەسى ءتۇبى ءبىر شەشىلەدى
- ماجىلىستە مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى قازاق قوعامىن الاڭداتقان ماسەلەلەر قارالا ما؟
– ءتىل ماسەلەسى تەك بىزگە تىرەلىپ تۇرماعانىن بىلەسىزدەر. قازىرگى گەوساياسي احۋال شاتقاياقتاپ تۇر. بۇل گەوساياسي جاعدايدى ۋشىقتىرۋدىڭ قۇرالىنا اينالىپ كەتتى. تەڭسەلىپ تۇرعان زاماندا ءار قادامدى اڭداپ باسۋ قاجەت. تۇسپالداپ ايتقاندا، سولتۇستىكتەگى ايۋدىڭ شەكەسى قىزىپ تۇرعان شاقتا، ونىڭ شامىنا تيمەيتىندەي، بايقامپاز ادام بايقايتىنداي ۇلكەن تىرلىكتەر جاسالىپ جاتىر دەپ ويلايمىز.
بۇگىندە قازاق حالقىنىڭ سانى 70%-دان استى. بىزدە وڭ دامۋ ءۇردىسى بار. قازىرگىدەي اۋمالى-توكپەلى ۋاقىتتا قالىپتاسقان تىنىشتىقتى تەڭسەلتىپ جىبەرمەيىك. بىزگە تىنىشتىق قاجەت. وسى تۇرعىدا ساياسي بيلىك بايقامپازدىق پەن ساقتىق تانىتىپ وتىر دەپ ويلايمىن. ءتىل ماسەلەسى كوپكە سوزىلمايدى، ءتۇبى شەشىلەدى. بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە وڭ ناتيجەگە جەتەمىز دەگەن سەنىم بار.
وڭ تەندەنسيالار بايقالادى
– ىرگەمىزدەگى قىرعىز اعايىندار مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەيتىن زاڭ قابىلداعانى بەلگىلى. كورشىلەس ەل پارلامەنتىندەگى بۇل ءۇردىس جايلى وي-پىكىرىڭىز قانداي؟..
– پارلامەنكە كەلگەلى بايقاعانىمىز، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك سالادا ورىس ءتىلىن قولدانۋدىڭ ۇلەس سالماسى 70%-دى قۇرايدى ەكەن. مويىنداۋ كەرەك، مەملەكەتتىك ساياسي قارىم-قاتىناس ءتىلىنىڭ دە كورسەتكىشى وسىنداي بولىپ تۇر. بۇل ماسەلەنى كونستيتۋسياداعى 7 باپتىڭ 2-تارماعىن الىپ تاستاۋ ارقىلى شەشۋگە بولار ەدى. ءبىراق ءبىر جاعىنان، مۇنداي شۇعىل ارەكەتتىڭ ەلدەگى دامۋدىڭ قازىرگى جاي-كۇيىنە نۇقسان كەلتىرەتىنى دە سەزىلىپ تۇر. ايتپەگەندە، مەملەكەتتىك قىزمەتكە قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەردى قابىلدامايتىن زاڭ شىعارىپ، سول ارقىلى ءتىل ماسەلەسىن شەشىپ تاستاي الاتىن ەدىك.
مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبارى بىردەي بىلەتىن، ونسىز مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەي المايتىن جاعداي ءتۇبى ءبىر ورنايدى. الگىندە ايتقانىمداي ءتىل ماسەلەسى كوپ ۇزاتپاي شەشىمىن تاۋىپ قالار. ءقازىر ءماجىلىستىڭ 95%-ى تەك قازاقشا سويلەيدى. قازاق تىلىنە بايلانىستى وڭ تەندەنسيالار پارلامەنتتەن باستالدى. ەندىگى ىسكە بەرەكە بەرىپ، ءساتىن سالعاي. بۇيىرسا، بۇل يگى وزگەرىس مەملەكەتتىك باعداردىڭ باسقا دا سالاسىندا رەت-رەتىمەن جاندانباق. وسى كۇنى پارلامەنت قابىرعاسىنا كەلگەن مينيسترلەر، جالپى اكىم-قارالار تەك قانا قازاقشا ەسەپ بەرۋگە تىرىساتىن بولدى. بۇنى دەپۋتاتتاردىڭ قازاقشا سويلەۋگە قاتىستى تالاپتى كۇشەيتۋىمەن بايلانىستىرامىز.
قازاق ەلىندە قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى جەردە قالمايدى. ۋاقىتتىڭ ءوزى ءبىراز ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە الىپ كەلەدى. ەلدىڭ ىشىندە قازاقشا سويلەيتىن ازاماتتار، جاستاردىڭ قاتارى ارتىپ بارادى. بۇل قۋانارلىق جاعداي. ەندىگى كەزەكتە كاسىبي تۇردە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى ۇلعايادى دەگەن ۇلكەن ءۇمىت پەن سەنىم بار.
جاستارعا قامقور بولايىق
– جاستار ساياساتى – مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى باعدارى. بۇل باعىتتىڭ قازىرگى جاي-كۇيىن قالاي باعالار ەدىڭىز...
– ءقازىر جاستارىمىزدىڭ كوبى ەلدەن جىراقتا، سىرتتا ءبىلىم الىپ، جۇمىس تا ىستەپ ءجۇر. ولاردى ءقازىر قاقپايلاپ ۇستاي الماسپىز. ءدال بۇگىنگى ەكونوميكالىق جاعدايدا ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشەمىز دەپ كەسىپ ايتۋ مۇڭ. جاستارىمىز جاقسى ءبىلىم الاتىن، جۇمىس ىستەپ، تابىس تابۋعا جايلى ەلدەرگە ۇمتىلادى، تىرلىككە ءتاۋىر ەلگە بارۋعا ىنتىق. قاراكوزدەرىمىز الداعى ۋاقىتتا دا وزىنە جاعداي جاساي الاتىن قوعامعا قاراي بەت بۇرا بەرەتىندىگى انىق. بۇل رەتتە پاتريوتتىق سەزىمدى كۇشەيتۋدى، وتانعا، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ناسيحاتتاۋدى مىقتاپ قولعا العان دۇرىس. سول ءۇشىن دە ەل بولاشاعى ءۇشىن قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك. ەڭ باستى تالاپ وسى. ەلدەگى ەكونوميكالىق، تۇرمىستىق الەۋمەتتىك جاعداي جاقسارعان كەزدە ءوز مەملەكەتىنە، ءوزىنىڭ ەلىنە قىزمەت ەتۋگە ىنتالى جاستار كوبەيەدى. جاس ۇرپاققا قامقور بولساق، ولار ەلگە قىزمەت ەتپەي قويمايدى.
قازاق مەملەكەتىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءسىز بەن بىزگە تىكەلەي بايلانىستى. ءبىز ءۇشىن جەر عالامشارىنداعى جالعىز جۇماق، ول – وتان، تۋعان ەل، اعايىن.
سۇحباتتاسقان ولجاس جولدىباي.
"اlmaty-akshamy"، №146، 7 جەلتوقسان، بەيسەنبى، 2023 جىل