تاڭ بوزىنان بەزىلدەگەن تەلەفونداعى داۋىس: «ءسىزدى اكىم شاقىرىپ جاتىر، تەز جەتىڭىز»، – دەدى. ابىروي بولعاندا كۇن جەكسەنبى ەدى. كەپتەلىس جوق. جەدەل جەتتىك. اكىمنىڭ كابينەتىندە قالالىق اكىمدىككە قاراستى ب ا ق باسشىلارى، باسپا ءسوز حاتشىسى وتىر.
– قوس، – دەدى احاڭ تۇتاس ءبىر قابىرعانىڭ جارتىسىن الىپ تۇرعان تەلەديداردى نۇسقاپ.
جەرگىلىكتى تەلەارنا حابارىنىڭ تاقىرىبى – جەمقورلىق، جەزوكشەلىك، ناشاقورلىق، جۇمىسسىزدىق، قايىرشىلىق، كەپتەلىس، ت.ب. اكىمنىڭ قىزمەتكە كىرىسكەنىنە شاماسى ءۇش اي بولعان. بۇعان دەيىن ءبارى تىم-تىرىس بولاتىن.
– بۇل قالادا قاشان كۇن شىعادى، مىرزالار، – دەدى احمەتجان ەسىموۆ. «مىرزالار» دەگەن تۇسقا اجەپتاۋىر ەكپىن ءتۇسىرىپ سويلەدى. جەرگە قاراپ وتىرمىز.
– ال سەن قالاي ويلايسىڭ، – دەپ ماعان قاراعاندا، نە دەرىمدى بىلمەدىم. قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىسىن با، ساسقانىمنان ارىپتەستەرىمە قاراي بەرىپپىن. قىسقاسى، بۇل جيىننان موينىمىز سالبىراپ، ەر-توقىمىمىز ارتقا كەتىپ قايتتىق. ونىڭ ۇستىنە جاڭا اكىممەن العاش بەتپە-بەت كەزدەسۋىمىز وسىلاي باستالدى. مەنىڭ ەسىمە وسىدان ءبىراز بۇرىنعى جاعداي ءتۇستى. احاڭ ەكەۋىمىز سىرتتاي تانىس بولىپ قالعان ەدىك. بۇل جولى ماعان ەسكى تانىسىنداي نازار اۋدارۋىنىڭ سىرى بىلاي.
بۇل جولى دا تەلەفون تاڭ بوزىنان بەزىلدەگەن.
– ءاي، باتىر، ەلۋگە كەلگەن ادام قالاي تىنىش جاتىرسىڭ، – دەدى. ساسقانىمنان «بۇل كىم ەكەن؟» دەپپىن. ءالى كورىپ، بىلمەگەن اكىم تەلەفون سوعادى دەپ ويلامايسىڭ عوي.
– احمەتجان ەسىموۆ (جالپى رەسمي ادامدار كوبىنە ءاتى-جونىن تولىق ايتادى عوي)، – دەدى دە جاڭا عانا «تاڭشولپاننان» مەنى قۇتتىقتاپ جاتقانىن ايتتى. سودان بۇل كىسى كۇتپەگەن ساۋال قويىپ تاعى ساستىردى.
– مەن نەگە سەنى ورنىڭدا قالدىردىم، – دەسىن. مەن جاۋاپ بەرەم دەگەنشە بۇل تىعىرىقتان دا ءوزى شىعارىپ الدى.
– سەندەر جۇمىس ىستەيدى ەكەنسىڭدەر، داۆاي اۋىرما، امان بولىڭدار، – دەدى.
كەيىنىرەك بىلە باستادىق قوي، بۇل كىسىنىڭ بارعان جەرىندە بىردەن كوماندا جاساقتاپ، جۇرتتى ابىگەرگە سالۋ تابيعاتىندا جوق ەكەن. الدىمەن ءار سالانىڭ جۇمىسىن ىشتەي، سىرتتاي سارالاپ، باقىلاپ، جەرگىلىكتى كادردىڭ الەۋەتىن ابدەن ەكشەپ، ەكى شوقىپ، ءبىر قاراپ سۇزگىدەن وتكىزەتىن كورىنەدى. ەستۋىمىزشە، «الماتى اقشامىنىڭ» تىگىندىسىن دە تاپتىشتەپ قاراعانعا ۇقسايدى. ايتارى جوق بۇل ويىمىزعا بۇدان سوڭ دا تالاي مارتە كوزىمىز جەتتى. احاڭ تۋرالى ايتىلۋعا ءتيىستى ويدىڭ ءبىرسىپىراسى بىلاي بەدەرلەندى.
شىڭعىس قاعان زامانىنان بەرمەن «جاۋگەرشىلىك زاماندا اتتان تۇسپەگەن دۇرىس شىعار، ال بەيبىت كۇنى ەل باسقارۋعا كەلگەندە اتتان ءتۇسۋ كەرەك» دەگەن ءسوز قالعان دەسەدى. بۇل سايىپ كەلگەندە، ونەردىڭ ونەرى ەل باسقارۋ ىسىندە باسشى ادامنىڭ بويىندا ايرىقشا قاسيەتتەر بولۋى قاجەتتىگىنە مەڭزەيدى. ايتسا ايتقانداي، ەكى شوقىپ ءبىر قاراۋ، تەز، اسىعىس شەشىم قابىلداماۋ، كىسىنىڭ باعاسىن ءبىلۋ، قوعامدىق سيتۋاسيانى جان-جاقتى باعامداۋ، مەملەكەت مۇددەسى مەن ۇلت مۇددەسىن قاتار ويلاپ، تەرەڭ ءتۇسىنىپ جانە وعان پاراسات-پايىم، بىلىم-بىلىگىن سەرىك ەتىپ، حالىقتىڭ پايداسىنا جۇمىس ىستەۋ دە ەكىنىڭ بىرىندە جوق قاسيەت. قاشاندا ايقايلاماي، جارناماسىز جۇمىس ىستەيتىن ەسىموۆتىڭ وسىنداي ۇستانىمى، ارتىقشىلىعى دا اركەز تابىلا كەتەتىن ساراپشىلار تاراپىنان دا قالىس قالماي، وڭ باعاسىن الدى. ايتارىمىزدى مىسالمەن ماندىزدەيىك.
ءقايسىبىر جىلى الماتىنىڭ توڭىرەگىندە تەراكتىلەردىڭ نىشانى بايقالا باستادى. ۇرەيگە ۇرەي قوسقان مۇنداي وقيعالاردىڭ تاۋسامالى، باعاناشىل تۇسىندا بولعانىن ەل ۇمىتا قويعان جوق. الماتىنىڭ ءىشى-سىرتىن ەردى تۇگەندەپ، ىسكە ەندى قۇمبىل كىرىسىپ جاتقان شاقتا اكىمگە وقىس وقيعانىڭ ءتۇرلى وي سالعانى راس. قاجەتتى جەرىندە پىكىرىن بۇكپەسىز ايتاتىن احاڭ ويلانا كەلە بۇل ايماقتاردىڭ الماتىعا قاراۋ قاجەتتىگىنە توقتالدى. سەبەبى، ءبىر ورتالىقتان باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن ەدى. بۇل ءوڭىر وبلىستان تىم جىراق، الماتىنىڭ ىشىندە جاتىر. ۇسىنىس مەملەكەت باسشىسى تاراپىنان قولداۋ تاپتى. ونىڭ ۇستىنە، سول تۇستا قالاعا كىرگەن 23 مىڭ گەكتار ايماقتىڭ پروبلەماسى دا شاش-ەتەكتەن. ارينە، اكىمگە ارتىق جۇمىستىڭ، وزىنە-وزى «سور» تىلەپ الۋدىڭ نە قاجەتى بار ەدى. الايدا، شاھار مۇددەسى، كەلەشەگى ءۇشىن وسىنداي قادام جاساماسقا جانە بولمادى.
ارينە، شاعىن ماقالادا اكىمنىڭ بار اتقارعان جۇمىسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايتىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. سونىڭ وزىندە كوكتەي شولىپ شىعۋعا بولادى. الماتىداعى كەڭەس وكىمەتىنەن بەرمەن قاراي جۇرتتىڭ كۇنكورىس كوزىنە اينالعان اتاقتى «باراحولكانى» كىم بىلمەيدى؟ بۇعان دەيىن ەشكىمنىڭ ءتىسى باتپاعان شۋلى ايماقتى زاماناۋي تالاپتارعا ساي جاڭعىرتىپ، وركەنيەتتى ۇلگىدەگى ساۋدا ورنىنا اينالدىرۋعا كۇش سالۋ وڭاي بولدى دەپ كىم ايتسىن؟ سونىمەن قاتار، «كوكجايلاۋ» داۋى دا احاڭنىڭ كەزىندە كوتەرىلىپ، ونى شەشۋدىڭ جولدارى دا وڭ شەشىمىن تاپتى. سونىمەن قاتار، قۇرىلىسى 20 جىل بۇرىن باستالعان مەترو جىرىنا دا نۇكتە قويىلدى. مەترو 2011 جىلى ىسكە قوسىلىپ، تاۋلىگىنە 40 مىڭ جولاۋشى تاسىمالدادى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، داۋلى ماسەلەسى شاش-ەتەكتەن، تۇرعىندارى نەگىزىنەن ەلدىمەكەندەردەن قونىس اۋدارعان الاتاۋ اۋدانىن رەتكە كەلتىرۋ ءبىر مونوقالا سالعانمەن بىردەي بولدى دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز. ءوزىم وسى اۋداننان ءۇش مارتە دەپۋتات بولعاندا كەلەشەكتە شەشىمى قالاي بولاتىندىعىنا كوز جەتپەگەن ماسەلەلەر دە شەشىمىن تاۋىپ جاتتى.
اسىرەسە، بۇل وڭىردەگى ەڭ شۋلى ماسەلە زاڭسىز سالىنعان باسپانالار ەدى. بۇل رەتتە احاڭنىڭ تىكەلەي قامقور بولۋىمەن مىڭداعان باسپانالار زاڭداستىرىلىپ، ءيا زاڭداستىرۋعا كەلمەگەن كۇندە دە ءۇيسىز قالدىرماۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ءتىپتى ۆەلوسيپەدتى قالادا قاجەتتى كولىككە اينالدىرۋ دا بۇرىن-سوڭدى بۇلاي قولعا الىنعان جوق ەدى. قالادا رەسپۋبليكا مەن بالۋان شولاق سارايىنان كەيىن 40 جىلدان سوڭ الاتاۋ اۋدانىندا ارنايى مادەنيەت سارايى سالىنىپ، ول كەيىننەن الاتاۋ ءداستۇرلى ونەر ورتالىعىنا اينالىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋعا بەت بۇردى. «الماتى اقشامى» وسى ءبىر جىلدارى «شاھار شەجىرەسى» اتتى ايدار اشىپ، قالا تاريحىن قوپارىپ جازا باستادى. سونىڭ ءبىرى «الماتىنى باسقارعاندار» دەگەن جوبانى قولعا الدىق. احاڭ بۇل جوبانى قۋانا قولداپ، كىتاپتىڭ ءالعىسوزىن جازۋعا دا كەلىسىمىن بەردى. «...الماتى اقشامىنىڭ» كىتاپحاناسى» سەرياسىمەن «الماتىنى باسقارعاندار» اتتى دەرەكتىك-تانىمدىق ەڭبەكتىڭ جارىق كورۋىنە تەك شاھاردىڭ عانا ەمەس، قازاقستان تاريحىنىڭ دا رۋحاني شەجىرەسىنىڭ جارقىن بەتتەرى دەپ قاراۋ كەرەك.
ەل باسقارۋ – اردىڭ ءىسى، بەكزات ونەر. بۇل كىتاپتىڭ ماڭىزدىلىعى سوندا – ءاربىر باسشىنىڭ الماتىنى باسقارعان كەزىندەگى اتقارعان ىستەرى، ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءارقايسىمىزعا ۇلگى-ونەگە بولۋعا ءتيىستى» ءتيىستى دەپ جازدى احاڭ.
ادامنىڭ تاعىن جاساعانمەن، باعىن جاساي المايسىڭ. بۇل – شىندىق. ومىرلىك مۇراتىن ەڭبەكتەن تاۋىپ، ەلىن ەرنىمەن ەمەس، جۇرەگىمەن سۇيگەن ادامدى باقتىڭ ءوزى ىزدەپ تابادى. العى ءسوزدىڭ اۆتورى احمەتجان ەسىموۆ تە سونداي ازاماتتاردىڭ سويىنان ەكەنىنە بىرگە قىزمەت ەتكەن جىلدارى تالاي مارتە كۋا بولدىق.
ق.قوشقار ۇلى.