بۇل ماقالادا ەلەكتروموبيلدەردىڭ ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى جان-جاقتى قاراستىرىلادى. قازىرگى تاڭدا الەمدە قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەسى وزەكتى بولىپ وتىر، اسىرەسە كولىك سالاسىنان شىعاتىن زياندى قالدىقتاردىڭ مولشەرىن ازايتۋ ماڭىزدى. ەلەكتروموبيلدەر ءداستۇرلى ىشتەن جانۋ قوزعالتقىشتارى (ءىجق) بار كولىكتەرمەن سالىستىرعاندا، كومىرقىشقىل گازى (CO₂)، ازوت وكسيدتەرى (NOₓ) جانە باسقا دا زياندى زاتتاردىڭ اتموسفەراعا ءبولىنۋىن ايتارلىقتاي تومەندەتەدى. سونداي-اق، ولاردىڭ شۋ دەڭگەيى تومەن بولعاندىقتان، قالالارداعى اكۋستيكالىق جايلىلىقتى ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى. ماقالادا ەلەكتروموبيلدەردىڭ ەكونوميكالىق ارتىقشىلىقتارىنا دا تالداۋ جاسالادى. ەلەكتر قۋاتىمەن جۇرەتىن كولىكتەر جانارمايعا تاۋەلدىلىكتى ازايتىپ، ەنەرگيانى ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قازىرگى تاڭدا الەمدىك اۆتوموبيل ونەركاسىبى ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىراۋدا. ءداستۇرلى ىشتەن جانۋ قوزعالتقىشتارى (ءىجق) قولدانىلاتىن كولىكتەردەن ەلەكتروموبيلدەرگە كوشۋ ءۇردىسى بەلسەندى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل ءۇردىستى ەكولوگيالىق فاكتورلار، جانارماي رەسۋرستارىنىڭ شەكتەۋلىلىگى، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋ جانە ەكونوميكالىق تيىمدىلىك ماسەلەلەرى ايقىندايدى [1].
ەلەكتروموبيلدەر اتموسفەراعا زياندى شىعارىندىلاردى ازايتۋعا، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋ دەڭگەيىن تومەندەتۋگە جانە ەنەرگيانى ۇنەمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار، ولار تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ شىعىندارىنىڭ ازايۋى، ۇزاق مەرزىمدى پايدالانۋعا قولايلىعى جانە مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن سۋبسيديالار ارقىلى ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا ءتيىمدى كولىك ءتۇرى رەتىندە قاراستىرىلادى [2].
ەلەكتروموبيلدەردىڭ ەكولوگيالىق تيىمدىلىگى. ءداستۇرلى اۆتوكولىكتەردىڭ قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن ەڭ ۇلكەن زيانى – جانارمايدىڭ جانۋىنان بولىنەتىن كومىرقىشقىل گازى (CO₂)، ازوت وكسيدتەرى (NOₓ) جانە باسقا دا زياندى زاتتار. بۇل شىعارىندىلار كليماتتىڭ وزگەرۋىنە، اۋا ساپاسىنىڭ ناشارلاۋىنا جانە ادام دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ەلەكتروموبيلدەر ەلەكتر قۋاتىمەن جۇمىس ىستەيتىندىكتەن، ولاردىڭ جۇمىسى بارىسىندا اتموسفەراعا زياندى زاتتار مۇلدەم شىعارىلمايدى [3].
كەستە-1. ەلەكتروموبيلدەر مەن ءداستۇرلى كولىكتەردىڭ شىعارىندىلارى
|
كولىك ءتۇرى |
CO₂ شىعارىندىلارى (گ/كم) |
NOₓ شىعارىندىلارى (گ/كم) |
قاتتى بولشەكتەر (PM) (گ/كم) |
|
بەنزين قوزعالتقىشى |
150-250 |
0.1-0.5 |
0.005-0.02 |
|
ديزەل قوزعالتقىشى |
120-200 |
0.2-0.8 |
0.01-0.05 |
|
گيبريدتى كولىك |
50-100 |
0.05-0.2 |
0.002-0.01 |
|
ەلەكتروموبيل |
0 |
0 |
0 |
شۋ دەڭگەيىن تومەندەتۋ، ەلەكتر قوزعالتقىشتارى ءداستۇرلى ءىجق-عا قاراعاندا الدەقايدا تىنىش جۇمىس ىستەيدى. بۇل قالالىق جەرلەردەگى شۋدىڭ تومەندەۋىنە، اسىرەسە تۇنگى ۋاقىتتا اكۋستيكالىق جايلىلىقتىڭ ارتۋىنا وڭ اسەر ەتەدى. ەلەكتروموبيلدەر وتىن مەن تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ بويىنشا 2-3 ەسە ۇنەمدى. كەستە-2 دە ەلەكتروموبيلدەر مەن ءىجق كولىكتەرىنىڭ ورتاشا پايدالانۋ شىعىندارىن سالىستىرىلعانىن كورۋگە بولادى [4].
كەستە-2. ەلەكتروموبيلدەر مەن ءىجق كولىكتەرىنىڭ ورتاشا پايدالانۋ شىعىندارى
|
كولىك ءتۇرى |
جانارماي/ەنەرگيا |
تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ |
جالپى شىعىندار |
|
بەنزين قوزعالتقىشى |
70 000 - 120 000 ₸ |
20 000 - 40 000 ₸ |
90 000 - 160 000 ₸ |
|
ديزەل قوزعالتقىشى |
60 000 - 100 000 ₸ |
25 000 - 50 000 ₸ |
85 000 - 150 000 ₸ |
|
ەلەكتروموبيل |
20 000 - 40 000 ₸ |
8 000 - 20 000 ₸ |
28 000 - 60 000 ₸ |
جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋ ەلەكتروموبيلدەردىڭ تيىمدىلىگى ولاردىڭ قۋات كوزدەرىنە دە بايلانىستى. ەگەر ەلەكتر ەنەرگياسى كومىر جانە مۇناي سياقتى ءداستۇرلى ەنەرگيا كوزدەرىنەن وندىرىلسە، بۇل ەكولوگيالىق تيىمدىلىكتى ازايتۋى مۇمكىن. الايدا، جەل، كۇن جانە سۋ ەلەكتر ستانسيالارىن پايدالانۋ ارقىلى ەلەكتروموبيلدەردى تازا ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى. سۋرەت-1 دە ەلەكتروموبيلدىڭ قۋاتتالۋ ستانسياسىندا تۇرعانى كورسەتىلگەن. بۇل كومىرتەكتى ءىزدى (carbon footprint) ايتارلىقتاي تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى [5].
ەلەكتر قوزعالتقىشتارى ىجق-مەن سالىستىرعاندا الدەقايدا قاراپايىم قۇرىلىمعا يە. ولاردا جانارماي جۇيەسى، مايلاۋ جۇيەسى جانە كۇردەلى مەحانيكالىق بولىكتەر جوق. سوندىقتان قوزعالتقىش مايىن اۋىستىرۋ، سۇزگىلەردى تازالاۋ نەمەسە جانارماي سورعىسىن جوندەۋ سياقتى جۇمىستار قاجەت بولمايدى. بۇل تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ شىعىندارىن ايتارلىقتاي تومەندەتەدى [6].
كوپتەگەن ەلدەر ەلەكتروموبيلدەردى قولداۋ ماقساتىندا سۋبسيديالار، سالىقتىق جەڭىلدىكتەر جانە باسقا دا ىنتالاندىرۋ شارالارىن ەنگىزۋدە. كەيبىر مەملەكەتتەردە ەلەكتروموبيل يەلەرىنە اۆتوكولىك سالىعىنىڭ تومەندەتىلۋى، تۇراق ورىندارىنا جەڭىلدىكتەر جانە ارنايى جولاقتاردا ءجۇرۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلعان.
ەلەكتروموبيلدەر – ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى كولىك ءتۇرى. ولار اتموسفەراعا زياندى شىعارىندىلاردى ازايتىپ، قورشاعان ورتانى قورعاۋعا ۇلەس قوسادى. سونىمەن قاتار، ولاردىڭ تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ شىعىندارى تومەن جانە ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا قارجىلىق جاعىنان ءتيىمدى. مەملەكەتتەر تاراپىنان قولداۋ شارالارىنىڭ ارتۋى، اككۋمۋلياتورلىق تەحنولوگيالاردىڭ جەتىلدىرىلۋى جانە ينفراقۇرىلىمنىڭ دامۋى ەلەكتروموبيلدەردىڭ جاپپاي قولدانىلۋىنا ىقپال ەتەدى. بولاشاقتا ەلەكتروموبيلدەر كولىك يندۋسترياسىنىڭ نەگىزگى سەگمەنتىنە اينالىپ، تۇراقتى جانە ەكولوگيالىق تازا كولىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەدى.