جولداۋ مەملەكەتتىك بيۋدجەت بەكىتىلىپ جاتقان شاقتا جولداندى. دەمەك، الداعى جىلدىڭ باعىت-باعدارى، ىستەلىنەتىن ىستەرى ايقىندالدى دەگەن ءسوز. قازىنادان ارنايى قارجى ءبولىنىپ، جاڭا جوبالار جۇزەگە اسىرىلماق.
سونىڭ ءبىر دالەلى – بالا كۇتىمىمەن وتىرعان انالاردىڭ 1 جاسقا دەيىنگى تولەمى 1،5 جاسقا دەيىن تولەنەتىن بولدى. بۇل دا دۇرىس! انا ۇيدە وتىرىپ بالاسىن ءوسىرىپ جەتىلدىرەدى. كورشى وزبەكستاندا 3 جاسقا دەيىن بالا كۇتىمىنە اقشا بولىنەدى. البەتتە ونىڭ دا ءوز ەرەجەلەرى بار. بۇرىننان بەرى وسى نارسەنى بىزگە دە ەندىرۋ كەرەك دەگەندى ايتىپ كەلەمىز. 2006 جىلى ءوزىمىزدىڭ قازاق ەلىنە وزبەكستاننان قونىس اۋداردىق. سول شاقتاردا وسى ماسەلەنى كوتەرگەنبىز. سوندا ماعان اتقامىنەرلەر «1 جاسقا دەيىن تولەيمىز، ەگەر مۇقتاج بولسا 3 جاسقا سوزامىز» دەپ ەدى. مۇنىسى اقىلعا قونىمدى. اگاراكي، ونسىز دا داۋلەتى تاسىپ تۇرسا، وعان قالعان 2 جىل قارجى شىعىنداۋدىڭ نە قاجەتى بار؟! سول سەبەپتى، الگى تولەنەتىن اقشانى ناق كۇنكورىسى ازداۋ جاندارعا بولگەن ءجون عوي دەپ ءتۇيدىم.
سونداي-اق ۇلتتىق قوردان ءار بالانىڭ ەسەپ-شوتىنا 18 جاسقا دەيىن قارجى تولەنبەكشى. بۇل كوپتەن بەرى جۇرتتى تولعاندىرعان سۇراق ەدى. ول دا ءوز دارەجەسىندە ىسكە اسقالى تۇر. وسىنىڭ مەحانيزمىنە كوبىرەك كوڭىل بولسەك دەپ ەدىم. ۇلتتىق قوردا شامامەن 55 ميلليارد اقش دوللارى شاماسىندا قاراجات بار. 2014 جىلى 90 ميلليارد توڭىرەگىندە قارجى بولعان. سوڭعى 2-3 جىلداعى پاندەميا، قارجىلىق داعدارىس، دەرجاۆالاردىڭ تەكەتىرەسى، ت.ب. جاعداياتتار كۇردەلى جولدارعا اكەلىپ وتىر.
ياعني وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە قاراماستان قازاقستان ءوزىنىڭ ۇلتتىق قورداعى قاراجاتىنىڭ 50%-ىن بالالاردىڭ ەسەبىنە اۋدارماقشى. وسى تۇستا ءبىر كىلتيپان تۋىندايدى. بىزدە 162 وليگارح بار. سوندا ولاردىڭ دا بالاسىنا بەرىلە مە، الدە قالاي بولماق؟! بىرنەشە كۇندە 2-3 مىڭ دوللار شىعىندايتىندارعا قارجى سالۋدىڭ قيسىنى جوق دەپ بىلەمىز. مىنە، سول جاعىن ايقىنداعان ابزال.
الگى 162 باي-باعلان تۇسىمىزگە كىرمەيتىن بايلىقتى يەلەنۋدە. تىم اۋقاتتىلار الەمدىك دەڭگەيدەگى قاۋقارلىلار ساناتىنا جاتادى. بۇل جۋىقتاپ العاندا حالقىمىزدىڭ 10%-ىن سولار سياقتىلار قۇرايدى دەگەندى قۋاتتايدى. اسا باي-ماناپتار ءار بالاعا 18 جاسقا شەيىن قۇرالاتىن 6 مىڭ دوللارعا قاراپ قالعان جوق. ءتىپتى كەرەك تە ەمەس. ءجاي ايتالىق، 40% حالقىمىزدىڭ اس-اۋقاتى، تۇرمىسى ءتۇزۋ دەپ الايىق. ەگەر وسى توپتاعىلاردىڭ تاباسى 100 مىڭ دوللاردان اسىپ جاتسا، وندا ولارعا دا مۇنىڭ قاجەتى بولمايدى.
7-8 بالاسىن قولىنا الىپ، ۇلكەن مەگاپوليستەردە ۇيسىز-كۇيسىز قانشاما وتباسى ءجۇر. اتا-اناسىنىڭ تاپقانى قانت-شايدەن ارتىلمايدى. كەدەيشىلىك قامىتىن كيگەندەردى ەسكەرمەسەك بولمايدى. سەبەبى، كوپبالالى انالار بالا-شاعاسىنىڭ ءوز نەسىبەسى بولادى دەپ، دۇنيەگە 10-نان اسا ءسابي اكەلىپ جاتقاندارى دا بار. ونداي جاندار ناعىز ەكونوميكانىڭ درايۆەرى. دەموگرافيالىق ءوسىم بار جەردە باسەكەلەستىك ارتادى، وتاندى قورعايتىن وعلاندار تۋىلادى. ءبىراق وسىنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتاتىن جۇيەلى مەحانيزمدى تەزدەتىپ تابۋ كەرەك.
ءبىز پوپۋليستىك قادامعا بارمايىق. مۇنداي سوقپاقتان شىعۋدىڭ جولىن ايتايىن. جاپپاي باي-شونشار، قاراجاتى ءوز باسىنان اسىپ تۇرعاندارعا شىعىندالعانشا، ناعىز الەۋمەتتىك وسال توپتاردى انىقتاپ، كوپبالالى وتباسىعا، الەۋمەتتىك از قامتىلعاندارعا جانە مۇگەدەك جاعدايدا جەتىلىپ كەلە جاتقان جانۇيالاردىڭ بالالارىنا قارجى اۋدارىپ وتىرايىق. سوندا الگى 6 مىڭ بىرنەشە جىل جينالىپ 60 مىڭ دوللارعا جەتەدى. كامەلەت جاسىنا تولعان سوڭ، ءۇي الۋعا، وقۋعا تۇسۋگە، دەنساۋلىعىن ەمدەۋ سىندى ءتۇرلى نارسەگە جۇمسايتىن بولادى. وسىنى رەتتەپ، قاداعالايىق. ماسەلەن، 2023 جىلدان 18 جىل ەسەپتەسەك، 2041 جىل بولادى. سوندا وعان دەيىن جينالعان قارجى قۇنسىزدانىپ كەتپەي مە، سول جاعىن دا ازىردەن قاراستىرعان ابزال. ال ءبىراق كوتەرىلگەن باستاما دۇرىس. ەڭ باستىسى، وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي، وسىنداي سىندارلى شاقتان امان-ەسەن ءوتىپ كەتكەنىمىز ءجون.
سونىمەن قاتار باسپانا سالۋ كولەمىن ۇلعايتۋ كەرەك. بۇل قوردالانىپ قالعان تۇيتكىل. اركىم ءوز ويىن ايتىپ، شەشۋ جولدارىن ۇسىنىپ جاتىر. بيىل 18 ميلليون شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي سالدىق. وتە دۇرىس. ارينە، وعان ءماز بولىپ وتىرا بەرۋگە استە بولمايدى. باعا دەگەن شارىقتاپ بارادى. اتقارىلار ءىس كوپ. بۇلاي بولۋعا عالامداعى ءتۇرلى جاعداي، اۋا رايىمىزعا دەيىن اسەر ەتۋدە. ەۋروپادا اركىمگە 50–60 شارشى مەتر قاراستىرىلعان. كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا 16 شارشى مەترگە جەتكىزدى. ال ءبىز قازاقپىز عوي. مەنتاليتەتىمىز ءسال وزگەشە. ۇيگە كەلىپ-كەتەتىن اعايىن-تۋىس، باۋىر، قۇدا-جەگجات بار. ول جاعىن دا ويلايمىز. سوندىقتان قۇر جۇزەگە اسپايتىن شىعىنى كوپ جوبالارعا قارجى بولگەنشە، باسپانانى كوبىرەك سالايىق. از عانا حالىقتى ۇيمەن قامتيىق. ارينە، ءحال-قادىرىمىزدى دە ۇمىتپايىق. سونىمەن بىرگە، وبلىستار اراسىنداعى جولداردى بىردەن ساپالى ماتەريالداردان ىستەيىك. ايتپەسە، اۋا رايىمىزدىڭ سالدارىنان جىلدا قۇراق كورپە قۇساپ، قىرىق جاماۋعا تۋرا كەلەدى. ەگەر ءسىزدىڭ تابىسىڭىز بولماسا، ءۇيدىڭ كەزەگىنە دە المايدى. ال دەپوزيت جيناۋعا 3 جىل كەتەدى. وسىنداي بىر-بىرىنە قاراما قايشى كەلىپ تۇرعان ماسەلەلەردى تەزدەتىپ شەشەيىك.
جولداۋدا العا قويىلىپ وتىرعان ماقسات ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ بولىپ سانالادى. سوندىقتان ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي قازاق مەملەكەتىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا جۇمىس ىستەيىك دەمەكپىن.