الەمدەگى ءىرى كۇش ورتالىقتارى ورتالىق ازياعا ىقپال ەتۋ باسەكەسىنە ءتۇستى. بۇنى وتكەن اپتاداعى نيۋ-يوركتەگى سامميت راستاعانداي بولدى. قۇراما شتاتتاردىڭ قازاقستاندى قامتىعان ايماققا ءجىتى نازار اۋدارۋى ونىڭ نەگىزگى باسەكەلەستەرى جاعىنان ەسكەرۋسىز قالمايدى. دەمەك، سونىڭ ءوزى ايماقتاعى گەوساياسي جۇرىستەردىڭ تەبىنى جاڭا دەڭگەيگە شىعادى دەگەندى بىلدىرەدى. بۇنداي تۇستا ايماقتىڭ ىشكى تۇتاستىعى، اۋىزبىرشىلىگى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ىشكى ينتەگراسياسى اسا ماڭىزدى. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ءىرى كۇشتەر ورتا ازيانى ءبىر ورتاق گەوساياسي ايماق رەتىندە قاراستىرىپ وتىر. بۇل ءبىر جاعىنان ايماق ەلدەرى ءۇشىن جاعىمدى ىقپال بەرەدى. ىشكى ينتەگراسيانىڭ دامۋىنا دا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى. بارلىق ىشكى-سىرتقى جاعدايلار ايماق ءۇشىن ينتەگراسيانى دامىتۋدى مىندەتتەگەنىمەن، ونىڭ وزىندىك كەدەرگىلەرى دە جوق ەمەس.
بەس ەلدىڭ دە ۇلتتىق مۇددەسى قاجەتتى شارتتا وربۋدە
ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ايماقشىلدىققا ۇمتىلىسى ەرتە باستالعانىمەن توسقاۋىل بولعان سىرتقى كەدەرگىلەرى دە كوپ بولدى. كەڭەس وداعى ىدىرعاننان كەيىن ايماقتاعى تامىرلاس ءارى باۋىرلاس ەلدەر ينتەگراسيانى دامىتۋدى كوزدەدى. ويتەتىنى، كورشىلەس جاقىن جاتقان ەلدەردىڭ ورتاق تاعدىرى، ورتاق ماسەلەلەرى بار ەدى. قازىرگە دەيىن ايماق ينتەگراسياسىنىڭ بارىسىن 4 كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ونىڭ العاشقىسى رەتىندە 1991–2005 جىلدار اراسىن كورسەتە الامىز. بۇل كەزەڭدە ءار ەل ءوزىنىڭ جاڭا مەملەكەتتىلىگى تۇرعىسىنان ايماقتىڭ ورتاق دامۋىنا جول اشاتىن العاشقى ادىمداعى وڭدى ىستەردى باستادى. انىعىندا، ورتا ازيا ءدال وسى كەزدەن باستاپ دەربەس گەوساياسي ايماق رەتىندە اتالا باستادى. ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ پايدا بولۋى دا وسى العاشقى قادامداردىڭ جەمىستى ناتيجەسى بولىپ قالدى.
الايدا، دۇرىس ءارى ءتيىمدى باعىتتا ءوسىپ كەلە جاتقان ينتەگراسيا 2005 جىلدان كەيىنگى ەكىنشى كەزەڭدە كەرى كەتتى. سەبەبى، بۇل كەزدە ايماققا ءداستۇرلى ىقپال ەتۋشى ماسكەۋ ساياساتى ايماققا بەلگىلى دەڭگەيدە ءتيىمسىز كۇيدە ءوربىدى. ايتالىق، ورتا ازيانىڭ ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا قاراي بىرىكتى دە، ايماق ەلدەرى ورتاق باعىتتان ايىرىلدى. بۇل ءۇردىستى 2017 جىلعا دەيىن جالعاستى دەۋگە بولادى. بۇعان قوسا، سول كەزەڭدەگى قازاقستان مەن وزبەكستان باسشىلارىنىڭ كوزگە كورىنبەيتىن باسەكەسى ىشكى فاكتور رەتىندە ايماقشىلدىققا كەرى ىقپال ەتتى دەگەن كوزقاراستار دا بار. قالاي دەگەن كۇندە دە ايماقشىلدىق يدەياسى وسى تۇستا بۇرالاڭ جولدار مەن تار سوقپاقتاردان ءجۇرىپ وتكەندەي بولدى.
وزبەكستانداعى ەكىنشى بۋىن بيلىكتىڭ كورشىلەس ەلدەرگە قاراتقان وڭدى ساياساتى ءۇشىنشى كەزەڭدە ينتەگراسيانىڭ العا جىلجۋىنا وزىندىك ىقپال ەتتى. وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ باستاماشىلىعىمەن ايماق ەلدەرى باسشىلارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋلەر سەرياسى باستالدى. قازىرگە دەيىن بەس مارتە ءوتىپ، كەلەر جىلدان باستاپ ەكىنشى كەزەڭىنە اياق باسقان وسى كەزدەسۋ فورماتى تۇپتەپ كەلگەندە ايماقتىڭ ءۇمىتىن وياتتى. جالپى جاعىنان باعالايتىن بولساق، بۇل كەزەڭ اسا قىسقا ۋاقىتتا وتسە دە، ايماق ەلدەرىنىڭ ورتاق ماسەلەلەرگە جۇمىلۋىنا وزىندىك سەپتىگى ءتيدى. ال ۋكراينا جاعدايىنان كەيىن ورتا ازيا ينتەگراسياسى جاڭا قارقىن الدى. بۇل بەلگىلى دەڭگەيدە ايماقتاعى بەس ەلدىڭ دە ۇلتتىق مۇددەسىنە ساي ءارى قاجەتتى شارتتا وربۋدە. سىرتقى ويىنشىلاردىڭ ايماقتاعى بەلسەندىلىگى قارقىن العان تۇستا، ايماقتىق ۇجىمداسۋ دا سوعان ىلەسە دامي تۇسكەنى بايقالادى. سوندىقتان دا سوڭعى ەكى جىلدى ايماقتىق ينتەگراسيانىڭ جاڭا ءارى قارقىندى كەزەڭى دەپ قاراستىرۋعا بولادى.
ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ايماق ەلدەرىن جاقىنداتادى
سوڭعى جىلدارى ايماقتاعى ەلدەر ىشكى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا باسا نازار اۋدارىپ كەلەدى. شىن مانىندە دە ايماق ەلدەرى ءۇشىن ءقازىر ەكونوميكالىق بايلانىستاردى جەتەكشى ەتۋ اسا ماڭىزدى. سەبەبى، ايماق ەلدەرى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ ساياسيلانۋىن وزىنە ءقاۋىپ سانايتىن تاراپتار بار. تىعىز ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستىڭ بولۋى وسى ايماقتى كوزدەگەن ينۆەستيسيالارعا دا شابىت بەرەتىنى انىق. ايتالىق، وزبەكستان مەن قىتايدىڭ ەۋروپاعا، رەسەيدىڭ ءۇندىستان مەن وڭتۇستىك ازيا قاراي نارىق ىزدەپ ۇمتىلۋى وسى ايماقتى كەسىپ وتەتىن ينۆەستيسيا اعىنىن قالىپتاستىرۋدا. ىشكى ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ دەڭگەيىن دامىتۋ وسى ينۆەستيسيالاردى، زور ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەردى يگەرىپ قالۋعا، ءارى ايماقتىڭ سىرتقى ىقپالىن وسىرۋگە ءتيىمدى شارت جاسايدى.
كوبىنشە، ساراپشىلار ورتا ازياداعى ينتەگراسيانى جانە بايلانىستى تەرەڭدەتۋگە باعىتتالعان باستامالاردى وزبەكستانعا تەليدى. ءيا، سوڭعى جىلدارداعى تاشكەنتتىڭ بۇل جاعىنداعى باستامالارى ايماق ءۇشىن ءتيىمدى اسەر ەتۋدە. ءبىراق وسى باستامالاردىڭ كوبى دەرلىك ەرتەرەكتە قازاقستان تارابىنان ۇسىنىلعان ەدى. الايدا، ول ۋاقىتتاعى ايماق ەلدەرىنىڭ شارت-جاعدايى مەن سىرتقى جاعداي بۇل جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرگەن جوق.
باۋىرلاسۋ بەكەمدەلمەي، ءبارى بەكەر
مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى، ايماقتىق ينتەگراسيانى دامىتۋ دەگەن تەك ساياسي ورتادا، ءىرى بيزنەس ورتالارىندا عانا ءسوز بولۋدا. ال تۋراسىندا تاريحي تامىرى ورتاق، ىرگەلەس ەلدەر اراسىندا ايماقشىلدىقتى قالىپتاستىرۋ تەك ەكونوميكالىق بايلانىستارمەن جۇزەگە اسپايدى. ەگەر، مادەني-گۋمانيتارلىق باستامالار ارقىلى باۋىرلاستىقتى بەكەمدەمەسەك، قانداي دا ءبىر يگى باستاما جۇزەگە اسۋى ەكىتالاي. ءبىز وسى الىپ ايماقتاعى حالىقتاردىڭ ۇزاق ۋاقىتتان بەرى سىرتقى يدەولوگيالاردىڭ اسەرىندە بىر-بىرىنە دەگەن تۇسىنىگى الشاقتاپ، تۋىستىعى سالقىنداپ قالعانىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. قازاقتىڭ وزبەككە، وزبەكتىڭ قازاققا، تاجىكتىڭ قىرعىزعا، تۇركىمەننىڭ تاجىككە دەگەن تۋرا تۇسىنىستىگىن، شىنايى باۋىرلاستىق كوزقاراستارىن جەتىلدىرمەي تۇرىپ، ايماقتىق ينتەگراسيانىڭ كەدەرگىسى الىنبايدى.
قىرعىز بەن تاجىك ورتاسىنداعى شەكارا جانجالدارى ءقازىردىڭ وزىندە ەكى حالىقتىڭ كوڭىلىندە ۇلتتىق سەنىمسىزدىكتى ۇيالاتتى. وكىنىشكە قاراي، وسىنداي ايماقتىق ىشكى ماسەلەلەردى ورتاق شەشۋگە ءالى دە ساياسي جىگەر، ايماقشىلدىق تالاپ جەتىسپەي كەلەدى. كۇننەن-كۇنگە قىزا تۇسكەن سىرتقى ويىنشىلاردىڭ باسەكەسى كەزىندە بۇنداي تۇيتكىلدى تۇيىندەردى سىرت كۇشتەرگە ۇستاتپاۋدىڭ ءوزى ايماقتىڭ بولاشاق تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەگە اينالىپ بارادى.
سوندىقتان مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى دامىتۋدىڭ ءتيىمدى جوبالارى جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك. ايتالىق، ايماق ەلدەرى باۋىرلاس ەلدەرگە ءوز استانالارىنان كوشە بەرە وتىرىپ، سول ەلدىڭ ينۆەستورلارىن تارتۋى، مادەني ورتالىقتارىن اشۋىنا مۇمكىندىك بەرۋى، شىعارماشىلىق ۇجىمداردىڭ الماسۋىن جۇزەگە اسىرۋ سىندى تاسىلدەردى قولدانۋعا بولادى. بۇل ايماق حالقىنىڭ ءوزارا تۇسىنىستىك پەن تاتۋلىعىن ارتتىرۋعا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى. ءتۇرلى باعىتتاعى بەلسەندى ارەكەتتەر بىرتىندەپ ايماقتىڭ ورتاق ەكونوميكالىق جانە ساياسي ينستيتۋتتارىن دا قالىپتاستىرا باستايدى. ىشكى ماسەلەلەردى ورتاق رەتتەۋگە قابىلەتتى ينستيتۋتتار قالىپتاسقان جاعدايدا 70 ميلليونعا جۋىق حالقى بار ايماق الەمدەگى ماڭىزدى نارىق ءارى ىقپالدى كۇش رەتىندە قاراستىرىلارى انىق.