بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى شۇعىل وتىرىس وتكىزدى
19 قىركۇيەكتە ازەربايجان تاۋلى قاراباقتا «انتيتەرروريستىك وپەراسيا» باستادى. ول تۋرالى ازەربايجان قورعانىس مينيسترلىگى مالىمدەگەن بولاتىن. مالىمدەمەدە تاۋلى قاراباقتا «كونستيتۋسيالىق قۇرىلىستى» قالپىنا كەلتىرەمىز دەلىنگەن. كوپ ۇزاماي كاۆكاز ايماعىنداعى ساياسي داعدارىسقا بايلانىستى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى شۇعىل وتىرىس وتكىزدى. وتىرىس ارمەنيا تاراپىنىڭ جازباشا ءوتىنىشى بويىنشا 21 قىركۇيەكتە ءوتتى. ارميان بيلىگى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى فرانسيا ارقىلى وتىرىس وتكىزۋدى ۇسىنعان ەدى. الايدا، بۇدان ولار كۇتكەندەي ناتيجە شىققان جوق. سەبەبى، حالىقارالىق قۇقىق پەن ادىلدىك ازەربايجان تاراپىندا ەدى.
قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە كىمدەر جينالدى؟
21 قىركۇيەكتە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ 9422-وتىرىسى ءوتتى. باستى تاقىرىپ – تاۋلى قاراباق. رەسمي وتىرىستى وتكىزەيىك دەپ باستاما كوتەرگەن فرانسيا. ارمەنيا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى فرانسيا مەملەكەتىنىڭ رەسمي وكىلىنە وسىنداي ءوتىنىش ءبىلدىردى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىستارىن شاقىرۋ تۋرالى ەرەجەگە سايكەس كەڭەستىڭ ءتوراعاسى تۇراقتى مۇشە بولىپ سانالاتىن كەز كەلگەن ەلدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا وتىرىستى شاقىرۋعا مىندەتتى. مۇنداي مەحانيزمدى، ياعني ءراسىمدى ارمەنيا تاراپى قولداندى. فرانسيانىڭ اقش، ۇلىبريتانيا، رەسەي جانە جۇڭگو سەكىلدى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى ەكەنى بەلگىلى. سەبەبى، بۇل مەملەكەتتەر اتوم قارۋىنا زاڭدى يەلىك ەتۋشى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىمپاز بولىپ سانالادى، ءارى جەڭىمپاز ۇلى دەرجاۆالار رەتىندە بۇۇ-نىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولدى.
ال قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى كىم؟ ەرەجەگە سايكەس ءار مۇشە ەل ءبىر اي بويى ءتوراعالىق ەتەدى. ونىڭ شەشىم قابىلداۋدا ەش قۇزىرەتى جوق، ياعني فورمالدى قىزمەت. قىركۇيەك ايىندا البانيا كەڭەستىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى رەتىندە ءتوراعالىق ەتەدى. تامىز ايىندا اقش تۇراقتى مۇشە رەتىندە ءتوراعالىق ەتسە، قازاندا برازيليا بۇل قىزمەتتى اتقارادى.
21 قىركۇيەكتە وتكەن وتىرىسقا 5 تۇراقتى مۇشە-ەل مەن تۇراقتى ەمەس جاپونيا، مالتا، موزامبيك، شۆەيساريا، باە، البانيا، برازيليا، ەكۆادور، گابون، گانا مەملەكەتتەرىنىڭ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى وكىلدەرى قاتىستى. وتىرىسقا سونىمەن قاتار، تۇركيا جانە ەو-تىڭ وكىلدەرى قاتىستى.
ءسوز سويلەگەندەردىڭ ىشىندە فرانسيا، ۇلىبريتانيا، جۇڭگو، برازيليا، ەكۆادور، البانيا، رەسەي، تۇركيا جانە ەو وكىلدەرى بار. وتىرىستىڭ باستى سەبەبى – تاۋلى قاراباقتاعى ازەربايجان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ۇيىمداستىرعان «انتيتەرروريستىك وپەراسيا».
ارمەنيانىڭ قالاۋى ىسكە اسپادى
ارمەنيا بيلىگىنىڭ تاۋلى قاراباقتاعى داۋدى ءوز پايداسىنا شەشۋ ماقساتىندا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن پايدالانۋى ءساتسىز اياقتالدى. وتىرىستا سويلەگەن ءتۇرلى مەملەكەتتىڭ وكىلدەرى ءوز بايانداماسىندا ازەربايجاننىڭ ارەكەتىن سىنادى. الايدا، قورىتىندى رەزوليۋسيا تۇگىلى، ورتاق مالىمدەمە دە جاسالعان جوق. ياعني وتىرىس فورمالدى ءوتتى. قۇقىقتىق بەكىتىلگەن قۇجات قابىلدانبادى. قەڭەستەگى نەگىزگى قۇجات رەزوليۋسيانى ەشقانداي تۇراقتى مۇشە-ەل ۇسىنعان جوق. دەمەك، وتىرىستى ۇيىمداستىرۋعا سەبەپشى بولعان فرانسيانىڭ ءوزى ديپلوماتيالىق قۇرمەت رەتىندە عانا ارمەنيا تاراپىنىڭ ءوتىنىشىن جەرگە تاستاعان جوق. وزگە مەملەكەتتەر دە داۋلى ماسەلەدە نەيتراليتەتتى ۇستاندى.
كەڭەستە سويلەگەن مەملەكەتتەردىڭ وكىلدەرىنىڭ 3 ءتۇرلى ماسەلەدە ويلارى بىردەي بولدى. جوعارىدا اتاپ وتكەن اسكەري وپەراسيانى ايىپتاۋ، ال ەكىنشىسى لاشىن ءدالىزىن اشۋ تۋرالى. قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعى ارمەنيا مەن ازەربايجاننىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن مويىنداپ، تاۋلى قاراباق تۇرعىندارىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا كەلىستى. سونداي-اق، داۋعا قاتىسۋشى ارمەنيا مەن ازەربايجاننىڭ وكىلدەرى 21 قىركۇيەكتە كەزدەسەتىنى تۋرالى كەلىسىمگە كەلگەن.
ارمەنيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ارارات ميرزويان ازەربايجاننىڭ باستى ماقساتى – قاراباقتا ەتنيكالىق تازالاۋ جۇرگىزۋ دەپ مالىمدەدى. ونىڭ سوزىنشە، قاۋىپسىزدىك كەڭەسى داۋلى ماسەلەدە قول قۋسىرىپ وتىرعان. سونىمەن قاتار، تاۋلى قاراباقتا ارمەنيا اسكەرلەرىنىڭ جوق ەكەنىن ايتقان.
ونىڭ سوزدەرىمەن ازەربايجاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جەيحۇن بايراموۆ كەلىسپەگەن. ونىڭ ايتۋىنشا، 2020 جىلى بولعان 44 كۇندىك سوعىستان كەيىنگى «وق اتۋدى توقتاتۋ» تۋرالى كەلىسىمدە ارمەنيا اسكەرى تاۋلى قاراباقتان كەتۋى كەرەك بولعان. الايدا، ول ىسكە اسقان جوق.
ەو-تىڭ سىرتقى ىستەر جانە قاۋىپسىزدىك ساياساتى بويىنشا جوعارعى وكىلى جوزەف بارەل ازەربايجاندى لاشىن ءدالىزىن اشۋعا جانە قاراباق ارمياندارىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا شاقىرعان بولاتىن. ايتا كەتەتىن جايت، جوزەف بارەل باستاعان ەو وسى ۋاقىتقا دەيىن دە ەكى تاراپتى بىتىمگە كەلتىرۋگە تىرىسقان. بىتىمگەرلىك ىستە ەو ماسكەۋ مەن انكارامەن يىق تىرەسە ارەكەت ەتۋدە.
رەسەيدىڭ وكىلى وتىرىسقا قاتىسقانى تۇسىنىكتى، ال تۇركيانىڭ وعان قاتىسۋىنا قاتىستى سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. باستى سەبەپ – 2020-2021 جىلدارى بولعان اسكەري قاقتىعىس. سول وقيعادان كەيىن تاۋلى قاراباقتا رەسەي-تۇرىك بىرلەسكەن مونيتورينگتىڭ ورتالىعى قۇرىلعان بولاتىن. ورتالىقتىڭ باستى ماقساتى وق اتۋدى توقتاتۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ. ياعني كەلىسىمنىڭ شارتتارى بۇزىلسا، ولاردى تىركەۋ. رەسەي تاراپى ءبىر جاعىنان رەسەيلىك بىتىمگەرلىك كۇشتەر وققا ۇشقانىن، ەكىنشى جاعىنان ساياسي ماسەلەدە ارمەنيانىڭ تاۋلى قاراباقتى ازەربايجاننىڭ اۋماعى ەكەنىن مويىنداعانىن ەسكە سالدى. تۇركيا وكىلى دە ازەربايجاندى قولداپ، ولاردىڭ «انتيتەرروريستىك وپەراسيانى» جۇزەگە اسىرۋعا ءماجبۇر بولعانىن مالىمدەدى. سەبەبى، ارمەنيا تاراپى كەلىسىمدى ورىنداماعان.
تاريحي ادىلدىك ورنادى
جالپى، تاۋلى قاراباق بىرنەشە عاسىرعا سوزىلعان داۋلى ماسەلە. اسىرەسە، كەڭەس ۇكىمەتى ىدىراعان تۇستا قايتا ءورشىدى. وعان كەڭەستىك كەزەڭدەگى ەكى ەل اۋماعىن ءبولۋ كەزىندە جىبەرگەن قاتەلىك سەبەپ بولعان. تاريحي تۇرعىدان ازەربايجان جەرىندە ارميان ەتنوسىنىڭ دەموگرافيالىق وسىمىنە بايلانىستى داۋ تۋىنداعان. بۇل جەردە بۇۇ-نىڭ ەكى قاعيداسى اراسىنداعى قايشىلىق بولدى. ءبىرى – حالىقتاردىڭ ءوزىن-وزى ايقىنداۋى، ەكىنشىسى – مەملەكەتتىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعى. تاۋلى قاراباقتا ارميان ەتنوسى كوپ بولعاندىقتان، ارمەنيا ءبىرىنشى قاعيدانى نەگىزگە الىپ ارەكەت ەتكەن. ال ازەربايجان اۋماقتىق تۇتاستىقتى قولدادى. ناتيجەدە ەكىنشى قاعيدا باسىم ءتۇستى. قازاقستان دا سىرتقى جانە ىشكى ساياساتتا اۋماقتىق تۇتاستىق پەن بولىنبەۋشىلىك قاعيداسىن ۇستانادى. وسى داۋعا قاراپ ۇستانىمىمىزدىڭ دۇرىس ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى.
«اlmaty-akshamy»، №114 (6407) 26 قىركۇيەك، 2023 جىل