بۇگىن – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الاتىن ازالى كۇن. حالىققا قارسى جاسالعان گەنوسيد قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى كۇنتىزبەگە باسىلىپ، رەسمي تۇردە اتالىپ كەلە جاتقانىنا بيىل 27 جىل.
حح عاسىر ناۋبەت-زۇلماتتارىن سارالاپ، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن تۇراقتى اينالىسىپ، الاش ارىستارى مەن ولاردىڭ ەڭبەكتەرى تۋرالى جازىپ جۇرگەن الاشتانۋشى، جازۋشى ەلدوس توقتاربايمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
قازاق قالاي قىرىلا باستادى؟
–ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق ناۋبەتى تۋرالى ايتار بولساق، بۇل تاقىرىپ ءبىر سۇحباتقا سىيمايدى. زەرتتەۋ جۇمىستارىڭىزدىڭ ناتيجەسىن الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاڭىزدا، باق-تا ماقالا ەتىپ جارىققا شىعارىپ ءجۇرسىز. كەيىنگى كەزدەگى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەردىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ سۇحباتىمىزدى سودان باستاساق...
–قازىرگى ۋاقىتتا نە جازىپ ءجۇرسىز دەپ وتىرسىز عوي، سول جوعالعان، ورتەلگەن مۇرانى ىزدەۋ، تۇگەندەۋ جۇمىسى جالعاسىپ كەلەدى. «وتكەلدە ات اۋىستىرمايدى» دەمەكشى، تاقىرىپ اۋىستىرىپ، بىرەسە اناعان، بىرەسە مىناعان قىزىعار جاستان وتتىك قوي. الاشتى تانۋ، زەرتتەۋ دەگەن جولعا تۇسكەلى تۇرمە، ەميگراسيا تاقىرىبىن زەرتتەپ كەلەمىن. بۇل تاقىرىپ اياسىندا ايتارىم دا، جازارىم دا وتە كوپ. بۇعان عۇمىر جەتە مە، جەتپەي مە، بىلمەيمىن، سەبەبى اۋقىمى وتە ۇلكەن، كۇردەلى ءارى سىرى دا، جۇمباعى دا مول قيىن تاقىرىپ. «تۇرمە» ەپوپەياسىن جازۋىما تۇرتكى بولار. بولاشاقتا وسى تاقىرىپتى كەڭەيتىپ، قازاق ادەبيەتىندەگى تۇرمە ادەبيەتىن تۇركى حالىقتارى ادەبيەتى نەگىزىندە سالىستىرا بايلانىستىرىپ، زەرتتەي الساق، ونىڭ كولەمدى انتولوگيالىق جيناعىن دايىنداپ، سوزدىگىن شىعارساق، ۇلكەن جۇمىس بولار ەدى.
–الاش ارىستارىن «جاسىرىن ۇيىم قۇردى»، «شەتەلدىڭ تىنشىسى» ت.س.س. باسقا دا جالامەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋ قاي كەزدە باستالدى؟ قۋعىنعا ۇشىراعان العاشقى الاش ارىسى كىم؟
–سوۆەت ۇكىمەتى ورناعان كۇننەن باستاپ ەل مۇددەسىن ۇستاعان ازاماتتاردىڭ سوڭىنا شام ۇستاپ ءتۇستى. سوندىقتان ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ حرونولوگياسىن تولىق جاساۋىمىز كەرەك. سوندا عانا قازاق قالاي قىرىلا باستادى دەگەن ۇلكەن سۇراقتىڭ ناقتى جاۋابىن بەرە الامىز. ال بۇل وڭاي شارۋا ەمەس. بۇ رەتتە اتقارىلار شارۋا شاش ەتەكتەن. بۇل جۇمىسقا تەك تاريحشى، ادەبيەتشىلەردەن قۇرالعان الاشتانۋشىلار عانا ەمەس، ارحەولوگ، انتروپولوگ، زاڭگەر، پسيحولوگ، گەنەتيك ت.س.س. عالىمداردىڭ ءپانارالىق بايلانىس نەگىزىندە جۇمىس ىستەپ، ورتاق قورىتىندى شىعارعانعانى ابزالىراق. ال بۇل شارۋاعا ۇكىمەت مەملەكەتتىك بيۋدجەتپەن ارنايى عىلىمي جوبا دايارلاپ ورىنداتۋى ءتيىس.
العاش بولىپ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ كەتكەن الاش ارىسى – جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى. ول – الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندە ەڭ ءبىلىمدى، شەت ەلدىك ينتەلليگەنسيامەن قارىم-قاتىناستا بولىپ، حات الماسقان زيالى ەدى. پوليگلوت، الەۋەتتى ەدى. سوندىقتان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اتىلدى. ودان كەيىن شەتەلدە ءبىلىم العان، المانيانى كورگەن، سول ۋاقىتتا قازاقتىڭ ۇلكەن ازاماتتارى رەتىندە تانىلعان عازىمبەك ءبىرىمجان باستاعان زيالىلار تۇزاققا ءتۇستى. ماسكەۋدەگى ۆاگانكا قورىمىندا ايگىلى اۋدارماشى، الاش قايراتكەرى احمەتسافا ءجۇسىپ ۇلى، ءداموللا بيتىلەۋ ۇلى، حالەل عابباس ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، دىنمۇحامەد ءادىل ۇلى، حايرەددين بولعانباي، ءابدىراحمان مۇعايتپاس ۇلى سىندى مىقتى جىگىتتەر جەرلەنگەن.
«شەتەل تىنشىسى» دەگەن ايىپپەن سوتتاۋ ءىسى 1937-1938 جىلداردا عانا ەمەس، ءتىپتى 1951-1953 جىلدارعا دەيىن جالعاسقان-تىن.
زۇلماتتى اشارشىلىقتىڭ پورترەتى
–بىزدەگى تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – اشارشىلىق. ءالى كۇنگە دەيىن جابىق تاقىرىپ بولىپ تۇر. 1932-1933 جىلدارداعى قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن ۇلتتىق اپاتتىڭ شىندىعى نەگە ءالى اشىلماي كەلەدى؟
–اشارشىلىقتان قايتىس بولعان ادامداردىڭ سانىن ناقتى كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ول ۋاقىتتا قايتىس بولعانداردى تىزىمگە الىپ، رەسمي جەرلەپ جاتپادى. بۇل – شىنىمەن، ۇلتتىق اپات، ۇلتتىق تراگەديا. ماسەلەن، حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ۇلتى 8 ميلليون شاماسىندا بولسا، رەپرەسسيا، ساياسي قۋعىن مەن اشارشىلىق سالدارىنان كەيىنگى ساناقتا (1949 جىلعى ساناق، بۇعان ءىى جيھان سوعىسىنا قاتىسقان قازاقتى جانە باس ساۋعالاپ شەت ەل اسىپ كەتكەن اعايىندى قوسىڭىز) قازاقتىڭ سانى 1 ميلليونعا جەتپەي قالۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن شىعىن ەكەنىن كورسەتەدى. جالپى، ناقتى سان ايتىلۋى ءۇشىن وتە اۋقىمدى ءارى كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزىلۋى قاجەت.
بىرىنشىدەن، اشارشىلىق تەك قانا 1932-1933 جىلداردى عانا قامتىمايدى. جالپى اشارشىلىقتىڭ بىرنەشە كەزەڭى بار. كوپ زەرتتەۋشىلەر سول كەزەڭدەردىڭ ىشىندە تەك قانا وتىزىنشى جىلدارداعى ناۋبەتتى عانا ايتادى. جالپى، XX عاسىرداعى اشارشىلىق زاۋالى 1919-1922 جىلدار ارالىعىن قامتيدى. وسى جىلدارى اشتىق كەزىندە 1،5 ملن جۋىق ادام شىعىنى بولدى. ول كوبىنەسە ەلدىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىن قامتىدى، ناق وسى جانە باسقا دا دەڭگەيدە قازاقستاننىڭ بارلىق تۇرعىنى زارداپ شەكتى.
اشارشىلىقتىڭ كەلەسى كەزەڭى – وتىزىنشى جىلدارداعى اشتىق، ياعني ف. گولوششەكيننىڭ «كىشى قازان» ساياساتى. ءارتۇرلى مالىمەتتەر بويىنشا، 1930 جىلداردا 1،5 ملن-نان – 2،5 ملن. ادامعا دەيىن اشارشىلىققا ۇرىنعان. ءسىز ايتىپ وتىرعان ناۋبەت – وسى. ودان كەيىندە سوعىستان كەيىنگى اشارشىلىق كوپ ايتىلماي، زەرتتەلمەي ءجۇر. جالپى، اينالدىرعان 10-15 جىلدىڭ ىشىندە 5 ميلليونعا جۋىق ادام اشارشىلىققا ۇشىراپ، امان قالعاندارى بوسىپ كەتتى. تاريحشى عالىم تالاس وماربەك ۇلىنىڭ زەرتتەۋىنشە: «1930 جىلى اۋىلداعى قازاقتار سانى 5 ملن 873 مىڭ دەپ كورسەتىلسە، قالادا 732 مىڭ قازاق تۇراتىنى انىقتالعان. 1932 جىلى اۋىل حالقىنىڭ سانى 2 ملن 493 مىڭعا دەيىن كەمىپ كەتكەن. ياعني، شامامەن 3 ملن 379 مىڭ ادام قىرىلعان بولىپ شىعادى. ال ەندى «جوق، سونشا قىرىلۋى مۇمكىن ەمەس، كوبى قالاعا كوشتى» دەگەن كۇمان تۋماس ءۇشىن سول تۇستاعى قالا حالقىن ساناساق، ول 1 ملن 218 مىڭدى قۇراعان. قاپەردە ۇستايتىن ءبىر جايت، اۋىلدان قالاعا اعىلعان، نە جۇمىسى، نە باسپاناسى جوق بوسقىن قازاقتاردى ەشكىم ەش جەرگە ءتىركەمەگەن» دەگەن دەرەك بىلدىرەدى. سوندىقتان دا بۇل كەزەڭدى بۇگىنگى بۋىن دەسوۆەتيزاسيالانعان كوزقاراسپەن قاراپ، تاريحشى، دەموگراف عالىمدار مۇراعات قۇجاتتارى نەگىزىندە ءادىل باعاسىن بەرۋى قاجەت.
–ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى زەرتتەلىپ ءجۇر. اشتىق قۇرباندارىنا قاتىستى ناقتى اقپارات جوق. قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامداردىڭ ءتىپتى، دەپورتاسياعا ۇشىراعان ادامداردىڭ ءتىزىمى بار. ال اشارشىلىققا ۇشىراعان ادامداردىڭ سانىن عانا بىلەمىز...
–ويىڭىزدى ءتۇسىندىم.
ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ءتانى ساۋدىڭ – جانى ساۋ» اتتى ماقالاسىندا جاعا ۇستاتارلىق وقيعانى باياندايدى: «...وتكەن قىستا اشتىق بولدى. اشىققان ادام ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەدى. ولىكتىڭ ەتىن جەگەنى بىلاي تۇرسىن، ولمەگەن ءتىرى ادامداردى مالشا ۇرلاپ، مالشا سويىپ جەدى. قالالاردا ءتۇن بولسا، كوشەدە جۇرۋگە بولمادى. مەزگىلسىز ۋاقىتتا كوشەدە جۇرگەن ادامداردى جىلقى سياقتاندىرىپ بۇعالىق سالىپ، بۋىندىرىپ ۇستاپ، سويىپ جەيتىن بولدى. اناسى بالاسىنىڭ ەتىن جەۋگە جەتتى... اشتىقتان ادامنىڭ ءتانى ازىپ ەدى، جانى دا ازىپ، ەس كەتىپ، ادامگەرشىلىك جوعالىپ، ادام حايۋاننان دا جامان بولىپ كەتتى...» دەپ جازادى. مىنە، زۇلماتتى اشارشىلىقتىڭ پورترەتى. احاڭنان اسىپ بۇل ناۋبەتتى بايانداي الماسپىز. دەسەك تە، اشارشىلىقتىڭ قالاي باستالدى؟ قانشا ادام اپات بولدى؟ قانشاسى بوسىپ كەتتى؟ وسى سۇراقتارعا مۇراعات قۇجاتتارى نەگىزىندە جاۋاپ بەرۋ اسا ماڭىزدى ارەكەت بولىپ تۇر.
–كۇنتىزبەگە قاراساق، بيىل ءبىرتۋار ارىستاردىڭ مەرەيتويى. سولاردىڭ ءبىرى – ءىلياس جانسۇگىروۆ. ول تۋرالى 2011-2012 جىلدان بەرى تۇراقتى جازىپ، ءىلياستانۋ عىلىمىمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز. اقىننىڭ 130 جىلدىعىنا وراي قانداي جۇمىستار اتقارۋ جوسپاردا بار؟
–ءيا، ءىلياس جانسۇگىر ۇلى جانىما جاقىن قازاق اقىندارىنىڭ ءبىرى. ابايدان كەيىن قازاق ادەبيەتىنە وزگەرىس اكەلگەن، قازاق پوەزياسىن ءتۇر جاعىنان، جانر مەن ستيل جاعىنان بايىتقان مودەرنيست اقىن. ءىلياس جانسۇگىر ۇلىنىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا اقىننىڭ قۇرمەتىنە وراي «ءىلياس جانسۇگىر ۇلى. بۇرىن جاريالانباعان شىعارمالارى» كىتابىن دايىندادىق. سونىمەن قاتار، «ءىلياس» دەگەن عۇمىرباياندىق حيكايات جازدىم. مۇنىڭ ءبارى ءىلياس جانسۇگىر ۇلىنىڭ مەرەيتويىنا تارتۋىم بولادى. جالپى ءىلياستانۋ ماسەلەسىنە جاڭاشا كوزقاراسپەن قارادىم دەپ ويلايمىن. وقىرمان، ادەبي قاۋىم، عىلىمي جۇرتشىلىق قولىنا كىتابىمىز كۇزدە ءتۇسۋى ءتيىس، وقىپ، باعاسىن بەرە جاتار.
ارحيۆتەگى شىندىق
–15 جىلعا جۋىق ارحيۆ ىسىمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز. وسى ارالىقتا رەسەي، بەلارۋس، وزبەكستان، قىرعىزستان سياقتى بىرنەشە مەملەكەتتىڭ ارحيۆ، كىتاپحانا قورىمەن تىعىز بايلانىستاسىز. ارحيۆتەگى دەرەكتەردىڭ ءبارىن تاريحي شىندىققا جاتقىزا الامىز با؟ زەرتتەۋ كەزىندە الاش ارىستارىنىڭ ومىرىنە قاتىستى بىر-بىرىنە قاراما-قايشى كەلەتىن دەرەكتەر كەزدەستى مە؟
–حح عاسىر باسىنداعى قۇجاتتاردى زەرتتەۋ ءۇشىن، سول كەزەڭدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك، قوعامدىق، ەكونوميكالىق جاعدايلارمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. ارينە، ارحيۆتەگى دەرەكتەردىڭ ءبارىن تاريحي شىندىققا جاتقىزا الامىز. ءبىراق ولاردى تانۋ كەزىندە جانە ولارعا لايىقتى باعا بەرۋ كەزىندە ءبىز ءتۇرلى ەڭبەكتەرمەن تانىسۋىمىز ءتيىس. ارحيۆكە 15 جىلعا ءومىرىمدى ارناپ، جۇمىس ىستەپ كەلە جاتىرمىن. ءبىراق تولىق ءبىتىردىم، شەگىنە جەتتىم دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى، ءبىر قۇجاتتىڭ كەلەسى ءبىر نۇسقاسى بولۋى مۇمكىن. ارحيۆتەگى ءبىر قۇجاتقا بولا، شەشىم شىعارىپ، ايتۋ ۇلكەن تاۋەكەلدى قاجەت ەتەدى. ونى وبەكتيۆتى تۇردە جان-جاقتى زەرتتەپ، سالىستىرۋ كەرەك. سول ۋاقىتتا جازىلعان ەستەلىكتەر نەمەسە قولجازبالار نەگىزىندە سالىستىرىپ، باعالاۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءوزىمنىڭ ءبىراز جىلدان بەرى جيناعان قۇجاتتارىمنىڭ نەگىزىندە ارحيۆتىك ماتەريالدار جيناعىن دايارلاپ، عىلىمي تۇسىنىگى مەن سيپاتتاماسىن، حرونولوگيالىق شولۋىن جازىپ، باسپاعا ۇسىنعالى جاتىرمىن. سول ەڭبەكتە وسى اتالعان ماسەلەگە كەڭىنەن توقتالدىم.
12 مىڭنان اسا ازاماتتىڭ ەسىم-سويى بەلگىسىز
–ءبىر سۇحباتىڭىزدا «25 مىڭعا جۋىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى جازىقسىز اتىلىپ كەتتى» دەپ ناقتى سانىن اتاپ كورسەتىپسىز. زەرتتەي كەلە، بۇل ساننىڭ ءالى دە ءوسۋى مۇمكىن بە؟
–ءيا، ءبىز 1951 جىلعا دەيىن جازىلعان دەرەكتەر نەگىزىندە قاراپ وتىرمىز. وسى تاقىرىپتىڭ ءوزىن انىقتاي الساق، وسىنىڭ ىشىندەگى تۇلعالار كىم اكادەميالىق باعىتتا، كىم قايراتكەر بولدى، ت.ب. جەكە-جەكە سارالايتىن بولساق، ءتىزىم دە ناقتىلانا تۇسەتىن ەدى. ويتكەنى، الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان 1905 جىلى 22 ماۋسىمدا وتكەن «قارقارالى» قۇزىرحاتىنىڭ وزىنە 12 747 ادام قول قويعان. ال بۇل 12 747 ادام كولدەنەڭ كوك اتتىلار ەمەس، وقىعان، توقىعان ەل ازاماتتارى ەدى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قۇزىرحاتقا كىمدەردىڭ ناقتى قول قويعانى، 12 مىڭنان اسا ازاماتتاردىڭ ەسىم-سويى بەلگىسىز. بۇل – ءبىر عانا مىسال.
ەكىنشىدەن، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى اشىلا قويماعان كەيبىر «قۇپيا» ىستەر ەندى عانا اشىلىپ جاتىر. مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، اتىلعان، سوتتالعان، قۋدالانعان قايراتكەرلەردى اقتاپ، ەسىمدەرىن انىقتاپ جاتىر. دەمەك، بۇل كورسەتكىش ارتپاسا، كەمىمەيتىنى انىق... ءبىزدىڭ ماقسات تا وسى. ەسىمى كوپشىلىككە بەيمالىم تۇلعالاردى تانىتۋ، زەرتتەۋ. بۇل بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن جازىقسىزدان-جازىقسىز اتىلعان تۇلعالارعا دەگەن ازاماتتىق پارىزىمىز دەپ سانايمىن.
ەڭ وكىنىشتىسى، 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەگەن اتاۋلى كۇننىڭ ەشقانداي يدەولوگيالىق سالماعى بولماي تۇر. جالپىۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنى دەڭگەيىنە كوتەرە المادىق. قۋعىن-سۇرگىن ۇرپاعى رەتىندە ءھام ۇلتشىل ازامات، الاشتانۋشى ەسەبىندە سوعان ناليمىن.
–بىلتىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيا جۇمىسىن قورىتىندىلادى. رەپرەسسياعا ۇشىراعان قازاقستان زيالىلارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەۋدە بۇل كوميسسيانىڭ كومەگى بولدى ما؟
–كوميسسيانىڭ جۇمىسى وتە پايدالى بولدى. ءبىز سونىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن زەرتتەۋگە جاڭا ماتەريالدار مەن دەرەكتەرمەن تانىسۋعا قول جەتكىزدىك. دەسە دە، بۇل كوميسسيا جۇمىسىن ءارى قاراي جالعاستىرۋى كەرەك ەدى. ءبىز تەك 1950 جىلعا دەيىن قۋعىن كورگەن نەمەسە دەپورتاسيالانعان، زورلىقپەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى زەرتتەدىك. ودان كەيىن دە سوۆەتتىك بيلىكتىڭ قۋعىن-سۇرگىنى جالعاستى ەمەس پە؟! بۇل تاقىرىپقا ءبىز ءتۇبى قايتا ورالاتىن بولامىز. سوندىقتان كوميسسيانىڭ جۇمىسى جالعاسۋى ءتيىس دەگەن ويدامىن.
تاريحتى تانىتۋدىڭ زاماناۋي ۇلگىسى
–ءقازىر قازاق كينەماتوگرافياسى زيالىلار تۋرالى فيلمدەرمەن تولىعۋدا. «ءمىرجاقىپ. ويان، قازاق!»، جاقىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى «سوڭعى ۇكىم» ءفيلمى كورەرمەنگە جول تارتتى. قانداي باعا بەرەسىز؟
– ءيا، دۇرىس ايتاسىز. كەيىنگى ونجىلدىققا دەيىن الاشتى تانۋ تەك قانا عىلىمي مونوگرافيالار مەن تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان قۇراستىرىلعان ەڭبەكتەردەن، كونفەرەنسيالار مەن ەسكە الۋ جيىندارىنان ءارى اسپاي، الاش تۇلعالارىنا ارنالعان بىردى-ەكىلى فيلم، سەريالدار عانا جارىق كورگەنى بارشامىزعا ءمالىم. ال دەسوۆەتيزاسيالانعان وركەنيەتتى ەلدەر بۇل كەزەڭنەن ءوتىپ، جاس ۇرپاققا تاريحتى تانىتۋدىڭ زاماناۋي ۇلگىلەرىن كورسەتىپ جاتىر. ارينە، اۋىزدى قۇرعاق شوپپەن سۇرتۋگە بولماس. ويتكەنى، قالاي دەسەك تە بۇل سالانىڭ جاڭا تىنىسى ەندى عانا اشىلىپ كەلەدى. جاس ۇرپاق الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بەينەسىن، ەسىم-سويىن، ءومىرىن ەندى عانا تانىپ كەلەدى. مۇنى بىلاي قويعاندا تاريحي-تانىمدىق دەرەكتەرگە تولى دەرەكتى فيلمدەر مەن ءوزىڭىز ايتىپ وتكەن كينەماتوگرافيا سالاسىندا تۋىندىلار ەندى عانا لەك-لەگىمەن ءتۇسىرىلىپ جاتىر. سوندىقتان دا بۇگىنگى كوزقاراس، بۇگىنگى ارىن، بۇگىنگى جاڭا تىنىسپەن كەلەشەكتە الاش تاريحى كەڭىنەن ناسيحاتتالا تۇسەدى دەپ ويلايمىن. بۇل – ءبىر.
ەكىنشىدەن، ءسىز اتاعان فيلمدەر جارىققا شىققاندا مەن الەۋمەتتىك جەلىدە ءوز پىكىرىمدى سول كەزدە-اق بىلدىرگەنمىن. جانە سول پىكىرىمدە قالامىن. ماسەلەن، «ءمىرجاقىپ. ويان، قازاق» العاش سەريال بولىپ ءتۇسىرىلدى. سەريالعا عىلىمي رەداكتورلىق ەتكەن ۇشقىن ءسايدىراحمان ۇلى ءومىرىن الاشتى تانۋ، زەرتتەۋ سالاسىنا ارناپ كەلە جاتقان الاشتانۋشى-عالىم، ەسكى قولجازبالار مەن كىتاپ، مەرزىمدى باسپا ءسوز تاريحىن ءجىتى زەرتتەۋشى تەكستولوگ. ول ۇلتتىق بۇلقىنىس جىلدارىنىڭ حرونولوگياسىن، قىر-سىرىن، قۇپياسىن وتە جاقسى بىلەتىن مامان. بۇل سەريالعا الاشتانۋشى دوسىم ۇشقىن ءسايدىراحمان ۇلى عىلىمي رەداكتورى، سەناريست بولسا، جۇرتشىلىققا اقىن، جازۋشى رەتىندە تانىلعان كينودراماتۋرگ ۇلاربەك نۇرعالىمنىڭ (ق ر ەڭبەك ەرى، جازۋشى، كينودراماتۋرگ اكىم تارازيدىڭ سىنىبىن بىتىرگەن) ءتىلى – ناعىز قازاقى ءتىل ەكەنىن بۇرىننان بىلەمىز. ال كينونىڭ رەجيسسەرى بىلىكتى مامان مۇرات ەسجان. ەندى ءوزىڭىز باعامداڭىزشى، ءدال وسىنداي الاششىل ازاماتتاردان ساپاسىز كينو ءتۇسىرىلۋى مۇمكىن بە؟! جوق، ارينە. مۇمكىن ەمەس. ءسوز جوق، «ءمىرجاقىپ. ويان، قازاق!» كوپسەريالى كوركەم ءفيلمى – قازاق كينو ونەرىنىڭ زور تابىسى. ءسوزىمنىڭ باسىن بىردەن وسىلاي باستاعان سەبەبىم – فيلم وتە ءساتتى شىققان. كينوتانۋشى قاۋىم جەرىمىزگە ءتۇستى دەمەسىن، تەك الاشتانۋ تۇرعىسىنان ءوز ويىمدى ورتاعا سالايىن.
كەز كەلگەن فيلم ءۇشىن تاقىرىپ مازمۇنىن اشا الۋ ماڭىزدى دەسەك، بۇل ءفيلمنىڭ باس قاھارمانى – ءمىرجاقىپ دۋلاتۇلىمەن ونىڭ ۇلت-ازاتتىق جولىنداعى قارۋلاس-مايدانداس سەرىكتەرىنىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋلى» تاعدىرى، قيان-كەسكى ءومىر جولى، اسقاق تا رۋحتى وبرازدارى وتە ءساتتى اشىلعان.
ءفيلمنىڭ ەكىنشى ءبىر كەرەمەتى – سول قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى مەن اۋەزىن، اۋەنىن اپ-ادەمى ۇيلەستىرگەن. ءمىرجاقىپتىڭ اعالارىمەن يا بولماسا ىنىلەرىمەن سويلەسكەن ديالوگىن تىڭداساڭىز، جان-دۇنيەڭ راحاتتانادى. قازاق ءتىلىنىڭ قانداي ادەمى ءتىل ەكەنىنە ەرىكسىز تاڭداناسىڭ. ءمىرجاقىپتىڭ سايگۇلىگى الاگوزىمەن سويلەسكەن سوڭعى ديالوگى، كەيۋانانىڭ اعىباي باتىردان قالعان قىلىشتان ايىرىلعان جانە قايتادان تابىسقان ساتتەگى سوزدەر. جاقاڭنىڭ پەرىشتە-سابيى – ابىلايدىڭ الاش تۋى قۇلاعان شاقتا شەتىنەۋى، سونداعى دەگدار ەردىڭ مونولوگىنداعى ءسوز قانداي!
ال جۋىردا پرەمەراسى بولعان الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ومىرىنە نەگىزدەلگەن «سوڭعى ۇكىم» ءفيلمى تۋرالى پىكىرىمىز الابوتەن. نەگە؟ ويتكەنى بۇل فيلم – تاريحىڭدى تانىتاتىن تۋىندى.
ءيا، ءفيلمىنىڭ جابىق كورسەتىلىمىن كورگەن سوڭ، جاقىن دوستارىممەن تاعى دا بارىپ كورۋگە تۋرا كەلدى. بىردەن ايتايىن – فيلم ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيدە تۇسىرىلگەن. تاريحي دالدىكپەن ءبىر تۇلعانىڭ ءومىرى ارقىلى حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق قوعامىن، رەسەي بوداندىعى استىنداعى تۇرىك قوعامىنىڭ تاعدىرىن، رۋحاني كۇرەسىن جان-جاقتى اشۋعا تىرىسقان. بۇل فيلم ءتۇسىرىلىپ جاتقاندا باس كەيىپكەر رولىنە بەكىتىلگەن ازامات ساتىبالدى مەنىمەن الدەنەشە رەت كەزدەسىپ، احاڭنىڭ بولمىس-مىنەزى تۋراسىندا كەڭەس الىپ، سويلەسكەن. سودان بولار، ازەكەڭ وزىنە تاپسىرىلعان ءرولدى قالاي الىپ شىقتى ەكەن دەگەن كۇدىك ارالاس ويىم بولعانىن جاسىرىپ قايتەيىن. جوق، ازەكەم فيلم ءا دەپ باستالعاننان كۇدىگىمدى سەيىلتىپ، ءۇمىتىمدى ارتتىردى. ۇلت ۇستازىنىڭ ءرولىن اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن ويناعانىن سەزدىم. امانات جۇگىن سەزىنگەنى تۇر-الپەتىنەن انىق تا قانىق بايقالادى. احاڭنىڭ مىنەزىن، كۇردەلى تاعدىرىن پاراساتتىلىقپەن اشقانىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. بارەكەلدى! ينتەللەكتۋالدىق فيلمدە الاش ارىستارىن حح عاسىر باسىنداعى ەۋروپا زيالىلارىنان ءبىر مىسقال كەم كورسەتپەگەن. كيگەن كيىمى، ءجۇرىس-تۇرىسى ءبارى سەندىرىپ، وزىنە ەلىكتىرەدى. بۇل رەتتە گريم شەبەرى – جازيرا ءابىلقايىر حانىمعا ايرىقشا العىس ايتقىم كەلەدى. قولى تيگەن جەردى گۇل قىلادى-اۋ، گۇل قىلادى. اللا ول كىسىگە رازى بولسىن! وزىمە ەرەكشە اسەر ەتكەن ەپيزود – قارت اقاڭ ءاليحان عۇمىرىنىڭ قالاي قيىلعانىن ەستۋى. تاعدىر سىناعىنان مۇجىلمەگەن ەر تەرگەۋشىنىڭ جاعاسىنان الىپ، ءبىر-اق قۇلاتادى. «ەر ەكەنىڭدى بىلەيىن، ءقازىر ات»، «قايران، الەكەم!» دەۋى جان-دۇنيەڭدى وپىرىپ تۇسەدى. ءاليحان رولىندەگى اكتەر دە وتە ءساتتى تاڭدالىپتى. اكتەر ءاليحاننىڭ مىسىن، سۇسىن، مىنەزىن جەتكىزۋگە بارىن سالعانىن بايقادىم. مەن ءۇشىن جاڭا ەسىم – ايدار ناۋرىزباي.
سوندىقتان دا ۇلت تاريحىن شىنايى تانۋ – كەمباعال ساناڭدى وياتادى، رۋحىڭدى اسقاقتاتادى، ۇلتتىق نامىسىڭدى جانيدى. احاڭ سىندى عۇمىرىن ۇلتىنا باعىشتاعان تۇلعا تۋرالى كينونى كورۋ – بارشا قازاق بالاسىنا پارىز. وتباسىڭمەن كور، ۇلتتىق اپاتتى سەزىن، اسقاق ەرلەردىڭ ءومىرىن بالاڭا ۇلگى-ونەگە قىل دەگىم كەلەدى. مۇنداي فيلمدەر ءۇشىن قۋانۋىمىز كەرەك.
–اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!