كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن جانە وتىرىقشى جەر شارۋاشىلىعىن ءوڭبويىنا سىڭىرگەن قالامىزدىڭ مىڭجىلدىق تاريحى ەلشەۋسىز تەرەڭدە جاتىر. قالا اۋماعى، تابيعي كليماتتىق جاعدايىنىڭ اسا قولايلىعىنا بايلانىستى بۇل ايماق ەشقاشان بوس جاتپاعان. مىڭداعان جىلدار بۇرىن بۇل ايماقتا كوشپەلى حالىقتاردىڭ رۋحاني جانە مادەني ورتالىقتارى قالىپتاسقاندىعىن ارحەولوگ عالىمدار دالەلدەپ وتىر. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە العاشقى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى انىقتادى. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ كوپشىلىگى ۋاقىت سىنىنان وتپەدى. ءبىراق كەيبىر ەسكەرتكىشتەر بىزگە دەيىن ساقتالعان. ولاردىڭ ىشىندە كوشپەلى ەليتانىڭ ەڭ ۇلكەن قورىعى – بورالداي.
بورالداي ساق قورعاندارى ارحەولوگيالىق كەشەنى ەلىمىزدەگى ماڭىزدى تاريحي ەسكەرتكىشتەر قاتارىنا جاتادى. اشىق اسپان استىنداعى بۇل كەشەن جايلى دەرەكتەر ۇزاق جىلدار بويى بەيمالىم بولىپ كەلدى. بىرەگەي ەسكەرتكىش 2006 جىلى 3D كارتانى مودەلدەۋ ءۇشىن اەروتۇسىرىلىم كەزىندە انىقتالعان. مىڭداعان جىلدىق تاريحتان سىر شەرتەتىن ارحەولوگيالىق كەشەن 2018 جىلى قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق قاسيەتتى نىساندارىنىڭ تىزىمىنە ەندى.
بورالداي ساق قورعاندارى الماتى قالاسىنىڭ سولتۇستىك باتىس ايماعىندا، ۇلكەن الماتى وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىندا ورنالاسقان. سولتۇستىگىندە قالالىق ءتيپتى بورالداي اۋىلىمەن، وڭتۇستىگىندە ۇلكەن الماتى كانالىمەن شەكتەسىپ، بورالداي ءۇستىرتىنىڭ ءبىر بولىگىن الىپ جاتىر. بۇل قورىمنىڭ ۇزىندىعى 3 شاقىرىم بولسا، ال، ەنى 800 مەترگە دەيىن اۋماقتى الىپ جاتقان تاريحي-مادەني اۋماق بولىپ تابىلادى. وسى 430 گا اۋماقتى الىپ جاتقان «بورالداي ساق قورعاندارى» - ارحەولوگيالىق پاركىنىڭ ايماعىندا ەرتە تەمىر ءداۋىرى كەزەڭىنىڭ 47 ۇلكەن ساق جانە 200-دەن استام ءۇيسىن قورعاندارى ورنالاسقان. اسا ۇلكەن قورعانداردىڭ بيىكتىگى 10-14 م. دەيىن جەتەدى. ال، ديامەترى 80-150 م. الىپ جاتىر. ساق وبالارى جەتىسۋدىڭ، اسىرەسە، تاۋ بوكتەرى ايماقتارى بەدەرىنىڭ ەرەكشە بەلگىلەرى بولىپ تابىلادى
كەشەننەن تابىلعان كونە ءجادىگەرلەرمەن ءالى كۇنگە دەيىن قازبا جۇمىستارى ءجۇرگىزىلمەي ساقتالعان بىرنەشە بيىك قورىمدارعا قاراپ، عالىمدار بورالداي كەشەنىن ب.ز.د. Vءىىى-ىىى عع. جەتىسۋ جەرىن مەكەندەگەن ساق تايپالارى، ب.ز.ب. ءىىى ع. – ب.ز. ءىىى ع. ءۇيسىن تايپالارى مەكەن ەتكەن دەگەن بولجام جاساعان.
بۇل قورىمدا ساق جانە ءۇيسىن تايپالارىنىڭ بيلەۋشى اۋلەتتەرىنىڭ وكىلدەرى، لاۋازىمدى تۇلعالارى جەرلەنگەن دەگەن عىلىمي تۇجىرىم جاسالدى. ماماندار بۇل قورىمدار بۇدان دا ءبىرنەشە ەسە بيىك بولىپ سالىنۋى مۇمكىن ەكەءنىن ايتادى. ۋاقىت وتە، جەر قاباتتارىنىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا وسى كولەمى عانا ساقتالىپ جەتكەن. بيىك قورىمداردى تۇرعىزۋ ءۇشىن توپىراق الىنعان جەرلەر كەشەن اۋماعىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، كەشەن ساقتاردىڭ جەرلەۋ ورىندارى بولعان. وسى دەرەككە سۇيەنىپ، ساقتاردىڭ وسى الاتاۋ بوكتەرىندە ءومىر ءسۇردى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. بۇعان ارحەولوگيالىق ءجاءدىگەرلەر دالەل. شامامەن ب.ز.د. ح عاسىردان باستاپ مۇندا ءىرى تايپالار قونىستاندى. اۋەلى ساقتار مەكەندەدى. كەيىننەن ولاردى ۇيسىندەر الماستىرعان. مۇنداي بيىك قورىمدار مىڭداعان ادامدى جۇمىلدىرۋ ارقىلى سالىنعان بولۋى مۇمكىن. ارينە، قۇرىلىس تەك كۇن جىلىنعان ۋاقىتتا ءجۇرىپ، قىسقا قاراي توقتاپ وتىرعان سىڭايلى. كوكتەمدە جۇمىسقا قايتا كەلگەن ادامدار بىر-بىرىمەن ساعىنىسا كورىسكەن بولسا، ول قازىرگى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ۋاقىتىمەن ساي كەلەدى. بۇل جيىن قازىرگى اسارلاتۋ سالتى مەن كورىسۋ جانە ناۋرىز مەرەكەلەرىنىڭ باستاۋى بولۋ دا مۇمكىن.
تاريحي كەشەن اۋماعىندا كەلۋشىلەرگە ەجەلگى ساقتاردىڭ قالاي جەرلەنگەنى تۋرالى دەرەك ۇسىناتىن ءبىرنەشە ماكەت بار. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەشەنىندە انىقتالعان دەرەكتەر نەگىزىندە جاسالعان ماكەتتەردەن ساقتاردا قايتىس بولعان كىسىنى ىدىس-اياقتارىمەن ءبىرگە كومگەنىن كورۋگە بولادى.
بۇل بابالارىمىزدا سول كەزدىڭ وزىندە ءولىمنەن كەيىنگى ءومىر بار دەگەن تۇسىنىك بولعانىن كورسەتەدى. ءتىپتى، كەيبىر قورىمداردان ءمىءنىس اتتارىمەن بىرگە جەرلەنگەندەرى دە كەزدەسەدى. سونداي يەسىمەن بىرگە جەرلەنگەن جىلقىلاردىڭ ىشىندە كەيبىرىنىڭ قۇيرىق-جالدارى التىن جىپتەرمەن ورىلگەندەرى دە بار.
كەشەننىڭ ىشىندە ەجەلگى ساقتاردىڭ قورىمدارىنان بولەك تۇرعىن ءۇيلەرىءنىڭ ءبىرىنىڭ قايتا جاڭارتىلعان نۇسقاسى ورنالاسقان. ب.ز.د. IV عاسىرعا تيەسىلى ءۇي لاشىق ىسپەتتەس بولعانىمەن، ىشكى جاعى مەن شاڭىراعى كيىز ءۇيدىڭ فورماسىنا ۇقسايدى. بۇل لاشىقتىڭ ءتۇپنۇسقاسى وتكەن عاسىردىڭ 1970 جىلدارى مەدەۋ مۇز ايدىنىنىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلىپ جاتقان كەزدە تاۋداعى تاستاردىڭ اراسىنان شىققان. بۇل جادىگەر ءقازىر ايگىلى سپورت كەشەنى تۇرعان جەردەن 300 مەتر قاشىقتىقتان تابىلعان.
مادەني مۇرالارىمىزدى جانداندىرۋ حالىقتىڭ ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىمەن تىعىز بايلانىسىن ارتتىرىپ، ونىڭ ومىرلىك ماڭىزى مەن ءمانى بار جاڭا كىرلارىن اشۋعا جاردەمدەسۋدە. بۇل باعدارلاما حالىقتىڭ ورتاعاسىرلىق ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنە، تاريحي جانە ارحەولوگيالىق نىساندارعا، ولاردىڭ تاريحىنا، قۇندىلىعىنا دەگەن كوزقاراسىنا دا ۇلكەن وزگەرىس اكەلدى. قازاقستان حالقى، اسىرەسە، جاستار ماتەريالدىق بايلىقتان باسقا دا رۋحاني، جان-دۇنيەلىك قۇندىلىقتاردىڭ دا اسا ماڭىزى بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋدە. اتالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا، مادەني مۇرانى كەڭىنەن دارىپتەپ تاراتۋ ماقساتىندا «بورالداي ساق قورعاندارى» ارحەولوگيالىق پاركىن قۇرۋ ماسەلەسى جۇزەگە استى. بورالداي ساق قورعاندارىن مۋزەيفيكاسيالاۋ، «مادەني مۇرا» ايماقتىق باعدارلامالارى اراسىنداعى ەڭ ءىرى نىسانى. كوپ جىلدار بويى بورالداي كورعاندارىنا ەسكەرتكىش ستاتۋسىن بەرىپ، ونىڭ نەگىزىندە اشىق اسپان استىندا ورنالاسقان مۇراجاي اشۋ ماسەلەسى الماتى قالاسى تاريحىنىڭ مۋزەيىنىڭ وتىنىشىمەن ءجيى قاراستىرىلىپ وتىرعان. سونىڭ نەگىزىندە 2006 جىلى قالا اكىمىنىڭ قاۋلىسىمەن تۇرعىن ءۇي قورىنان 436 گا جەر ايماعى مۋزەي قۇرىلىسىنا زاڭدى تۇردە «الماتى قالاسى تاريحىنىڭ مۋزەيى» قاراماعىنا تۇراقتى جەر پايدالانۋ قۇقىعى بەرىلگەن بولاتىن.
الەمدىك مادەنيەتتە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ورنىندا اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايلىق-مەموريالدى كەشەن قۇرۋدا ۇلكەن تاجىريبە بار. سىرتقى سيپاتى جانە تۇجىرىمدىق ماعىناسى جاعىنان بورالداي ساق قورعاندارىنا ۇقساس اشىق اسپان استىنداعى ارحەولوگيالىق قورىق مۋزەيلەر ۆەنگر رەسپۋبليكاسىنىڭ بۋداپەشت تۇبىندە جانە كورەي رەسپۋبليكاسىنىڭ كەنجۋ قالاسىندا «تيمۋللي پاركى» ورنالاسقان.
جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ تابيعات جاعدايىنىڭ بايلىعى مەن كوركەمدىلىگى تۋريستەردىڭ نازارىنان تىس قالماعان. بورالداي قورىعى قازىرگى تاڭداعى ءتۋريزمدى دامىتۋداعى بىردەن-بىر پەرسپەكتيۆتى جوبا بولىپ تابىلادى. سونداي-اق، «ارحەولوگيالىق پارك» قۇرۋ تابيعي جانە تاريحي مادەني مۇرانى ساقتاپ قالۋدىڭ ءتيىمدى جولى.
ارحەولوگيالىق پاركتىڭ دامۋ كونسەپسياسى ءۇش ايماقتى ۇيىمداستىرۋعا بايلانىستى.
ءبىرىنشى ايماقتا قورعاندارعا تولىقتاي ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى، سوداڭ سوڭ مۋزەيفيكاسيالانىپ، وندا قورعانداردىڭ سىرتقى بەينەسى مەن مادەني لاندشافتىسى جەرلەۋ كەشەنىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى تولىق قايتا قالپىنا كەلتىرىلەدى.
ەكىنشى ايماقتا ءارتۇرلى ءداۋىردىڭ ارحەولوگيالىق نىساندارىنىڭ ءوزىنىڭ تازا قالپىنداعى ماكەتى جاسالىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى كوشپەلى مادەنيەتى بويىنشا ەكسپوزيسيالاردى ورنالاستىرۋ قاراستىرىلىپ وتىر.
ءۇشىنشى ايماقتا تۋريستىك قىزمەت كورسەتۋدەگى نەگىزگى وبەكتىلەرى ورنالاسقان ساياباق ايماقتارىن سالۋ، مۇراجايلىق-تۋريستىك ينفراسترۋكتۋرانى ۇيىمداستىرۋ كوزدەلىپ وتىر.
بۇگىنگى تاڭدا ارحەولوگيالىق پاركتە تومەندەگىدەي جۇمىستار اتقارىلدى:
- جەر تەلىمدەرىن تۇراقتى پايدالانۋ ءۇشىن قۇجاتتاردى راسىمدەۋ جۇمىستارى جاسالىندى.
- اكىمشىلىك عيماراتىنىڭ قۇرىلىسى مەن نىسانداردى قورشاۋ جۇمىستارى اياقتالدى؛
- «بورالداي ساق قورعاندارى» پاركىنىڭ عىلىمي كونسەپسياسى جاسالىندى.
- ەسكەرتكىشتى كەشەندى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ:
ا) گەودەزيالىق سۋرەتتەر ءتۇسىرۋ؛
ب) كەشەندى گەولوگو-گەوفيزيكالىق زەرتتەۋ؛
ۆ) ساياباقتىڭ شەكاراسىن ءدال انىقتاۋ؛
گ) مۋزەيفيكاسياعا نىسانداردى زەرتتەۋ جانە تالداۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى.
- «قازاقتىڭ ءداستۇرلى تۇرمىس-جايلارىنىڭ گەنەزيسى» – اتتى ەتنوايماق نىساندارىنىڭ كونسەپسياسى جاسالىپ وتىر. - كەشەندى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ، مۋزەيفيكاسيانى جوسپارلاۋعا ارنالعان ارحەولوگيالىق نىسانداردى كونسەرۆاسيالاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى الداعى ۋاقىتتا جوسپارلانۋدا.
جەرگىلىكتى ماڭىزى بار ءتاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە الماتى قالاسى بويىنشا 118 نىسان كىردى. ونىڭ 16 ارحەولوگيالىق، 66 ساۋلەتتىك، ال، 36 مونۋمەنتتىك ەسكەرتكىشتەر بولىپ تابىلادى.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن جەرگىلىكتى ماڭىزى بار تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر تىزىمىندە بورالداي قورىمى كوش باستاپ تۇر. وسىنىڭ ءوزى ونىڭ تاريحي قۇندىلىعىن – ولكەتانۋ ءىسىن جۇرتشىلىق كادەسىنە اسىرا وتىرىپ، جاستاردى وتاندىق تاريحتىڭ قىرلارىمەن تانىستىرۋدا ونان سايىن تەرەڭدەتە تۇسەتىنى انىق.
مەملەكەتتىڭ وركەنيەتتىلىك ورەسى، ەڭ الدىمەن، ونىڭ مادەني قۇندىلىقتارعا دەگەن كوزقاراسىمەن تانىلادى. ءتولتۋما مادەني مۇرانى ساقتاۋ جانە وزگە مادەنيەتتەردىڭ قۇندى جاقتارىن ۇنەمى بويعا ءسىڭىرىپ وتىرۋ – جالپى ادامزات تاريحىنداعى وركەندى جول.
2023 جىلى 18-ساۋىردە حالىقارالىق ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ كۇنىنە وراي «بورالداي ساق مادەنيەتىنىڭ كۋاگەرى» اتتى ءىس-شارا وتكىزىلدى. 2023 جىلدىڭ 2-3 قىركۇيەك كۇندەرى الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن بورالداي ساق قورعاندارىندا «ۇلى دالا كوشپەندىلەر الەمى» حالىقارالىق ەتنو-مادەنيەت فەستيۆالى وتكىزىلدى. قالا كۇنىنە وراي ويلاستىرىلعان فەستيۆال الماتى-شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ مادەني جانە تۋريستىك استاناسى جوباسى اياسىندا ءوتتى. باعدارلامادا 10-نان استام كوشپەلى حالىقتاردىڭ سالت-داستۇرلەرى، ادەت-عۇرىپتارى، ۇلتتىق ويىندارى ۇيىمداستىرىلدى.
الماتى قالاسىنىڭ ماڭىندا مۇنداي ەسكەرتكىشتەردىڭ بار ەكەندىگىن كوشپىلىك جۇرت بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان قازىرگى تاڭدا، «بورالداي ساق قورعاندارى» ارحەولوگيالىق پاركىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى قورعان توڭەرەگىندەگى مەكتەپتەرمەن، كوللەدجدەرمەن ءوزارا مادەني ءىس-شارالاردى جاس ۇرپاقتىڭ وتان (ولكە، قالا) تاريحى تۋرالى بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا بىرلەسە جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. الماتى قالاسى الاتاۋ اۋدانى جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرى مەن «الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگى» اراسىنداعى ءوزارا ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋم جاسالدى.
وقۋشىلاردىڭ بورالداي ساق قورعاندارىنا ءجيى كەلۋى ءوز اتا-بابالارىنىڭ تاريحي مۇرالارىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭەيۋىنە اسەر ەتەدى. ولاردىڭ بويىنا پاتريوتتىق سەزىمدى قالىپتاستىرادى. سوڭعى جىلدارى مەكتەپ وقۋشىلارى مەن «بورالداي ساق قورعاندارى» تۋرالى عىلىمي جوبالار قورعالىپ، قالالىق، رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردا جۇلدەلى ورىندارعا يە بولدى.
بولاشاقتا مۇندا كەلگەن تۋريستەر اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇرمىسىمەن، سالت-داستۇرىمەن، جالپى تاريحىمەن تەرەڭ تانىساتىن بولادى. كەلەشەكتە وسى «بورالداي ساق قورعاندارى» – ارحەولوگيالىق پاركى وڭتۇستىك استانامىز الماتى قالاسىنىڭ الەۋمەتتىك، مادەني-ەكونوميكالىق كوركەيۋىنە زور ۇلەس قوسىپ، ونىڭ حالىقارالىق تۋريزم جۇيەسىنە كىرۋىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزەتىنى انىق.