ءورت ءسوندىرۋشى – قورقىنىش پەن ەرلىكتى قاتار الىپ جۇرەتىن ەڭ ءقاۋىپتى ءارى قۇرمەتتى ماماندىقتاردىڭ ءبىرى. بۇل كاسىپ يەلەرى كۇن سايىن ومىرلەرىن قاتەرگە تىگىپ، وت پەن جالىنعا قارسى كۇرەسەدى. ولار ءۇشىن قورقىنىش – تابيعي سەزىم، ءبىراق ونى جەڭە ءبىلۋ – قىزمەتتىك ماقسات.
عالىم نۇرداۋلەتوۆ – الماتى قالاسىنىڭ اۋەزوۆ اۋدانىنداعى №6 مامانداندىرىلعان ءورت ءسوندىرۋ بولىمىندە بولىمشە كومانديرى. ونىڭ ءبىر ورىندا تابان اۋدارماستان ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقانىنا بيىل 30 جىل.
ءيا، ۇزاق جىل بويى ءبىر سالادا جۇمىس ىستەۋ – ادام بالاسىنىڭ ءوز ىسىنە دەگەن ادالدىعىنىڭ، شىدامدىلىعىنىڭ جانە تاباندىلىعىنىڭ جارقىن دالەلى. مۇنداي ادامداردىڭ ءومىر جولى – بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ۇلگى دەۋگە تۇرارلىق. عالىم امانگەلدىۇلىمەن وربىگەن سۇحباتتا ءوز ءومىرىن قاتەرگە تىگىپ، وزگەنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋدا كوزسىز ەرلىك كورسەتىپ جۇرگەن ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ جۇمىسى جايىندا باياندالادى.
«بەيبىت كۇننىڭ باتىرلارى»
– عالىم امانگەلدى ۇلى، بۇل ماماندىققا قالاي كەلدىڭىز؟
– قىزىل جالىنمەن بەتپە-بەت كەلىپ، وتقا ورانعان عيماراتتارعا كىرەمىن دەپ كىم ويلادى دەيسىز؟! قۇدا بالام ءورت ءسوندىرۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن. ەكەۋمىز جاقسى دوس بولاتىنبىز، ارا-تۇرا جۇمىسىنا بارىپ تۇراتىنمىن. كەيىن اسكەردەن كەلگەندە «بىزگە ماماندار كەرەك، ءورت ءسوندىرۋشى بولاسىڭ با؟» دەپ جۇمىسقا شاقىرعان سوڭ، 1995 جىلى قاجەتتى قۇجاتتاردى جيناپ، جۇمىسقا ورنالاستىم.
– قىزمەتى اۋىر سالادا جۇرگەنىڭىزگە بيىل 30 جىل بولىپتى. از ۋاقىت ەمەس، ارينە. تالاي ءورت ءسوندىرۋ وقيعالارىنا قاتىستىڭىز. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءقاۋىپتى بولىپ، ەسىڭىزدە قالعانى بار ما؟
– سءال نارسەدەن تۇتانىپ، بوي بەرمەيتىن ءتىلسىز جاۋدىڭ جولىن كەسۋدە ءىرىلى-ۇساقتى تالاي وقيعاعا قاتىستىق قوي. سوندىقتان ولاردىڭ سانى مۇنشا دەپ ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. باياعى اتىشۋلى «باراحولكاداعى» 3-4 بازار قاتار جانعاندا، ودان كەيىن «كارسيتي» ساۋدا ورتالىعىنداعى الاپات ءورتتىڭ بەل ورتاسىندا جۇردىك. اسىرەسە، «كارسيتيدىڭ» جەرتولەسىندەگى بۋتيكتەر جانعان كەز ەسىمنەن كەتپەيدى. بەت قاراتپايتىن جالىنعا قارسى ءجۇرىپ، اسا جوعارى تەمپەراتۋرادا ءقاۋىپتىڭ الدىن الۋ دەگەن ەندى سۇمدىق ەدى. سوندا ءبىزدىڭ قۇيعان سۋلارىمىزدىڭ ءوزى جەرگە جينالعاندا ىسىپ كەتىپ، جۇرە المادىق. وعان قويۋ قارا ءتۇتىن قوسىلعاندا، ەشتەڭە كورمەيسىڭ. بار ءۇمىتىڭ قورعانىش كيىمىڭ مەن قولىڭداعى قۇرىلعىڭدا! مەن وسى 30 جىل ىشىندە قاتتى ءورت كەزىندە كيەتىن گاز تۇتىنىنەن قورعايتىن اپپاراتپەن ەڭ كوپ جۇمىس ىستەگەن ەكەنمىن. «كارسيتيدەگى» ءورت تە وسى قۇرىلعىمەن ەسىمدە قالىپتى. الماتىداعى بوكەيحانوۆ، موسكۆينا كوشەلەرىندەگى قويمالار جانعان كەز، «ادەم»-دە بولعان ءورت تە ەستە...
– ءوزىڭىز باسقاراتىن بولىمشەنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، قىزمەتتەستەرىڭىزدىڭ جۇمىسى جايىندا بىرەر ءسوز قوزعاساق...
– ءبىز الماتى قالاسى توتەنشە جاعدايلار دەپارتامەنتىنىڭ اۋەزوۆ اۋدانىنا قاراستى №6 مامانداندىرىلعان ءورت ءسوندىرۋ بولىمىنە قارايمىز. بولىمدە 70-كە جۋىق ادام ەڭبەك ەتەدى. وندا ءبولىم باستىعى، بىرنەشە بولىمشەلەرگە جەتەكشىلىك ەتەتىن كومانديرلەر بولادى. №6 مامانداندىرىلعان ءورت ءسوندىرۋ بولىمىندە 4 قاراۋىل اۋىسىممەن جۇمىس ىستەيدى. ال سول قاراۋىلداردىڭ ءوزى 3-تەن 5-كە دەيىنگى بولىمشەلەردەن تۇرادى. ءار بولىمشەنىڭ ءوزىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى، تەحنيكاسى بار. مەنىڭ بولىمشەم 1998، 1999، 2000 جىلى تۋىلعان جاستاردان قۇرالعان. بارلىعى «سەن – تۇر، مەن – اتايىن» دەيتىندەي، مىقتى جىگىتتەر. ماماندارىمىزعا قانداي قيىن ءسات بولسا دا سابىرلىلىق، شاپشاڭدىق، ءتوزىم مەن اپ-ساتتە شەشىم قابىلداي الاتىن تاۋەكەلشىلدىك ءتان. ودان كەيىن تۇتىنگە تۇنشىققان، كۇيىك شالعان ادامدارعا العاشقى مەديسينالىق كومەك كورسەتە الاتىنداي قابىلەت بولۋ كەرەك بىزدە. ەگەر قانداي دا ءبىر توتەنشە جاعداي بولسا، وندا بارلىعىمىز وقيعا ورنىنا اتتانۋعا ساقاداي ساي دايىن تۇرامىز. بولىمشە كومانديرى بولعان سوڭ ءتىلسىز جاۋمەن ايقاسۋعا جولدى ءوزىم باستاپ بارامىن. ءبىزدىڭ جىگىتتەر جازدىڭ اپتاپ ىستىعىندا دا، قىستىڭ قىتىمىر ايازىندا دا ۋاقىتپەن ساناسپاي ەڭبەك ەتۋگە دايار تۇراتىن كاسىبىنە ادال جاندار. مەن ولاردىڭ ءارقايسىسىن بەيبىت كۇننىڭ باتىرلارى دەگەن اتقا لايىق دەپ سانايمىن.
– ءورت – ايتىپ كەلمەيتىن قورقىنىشتى اپاتتاردىڭ ءبىرى. بولىمشەگە قوڭىراۋ كەلىپ تۇسكەندە وقيعا ورنىنا قانشا ۋاقىتتا جەتۋلەرىڭىز كەرەك؟
– ءورت تۋرالى حابار كەلگەندە، بولىمشە قىزمەتكەرلەرى ارنايى فورمانى 19-20 سەكۋندتا تەز كيىپ ۇلگەرۋگە ءتيىسپىز. ودان كەيىن جوعارى قاباتتان ءتۇسىپ، گاراجدان 1-2 مينۋت ىشىندە شىعىپ كەتۋ كەرەك. سول ءۇشىن فورمالارىمىزدى ەرەكشە ادىسپەن دايىنداپ قويامىز. ماسەلەن، ورتتە كيەتىن كۇرتە الدىن الا تەرىس اۋدارىلىپ، شلەم، شالبار، ءورت بەلدىگى بارلىعى بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن ءازىر تۇرادى. ال اپات ورنىنا نەعۇرلىم تەزىرەك بارۋ ءۇشىن قۇتقارۋ كولىكتەرى مينۋتىنا 2 شاقىرىم جىلدامدىقپەن جۇرۋگە تىرىسادى. بۇرىندارى قالاداعى جول كەپتەلىسىنەن كوپ قيىندىقتار تۋىندايتىن. ءقازىر كولىك جۇرگىزۋشىلەر تۇسىنىستىكپەن قارايدى. جىلدام شەتكە قاراي ىعىسىپ، بىزگە جول بەرەدى. بۇدان ءبىز الماتى كوشەلەرىندە جول ءجۇرۋ مادەنيەتى قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز. توتەنشەلىكتەرگە مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن كومەك. ۋاقىتىمىز ساناۋلى بولعاندىقتان، ءبىز ءۇشىن ءار سەكۋند التىنمەن تەڭ.
«ءبىزدىڭ كۇشىمىز بىرلىكتە»
– جۇمىستارىڭىز قاۋىپ-قاتەرگە تولى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. دەگەنمەن، دابىل قاعىلىپ، شاقىرتۋعا بارا جاتقاندا قورقىنىش سەزىمى بولا ما؟
– پەندە بولعان سوڭ نەگە بولماسىن، ءار دابىل قاعىلعان سايىن بارلىعىمىزدا دا قورقىنىش بولادى. ول قالىپتى جاعداي. ءبىراق سول ىشكى ۇرەيدى ءبىز جەڭە ءبىلۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، سەن لاپىلداعان ءورتتىڭ ىشىنە كىردىڭ دەلىك، ەگەر بويىڭدى قورقىنىش، ۇرەي بيلەي مە، وندا ءورت سوندىرمەك تۇگىلى، ءوزىڭ سول وتقا جانىپ كەتۋىڭ مۇمكىن. سوندىقتان ءتىلسىز جاۋمەن كۇرەسكە بارعاندا ءوزىڭدى ۇستاي ءبىلۋ، قورقىنىشقا بوي الدىرىپ، ءوزىڭدى جوعالتىپ الماۋ – ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ باستى مىندەتى. ال ءورت تاكتيكاسىن جاقسى مەڭگەرگەن ادام وتتان قورىقپايدى، وزىنە سەنىمدى بولادى. مەنىڭ وسى 30 جىل ىشىندەگى ءبىر تۇسىنگەنىم، لاۋلاعان وتتى دا كەۋدەسىندە جالىنداعان جىگەرى مەن كوزىندە وتتىڭ ۇشقىنى بار ادام عانا وشىرە الادى ەكەن. كوزىم جەتكەن ءبىر نارسە وسى.
– قانداي ءورتتى سوندىرگەن قيىن نەمەسە ءتىلسىز جاۋدىڭ ەڭ ءقاۋىپتى ءتۇرى قايسىسى؟
– ءورتتىڭ بارلىعى ءقاۋىپتى. دەگەنمەن، عيماراتتىڭ نەمەسە ءۇيدىڭ ىشىندە گاز باللونى بولعان كەزدە، بەنزين، گاز سياقتى جارىلعىش زاتتار ورنالاسقان نىساندارداعى ورتتەردىڭ زاردابى وراسان. سەبەبى، ولار جارىلسا بۇكىل اينالا جوق بولۋى مۇمكىن. كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيلەردەگى ءورت تە وڭاي ەمەس. ادامداردىڭ پانيكاسىنىڭ ءوزى بىر-بىرىنە زيانىن تيگىزىپ جاتادى. قورىققانىنان بيىك قاباتتاردان سەكىرىپ كەتىپ جاتقاندار دا كەزدەستى عوي الماتىدا. سوندىقتان قىزىل جالىننىڭ ورتاسىنا كىرگەندە ءبىزدىڭ بار نازارىمىز ەڭ ءبىرىنشى وت ورتاسىندا قالعان ادامدى قۇتقارۋعا، ودان كەيىن ءورتتى سوندىرۋگە اۋادى. ال ونى ءسوندىرۋ – بۇكىل ءبىر كوماندانىڭ جۇمىسى. دەمەك، ءبىزدىڭ كۇشىمىز – بىرلىكتە.
– وقۋ-جاتتىعۋ جۇمىستارى كۇندەلىكتى جۇرگىزىلە مە؟
– ءورت سوندىرۋشىلەر فيزيكالىق، پسيحولوگيالىق جانە تەحنيكالىق تۇرعىدا مىقتى بولۋى ءۇشىن ولار تاۋلىك بويى جاتتىعادى. ماسەلەن، ساربازدار كەزەكشىلىككە تۇسكەن كەزدە تاڭەرتەڭ ساعات 10.00-دەن تۇسكى 13.00-گە دەيىن تەوريالىق ساباقتارعا قاتىسادى. ودان كەيىن جەتەكشى وفيسەرلەردىڭ مەديسينالىق، پراكتيكالىق-تاكتيكالىق دارىستەرىن تىڭدايدى. اۋدانىمىزدا ورنالاسقان مەكتەپ، بالاباقشا، ساۋدا ورتالىقتارى سەكىلدى ۇلكەن نىساندارعا بارىپ، عيماراتتىڭ ءىشى-سىرتىندا جەدەل قۇتقارۋ شارالارىنا ۇزدىكسىز دايىندىق جاسايدى. قورىتا ايتقاندا، كاسىپ يەلەرىنە ءورت ءسوندىرۋ كەزىندەگى ءاربىر قيمىل، توسىن جاعدايلاردا قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەك، ادامداردى قالاي قۇتقارۋ كەرەك، بارلىعىن ۇيرەتەمىز.
ماراپات مەرەي وسىرەدى
– دەمالىسقا دا، مەرەكەگە دە قاراماي قىزمەت ەتەتىن توتەنشە جاعداي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگى لايىقتى باعالانىپ ءجۇر مە؟
– مەملەكەت باسشىسى بيىلعى جىلدى جۇمىسشى ماماندىقتارى جىلى دەپ جاريالادى. ءوز باسىم بۇل شەشىمدى قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ قوعامداعى رولىنە قۇرمەت، ولاردىڭ ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋعا بارىنشا قولداۋ دەپ بىلەمىن. «جەتى جۇتتىڭ» بىرىنە ساناعان ءورت اپاتى قاي كەزدە دە ءقاۋىپتى. سوندىقتان ءبىزدىڭ جانكەشتى ەڭبەگىمىز ەشقاشان ەلەۋسىز قالعان ەمەس. باسشىلىق تاراپىنان ۇنەمى العىسقا، مەرەيىڭدى وسىرەر ماراپاتتارعا يە بولىپ جاتامىز. وتكەن جىلى الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ەربولات دوسايەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ اتىنان مەملەكەتتىك ناگرادا «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىن تابىس ەتتى. بۇل مەن ءۇشىن عانا ەمەس، مەنىڭ بۇكىل ارىپتەستەرىمە كورسەتىلگەن جوعارى قۇرمەت دەپ سانايمىن. بۇگىندە حالىقتىڭ العىسىنا بولەنىپ، ەڭبەك ەتىپ كەلەمىز. جۇمىسىمىز قالىپتى رەجيمدە جالعاسىپ جاتىر.
– «جىگىتكە جەتى ونەر دە از» دەپ جاتادى. قىزمەتتەن تىس قوعامدىق جۇمىستارعا، ونەر كەشتەرىندە دومبىرا شەرتىپ، ءان سالادى ەكەنسىز. تاعى قانداي ونەرىڭىز بار؟
– ءقادىرلى اسپاپتىڭ قۇلاعىندا كاسىبي ماماندار سەكىلدى ويناماسام دا، ءوز ورتامدا، ۇجىمدىق كەشتەردە دومبىرامەن ءان سالاتىن ونەرىم بار. ۇجىمداعى كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنىڭ مۇشەسىمىن. مەرەكەلىك ءىس-شارالاردا بەلسەندىمىن. سپورتقا دا وتە جاقىنمىن. بالا كەزىمدە فۋتبوليست بولۋدى ارمانداعانمىن. ۇجىمدىق جارىستاردا دا جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز از ەمەس. ماسەلەن، بءىزدىڭ بولىمشەنىڭ شاعىن فۋتبول كومانداسى گارنيزوندىق بولىمشەلەر اراسىندا اياقدوپتان ەكى دۇركىن چەمپيون اتانعان. شاكىرتتەرىم 2021 جىلى «ۇزدىك گدزس بولىمشەسى» گارنيزوندىق بايقاۋىندا 3ء-شى ورىنعا يە بولدى. ءوزىم بوس ۋاقىتىمدا دوپ تەپكەندى، ۆولەيبول ويناعاندى جاقسى كورەمىن. جۇبايىم جانار ەكەۋمىز باۋبەك، باتىربەك ەسىمدى 2 ۇل، بالاۋسا، بالىم ەسىمدى 2 قىز تاربيەلەپ وتىرعان باقىتتى جانۇيامىز. «بالام – قىمبات، بالامنىڭ بالاسى – جانىم» دەگەندەي، باۋىر، رايىمبەك، ءداريا ەسىمدى سۇيكىمدى نەمەرەلەردىڭ اتا-اجەسىمىز. تۇڭعىش ۇلىمىز بەن ودان كەيىنگى قىزىمىز وتباسىن قۇرعان. كەيىنگى ەكى بالامىز مەكتەپتە وقيدى.
– قاجىرلى ەڭبەگىڭىزگە تابىس تىلەيمىز. سۇحباتىڭىزعا راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن قۇرالاي يمانبەك قىزى.