2025: ءۇمىت پەن دامۋ جىلى
بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ءداستۇر بويىنشا جىل سوڭىندا وتكەن جىلعا قورىتىندى جاساپ، جىل باسىندا الداعى جىلى كۇتىلەتىن ماڭىزدى ساياسي، الەۋمەتتىك وقيعالارعا نازار اۋدارادى. ءححى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنە الەم جۇرتى ۇمىتپەن قاتار بەلگىسىزدىك سەزىمىمەن قادام باسۋدا. 2024 جىلى الەم ەلدەرىنىڭ ۇشتەن بىرىندە پرەزيدەنتتىك جانە پارلامەنتتىك سايلاۋلار وتسە، بيىلعى جىل سايلاۋ ناتيجەسىندە بيلىككە كەلگەن ازاماتتاردىڭ ىسكە كىرىسەتىن جىلى بولماق. 2024 جىل ەلىمىز ءۇشىن تەك ىشكى ساياساتتا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ايماقتىق جانە حالىقارالىق ساياساتتا دا ەلەۋلى جەتىستىكتەرمەن ەستە قالدى. ماقالامىزدا 2025 جىلى جاھاندىق ساياساتتاعى وزگەرىستەر مەن كۇتىلەتىن ماڭىزدى شارالاردىڭ جاي- جاپسارىن تالداپ كورەلىك.
جاھاندىق يزولياسيونيزم
وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا، قىرعيقاباق سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن جاھان جۇرتشىلىعى الەمدى ورتاق ءۇي ساناپ، جاھاندىق قۇندىلىقتار مەن ورتاق مادەنيەت قالىپتاستىرۋعا نەگىزدەلگەن جاھاندانۋ پروسەسى كەڭىنەن تارالعان ەدى. الەمگە ورتاق مادەنيەت پەن قۇندىلىقتار جۇيەسىن قانشالىقتى بىرەگەي قالىپتاستىرا العانىمىز بەلگىسىز، ءبىراق 2025 جىلى دەگلوباليزاسيا پروسەسى باستاۋ الدى. بۇل دەگەنىمىز، ءاربىر ەلدىڭ ءوز مۇددەسىن جوعارى قويىپ، «ءبىرىنشى ءبىز، كەيىن وزگەلەرى» دەگەن تانىمعا نەگىزدەلۋىن بىلدىرەدى.
سوڭعى 80 جىلدا، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قالىپتاسقان الەمدىك ءتارتىپتىڭ باستى ارحيتەكتورى رەتىندە اقش-تىڭ ءرولى مەن ماڭىزى ەرەكشە بولىپ كەلگەن ەدى. الايدا، رەسمي اق ءۇي بيلىگىنە رەسپۋبليكالىق پارتيا وكىلى د.ترامپتىڭ كەلۋى تەك امەريكانىڭ ىشكى ماسەلەلەرىنە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تۇتاس الەمدىك ساياسي جۇيەنىڭ باعىتى مەن باعدارىنا دا ىقپال ەتتى.
د.ترامپتىڭ 2017–2021 جىلدارداعى بيلىگى كەزىندە اقش بىرنەشە حالىقارالىق كەلىسىمدەردەن شىعىپ، ءتىپتى ناتو مەن دسۇ سياقتى ىرگەلى ساياسي ءقاۋىپ سىزدىك جانە ەكونوميكالىق ۇيىمداردان باس تارتامىن دەپ مالىمدەگەنىن بىلەمىز. سوڭعى ءتورت جىلدا قالپىنا كەلگەن امەريكانىڭ سىرتقى ساياساتى 2025 جىلى قانداي باعىتقا اۋىساتىنى جاھاندىق ساياساتتىڭ تۇعىرىنا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن بولادى.
قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ورلەۋ كەزەڭى
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «انا ءتىلى» گازەتىنە بەرگەن «ماقساتىم – ەكونوميكانى جانە ەگەمەندىكتى نىعايتۋ» دەپ اتالاتىن سۇحباتىندا 2025 جىلى ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى ەكونوميكالىق جانە ساياسي وزگەرىستەر بولاتىنىن اتاپ ءوتتى. اتاپ ايتقاندا، بيىل ۇلى وتان سوعىسىنىڭ اياقتالعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي وتەتىن مەرەكە مەن باس قالامىزدا ۇيىمداستىرىلاتىن «ورتالىق ازيا – قحر» ءسامميتى ەرەكشە ماڭىزعا يە. «ورتالىق ازيا – قحر» ءسامميتى C5+1 فورماتى اياسىندا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بىرلەسكەن ءىس- قيمىلدارى مەن قحر ءتوراعاسى سي سزينپين مىرزامەن كەزدەسۋىن قامتيدى. بۇل فورۋمنىڭ ايماق ەلدەرى ءۇشىن ماڭىزى مەن ءمانى وتە جوعارى بولماق.
سونىمەن قاتار، بىلتىرعى جىلى ەلەۋلى ناتيجەگە قول جەتكىزىپ، قوعام تاراپىنان قولداۋ تاپقان «تازا قازاقستان» باعدارلاماسى ىسكە اسىرىلا بەرمەك. ءبىرىنشى ناۋرىزعا دەيىن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، پارلامەنت پەن ۇكىمەت ءبىرىڭعاي ۋاقىت بەلدەۋى بويىنشا شەشىم قابىلدايدى. پرەزيدەنت سۇحباتىندا 2025 جىلى اياقتالاتىن ءبىرقاتار ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى دا اتاپ ءوتتى. دوستىق – مويىنتى تەمىرجول ۋچاسكەسى (ۇزىندىعى 836 شاقىرىم) قولدانىسقا بەرىلىپ، ەنەرگەتيكا سالاسىندا قۋاتى 600 مەگاۆاتتان اساتىن ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانۋدا. سونداي-اق، شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن جەل، كۇن جانە گيدروەلەكتروستانسيالاردى سالۋ تۋرالى كەلىسىمدەر جاسالادى.
ەلىمىزدە بيىل جۇزەگە اسىرىلاتىن ماڭىزدى باستامالار مەن شارالار ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋعا ەلەۋلى ىقپال ەتپەك. مەملەكەتىمىزدەگى دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ جالعاسى رەتىندە اۋداندار مەن وبلىستىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋ ەنگىزىلمەك. مۇنداي سايلاۋلار ءبىر ۋاقىتتا نەمەسە كەزەڭ-كەزەڭىمەن ۇيىمداستىرىلىپ، جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسىندە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ترانسپارەنتتىلىكتى قامتاماسىز ەتەدى.
حالىق پەن پرەزيدەنت اراسىنداعى ماڭىزدى كوپىر قىزمەتىن اتقارىپ كەلە جاتقان پرەزيدەنت جانىنداعى ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءتورتىنشى وتىرىسى وتەدى.
ەكونوميكا سالاسىندا دا اۋقىمدى وزگەرىستەر ورىن الماق. مىسالى، بيىل جاڭا بيۋدجەت جانە سالىق كودەكستەرى قولدانىسقا ەنگىزىلىپ، ەلىمىزدە اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ بويىنشا حالىقارالىق كونسورسيۋم قۇرۋ جوسپارلانىپ وتىر. جىل ورتاسىندا ەلىمىزدە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوش باسشىلارىنىڭ VIII سەزى ۇيىمداستىرىلادى. بۇل شارا قازاقستاننىڭ بەيبىتشىلىك پەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋداعى جاھاندىق ءرولىن ايقىندايتىنى انىق.
كەرەك دەرەك
• 2025 جىلى 20 قاڭتاردا رەسمي تۇردە قىزمەتىنە كىرىسەتىن اقش-تىڭ 47-پرەزيدەنتى د.ترامپتىڭ بيلىگى تەك امەريكا قۇرلىعى ءۇشىن عانا ەمەس، ۋكراينا، تاياۋ شىعىس جانە تايۆان ارالى بويىنشا ماڭىزدى گەوساياسي شەشىمدەر قابىلداۋدىڭ باستاۋى بولادى.
• حالىقارالىق داعدارىس توبىنىڭ بولجامىنا سايكەس، 2025 جىل سۋدان، سيريا جانە ۋكراين مەن ەۋروپالىق وداق قاۋىپسىزدىگى تالقىلاناتىن ماڭىزدى كەزەڭگە اينالادى.
• قازاقستاندا اەس قۇرىلىسى بويىنشا بىرىككەن كونسورسيۋم قۇرىلادى.
• الماتىدا Digital Almaty–2025 سيفرلى فورۋمى وتەدى.
«اlmaty-akshamۋ»، №1 (6563) 7 قاڭتار، 2025 جىل