ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنا قاتىسقان كەنجەباي مادەنوۆ كىم جانە ول قانداي ەرلىك جاسادى؟ جەڭىس سولداتىنىڭ جاۋىنگەرلىك جولىن دالەلدەيتىن قانداي قۇجاتتار بار؟
كەنجەباي مادەنوۆ (1925 جىل 19 اقپاندا باتىس قازاقستان وبلىسى، اقتايساي اۋىلىندا تۋعان – 1974 جىلى 26 جەلتوقساندا اتىراۋ قالاسىندا قايتىس بولعان) – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا «بەرلين» وپەراسياسىنا قاتىسىپ، نەمىس فاشيستەرىنىڭ رەيحستاگتان كەيىنگى ورداسى – راتۋشاعا ءبىرىنشى بولىپ ءوز ۆزۆودىن باستاپ كىرىپ، ونى جاۋدان تازارتقان جانە تۋ تىككەن، ەرەن ەرلىك جاساعان باتىر. ول – ەسىمى كۇللى قازاققا ايگىلى، داۋىلپاز اقىن، باتىر ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ ۇرپاعى.
1943 جىلى 8 قاڭتاردا 18 جاسقا تولماي تۇرىپ، قىزىل ارميا قاتارىنا ءوز ەركىمەن اتتاندى. 1943 جىلى قاراشادا كراسنوحولمسك جوعارى جاياۋ-اسكەرلەر ۋچيليششەسىنىڭ كومانديرلەردى دايىنداۋ بويىنشا كۋرسىن اياقتاعان سوڭ 3-ۋكراينا مايدانىنىڭ 8-گۆارديالىق ارمياسىنىڭ 57-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 170-گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ پۋلەمەت بولىمشەسىنىڭ كومانديرى بولىپ كريۆوي روگ تۇبىندەگى شايقاسقا قاتىستى. 1944 جىلى قاراشادان باستاپ، 1-بەلورۋسسيالىق مايداندا 5-ەكپىندى ارميا، 266-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ، 1008-اتقىشتار پولكى، 2-باتالون روتاسىنىڭ 5-اتقىشتار ۆزۆودىنا باسشىلىق ەتتى. ۋكراينانى (دنەپر وزەنى)، مولداۆيا اۋماعىن (ياسسا-كيشينيەۆتىك وپەراسيا)، پولشانى، ونىڭ استاناسى ۆارشاۆانى، گەرمانيانى (ۆيسلا-ودەرلىك وپەراسيا) ازات ەتۋ بويىنشا اسكەري شابۋىلداردىڭ جانە بەرلين شابۋىلىنىڭ (بەرليندىك وپەراسيا) قاتىسۋشىسى.
راتۋشاداي ءزاۋلىم قورعاننىڭ ىشىندە تالاي ساعاتقا سوزىلعان قولما-قول شايقاستا «يمپەريا كەڭەسى» جاۋدان تۇگەل تازارتىلدى دا، لەيتەنانت ك.مادەنوۆ راتۋشانىڭ توبەسىنە ءوز قولىمەن جەڭىس تۋىن قادادى.
اكادەميك م.قوزىبايەۆتىڭ «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا (10-سىنىپقا ارنالعان وقۋلىق. – الماتى، «مەكتەپ»، 2004، 222 بەت) مىناداي دەرەكتەر بار: «بەرلين وپەراسياسى بارىسىندا كەڭەس جاۋىنگەرلەرى ەر جۇرەكتىك، ەرلىك جانە جوعارى شەبەرلىك كورسەتتى. ولار ءبىر نيەتكە – فاشيستىك گەرمانيانى تالقانداۋدى مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك اياقتاپ، ەۋروپا حالىقتارىنا اڭساپ كۇتكەن بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق اكەلۋگە ۇمتىلدى. بەرلينگە كىرەبەرىستە شايقاس جۇرگىزىپ، بەرلينگە شابۋىل جاساعان كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەرلىگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىنىڭ شەجىرەسىندە قالادى. ساعادات نۇرماعامبەتوۆ بەرلين ءۇشىن ۇرىستارعا ءوز جاۋىنگەرلەرىن باستاپ كىردى. بەرلينگە شابۋىل جاساۋعا جەرلەستەرىمىز ەسجانوۆ، ي.يا.سيانوۆ، X.قايداۋىلوۆ، ز.تۇراربەكوۆ، X.كوبەكوۆ، ت.بيگەلدينوۆ، ا.ەرەمەيەۆ، ن.شەليحوۆ جانە باسكا دا كوپتەگەن ادامدار قاتىستى. جاس وفيسەر ر.قوشقاربايەۆ ءوزىنىڭ دوسى گ.بۋلاتوۆپەن بىرگە رەيحستاگ تەرەزەلەرىنىڭ بىرىنە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ القىزىل جەڭىس تۋىن جەلبىرەتتى، ال ورال ءوڭىرىنىڭ جاس وفيسەرى ك.مادەنوۆ 1008-اتقىشتار پولكىنىڭ تۋىن بەرلين راتۋشاسىنىڭ توبەسىنە تىكتى…» دەپ جازادى. دەمەك، اعا لەيتەنانت كەنجەباي مادەنوۆتىڭ راتۋشاعا العاش شابۋىل جاساپ ونى باعىندىرىپ، تۋ تىككەنى تۋرالى دەرەكتەر مەن ايعاقتار ونىڭ ەرلىگىن راستايدى.
ءبىزدىڭ دايەكتەمە
«قىزىل راتۋشا (نەم. Rotes Rathaus) – بەرليننىڭ ورتالىعىنداعى قىزىل كىرپىشتەن جاسالعان تاريحي عيمارات. 1861–1869 جىلدارى ساۋلەتشى گ.ف.ۆەزەماننىڭ جوباسى بويىنشا سالىنعان. لانا سوبورى مۇنارالارىنىڭ بەينەسى مەن ۇقساستىعى بويىنشا سالىنعان ءتورتبۇرىشتى قالالىق زال مۇناراسىنىڭ بيىكتىگى 74 مەتردى قۇرايدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە عيماراتتا باسقارۋشى ۇكىمەت ورنالاستى، كەيىن قيرادى. 1951–1958 جىلدارى ينتەرەردەگى وزگەرىستەرمەن قالپىنا كەلتىرىلدى».
كەنجەباي مادەنوۆ فاشيستىك گەرمانيا تىزە بۇككەننەن كەيىن سولتۇستىك كاۆكازدىق اسكەري وكرۋگتە روتا كومانديرىنىڭ لاۋازىمىندا قىزمەت اتقاردى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋ مەن بەيبىت ءومىردى ساقتاۋ ءۇشىن اسكەري ءومىرىن باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا قازاق كسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا، 1956 جىلدان باستاپ گۋريەۆ وبلىسى بويىنشا جۇمىس جاسادى.
اسكەري قىزمەتتىڭ بارلىق كەزەڭىندە پودپولكوۆنيك ك.مادەنوۆ ازاماتتىق بورىشتى ادال اتقارۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. قاراپايىم، كىشىپەيىل جانە قايىرىمدى بولاتىن. ول جولداستارىنىڭ زور قۇرمەتىنە بولەندى، وسكەلەڭ ۇرپاق اراسىندا اسكەري-پاتريوتتىق جۇمىستار جۇرگىزدى.
جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن كەنجەباي مادەنوۆ ەكى «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن، «ۆارشاۆانى ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «بەرليندى العانى ءۇشىن»، «1941–1945 ج.ج. ۇلى وتان سوعىسىندا گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان.
بەرليننىڭ «يمپەريا كەڭسەسى» دەپ اتالاتىن رەيحستاگتان كەيىنگى ورداسى راتۋشاعا ءبىرىنشى بولىپ ءوز ۆزۆودىمەن كىرۋى، ونى جاۋدان تازارتۋداعى بەلسەندى ەرلىك ىستەرى ءۇشىن ارنايى تاڭدالىپ، جەڭىس تۋىن تىگۋى – ەرەن تۇلعانىڭ داڭقتى ەرلىگى.
كەنجەباي مادەنوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل جانە ۇلى جەڭىستىڭ 80 جىل تولۋىنا وراي، ەرلىگى ەلەنبەگەن قازاق باتىرىنا مەملەكەتتىڭ ەڭ جوعارعى ناگراداسى «حالىق قاھارمانىن» بەرۋ لايىقتى دەپ بىلەمىز. سونداي-اق، ۇلى جەڭىستىڭ 80 جىلدىعىنا جانە كەنجەباي مادەنوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي مەكتەپ، كوللەدج، ۋنيۆەرسيتەتتەردە تاربيە ساعاتتارى وتكىزىلسە، ەل اۋماعىندا باتىر ەسىمىمەن اتالاتىن كوشەلەر بەكىتىلسە، ەسكەرتكىشتەر اشىلسا، ءاسكەري ءبىلىم بەرۋ مەكتەپتەرىنىڭ بىرىنە «كەنجەباي مادەنوۆتىڭ» ەسىمى بەرىلسە، دەرەكتى فيلم تۇسىرىلسە قۇبا-قۇپ. بۇل جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە، قازاقستاندىق پاتريوتيزمگە تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزدى قادامدارى بولار ەدى.
كەنجەباي مادەنوۆتىڭ ەرلىك ءداستۇرى ونەگە بولاتىنى ءسوزسىز. ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ ونەگەلى ەرلىگىن ۇنەمى جادىمىزدا ۇستاپ، كەيىنگى ۇرپاقتارعا ۇلگى ەتكەن جاعدايدا عانا ءوز وتانىن شەكسىز ءسۇيىپ، قورعاۋ ءۇشىن جانىن سالاتىن ازاماتتاردى تاربيەلەيمىز.
كەنجەباي مادەنوۆتىڭ ەرلىگى تۋرالى دەرەكتەر نە دەيدى؟
كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى گ.ك.جۋكوۆتىڭ «ەستەلىكتەر مەن ويلار» (3-توم، 248-بەت) كىتابىنان:
«جاۋدىڭ تەگەۋرىندى قارسىلىعىنان راتۋشاعا تىكە شابۋىلداۋ قيىن بولدى. ارتيللەريا مەن رەاكتيۆتى قارۋ ارقىلى اتقىلاۋعا بۇيرىق بەردىم. بۇكىل عيمارات قالىڭ تۇتىنگە وراندى. وسى كەزدە راتۋشاعا ءبىرىنشى بولىپ اعا لەيتەنانت ك.مادەنوۆتىڭ ۆزۆودى كىردى. ولار راتۋشانىڭ ۆەستيبيۋلى مەن دالىزدەردە قويان-قولتىق ۇرىس جۇرگىزىپ، ءار بولمەنى ۇرىسپەن الۋعا تۋرا كەلدى».
گەنەرال ف.ە.بوكوۆتىڭ «جەڭىس كوكتەمى» (244-بەت) كىتابىنان:
«...راتۋشاعا ءبىرىنشى شابۋىلدى اعا لەيتەنانت ك.مادەنوۆ باسقارعان ۆزۆود جاۋىنگەرلەرى باستاپ كىردى. اعا لەيتەنانت ك.مادەنوۆ قويان-قولتىق كۇرەس جۇرگىزىپ، راتۋشاعا تۋ تىكتى...».
اسكەري جازۋشى م.مەرجانوۆتىڭ «بۇل وسىلاي بولعان» كىتابىنان:
«…بەرلين راتۋشاسىنا ۇدەرە شابۋىل جاساعاندا دا شاماسى وسىنداي جاعداي بولدى. وعان وسى ۇرىستا قازا تاپقان كىشى لەيتەنانت بوندارەنكونىڭ بىرنەشە تانكتەرى جانە راتۋشا عيماراتىنا ءبىرىنشى بولىپ كىرىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە قولما-قول ۇرىس سالعان لەيتەنانت ك.مادەنوۆتىڭ ۆزۆودى باتىل شابۋىل جاسادى، ۇرىس ەكى ساعاتتان استام ۋاقىتقا سوزىلدى».
جازۋشى ع.سلانوۆتىڭ «تايسويعان تۇلەكتەرى» شىعارماسىنان:
«...قيمىلىنا كوز ىلەسپەس، كوز وتى جارق-جۇرق ەتكەن تالدىرماش كەنجەباي باتالون كومانديرىنىڭ الدىنا كەپ تارتىلا قالدى، وڭ قولى شەكەسىندە:
– امىرىڭىزدەمىن، جولداس...
– ساعان ءارى قيىن، ءارى ابىرويلى ءبىر تاپسىرما جۇكتەيمىن، لەيتەنانت مادەنوۆ.
– ورىنداۋعا دايىنمىن!
– ماڭداي الدىمىزدا كوكپەن تالاسقان ءزاۋلىم ءۇيدى كورىپ تۇرسىڭ با؟ «يمپەريا كەڭسەسى» دەپ اتالاتىن فاشيستەردىڭ رەيحستاگتان سوڭعى ءبىر ورداسى – وسى. راتۋشا دەيتىن ەدى عوي. ءىشى، تىسى تابان استىنا دەيىن جاۋدىڭ مىقتى ءبىر بەكىنىسى. وسىعان شابۋىلدى باستاپ، جەڭىس تۋىن تىگۋ – سەنىڭ ۆزۆودىڭا جۇكتەلەدى. شابۋىلدى ىلكى باستايتىن دا سەنىڭ ۆزۆودىڭ...تاپسىرمانى ورىنداۋ دا، ورىندالعان سوڭ ابىرويى دا بارىمىزگە ورتاق. راتۋشاعا جەڭىس تۋىن تىگۋگە وزگە جۇرت قانشا تالاسىپ ەدى. بۇل ۇلەس بىزگە بۇيىردى اقىرى. قيمىلدا شاپشاڭ، مادەنوۆ. بار، ورىندا!..».