بازار ماڭىنداعى بىلىق قاشان رەتتەلەدى؟

وتكەندە عانا ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ «التىن وردا» بازارىنا ءتارتىپ ورناتۋدى تاپسىرعان بولاتىن. الماتى قالاسى مەن وبلىسىنىڭ اكىمدەرىنە "پايداكۇنەمدەر ءۇشىن مايشەلپەككە اينالعان بازاردى ەكى اي ىشىندە رەتكە كەلتىرىڭدەر" دەدى.

بۇكىل زاڭسىز ميگرانتتار جينالعان بۇل بازاردى قالاعا قوسپاي، ءتارتىپ ورنامايدى. بۇل جەردە تاۋار ەمەس، ادام دا ساتىلادى. «قۇل بازار» اتانعان ساۋدا ورنىن سوناۋ تالدىقورعانداعى ءىىد كوشى-قون پوليسيا باسقارماسى رەتتەي المايدى. ولار ايىندا-جىلىندا ءبىر رەت رەيد وتكىزگەنىمەن، زاڭسىز ميگرانتتار تارقاپ كەتپەيدى. سوندىقتان بۇل بازاردى الماتى قالاسىنا قوسىپ، ءتارتىپ ورناتۋدى الماتى قالالىق پوليسيا دەپارتامەنتىنە تاپسىرۋ قاجەت-اق بولىپ تۇر.

قىلمىس سانى ازايماي تۇر...

جالپى، ەلىمىزدەگى بازارلارعا قايتىستى ايتىلار سىن از ەمەس. ءقازىر رەسپۋبليكامىزداعى بازارلاردىڭ دەنىن كوشىرىپ، ونىڭ ورنىنا زاماناۋي ساۋدا كەشەندەرىن سالۋ بىرتىندەپ قولعا الىنۋدا. الايدا بۇرىننان كەلە جاتقان ورتالىق بازارلاردى كوشىرۋ وڭاي شارۋا بولماي تۇر. مۇنى قاراپايىم جۇرتشىلىق قولداعانمەن، بازار باسشىلارى مەن وندا ساۋدا جاسايتىن كاسىپكەرلەر بۇعان ۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق تانىتۋدا. ءبىراق كوشىرمەسكە لاج، جاڭاسىن سالماسقا امال قالماعانداي. ويتكەنى، بازار ءىشى بىلىققا تولى. ەڭ بولماعاندا قاراپايىم سانيتارلىق تالاپتار مەن ءورت قاۋىپسىزدىگى ساقتالماعان. بازارعا جۇمىس ىزدەپ كەلەتىن زاڭسىز ميگرانتتار مەن وندا ورىن الاتىن ءتۇرلى قىلمىستار تولاستار ەمەس. سوندىقتان ءبىز بۇگىن بازاردىڭ ءىشى جايلى ەمەس، ونىڭ سىرتىنداعى، دالىرەك ايتقاندا، بازار ماڭىنداعى جالعا بەرىلەتىن ۇيلەر توڭىرەگىندە ءسوز ەتپەكپىز. وسى رەتتە ءبىز ايگىلى «التىن وردا» بازارىنىڭ ماڭىنداعى جالعا بەرىلەتىن ۇيلەردىڭ الەۋمەتتىك جانە سانيتارلىق جاعىنا نازار اۋدارىپ، ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ەدىك.

سانيتارلىق نورماعا ەش ساي ەمەس

«التىن وردا» بازارىنىڭ ارتىندا مەرەي، كۆارتال 4 دەگەن ۇلكەن كوشەلەر بار. ونىڭ بويىنداعى ۇيلەردىڭ بارلىعى دەرلىك پاتەرلەرىن جالعا بەرەدى. ەكى قاباتتى ەتىپ جاعالاي سالىنعان ۇيلەردىڭ اربىرىندە جالعا بەرىلەتىن 20-25 پاتەردەن بار. وندا ۇيعىرىڭ دا، قىرعىزىڭ دا، دۇنگەنىڭ دە، وزبەگىڭ دە، «پروپيسكاسى» بارى دا، جوعى دا بار – ءبارى-بارى تۇرىپ جاتىر. تاۋلىكتىك جالعا بەرىلەتىن پاتەرلەردىڭ كۇندىك اقىسى 1،5-2 مىڭ تەڭگەنىڭ اينالاسىندا. ءبىر پاتەردە شامامەن تورت-بەس ادامنان جاتادى. ەندى ءبىر ۇيدە 20-25 پاتەر بار دەپ ەسەپتەيتىن بولساق، وندا ول كوشەنىڭ بويىنداعى ءبىر ۇيدە كەمىندە 100-گە تارتا ادام تۇرادى دەگەن ءسوز. ال سول 100 ادامعا ءبىر-اق دارەتحانا. جۋىناتىن بولمە، جىلى سۋ دەگەن اتىمەن جوق. ونىڭ ۇستىنە دارەتحاناعا تەك سوندا پاتەر جالداپ تۇراتىندار عانا ەمەس، بازاردا ساۋدا ىستەيتىندەر دە، 50 تەڭگەسىن تولەپ، كىرىپ-شىعىپ جاتىر. كەيبىرەۋلەر ۇيلەرىنىڭ جانىنداعى «ۆرەميانكالارىن» جالعا بەرىپ قويعان، وندا دۇنگەندەر، ۇيعىرلار اسحانا اشىپ، گۋيرۋ، سۋيرۋ سەكىلدى لاعمانداردىڭ نەشە ءتۇرىن، پالاۋ، سورپا، كاۋاپ، ودان بولەك، سامسا، بولىشكە، گريل، حود-دوگ، گامبۋرگەر، ءبالىش سەكىلدى تەز دايىندالاتىن تاعامداردى ساتىپ وتىر. ساتۋشىلاردىڭ جەكە گيگيەناسى مۇلدە ساقتالمايدى. ەدەن جۋىپ جۇرگەندەردىڭ قولىن جۋماستان ىدىس جۋىپ، تاماق سالىپ، تاماق تاسىپ جۇرگەندەرىن كوز كوردى.

مەملەكەت ىشىنەن مەملەكەت قۇرىپ العان ءتارىزدى

ءبىر قىزىعى، بۇل ۇيلەردى ءار اۋداننان كەلگەن ساتۋشىلار تۇرعىلىقتى تۇراتىن جەرى ەتىپ مەنشىكتەپ العان. ماسەلەن، كۆارتال 4 كوشەسىندەگى №172 ۇيدە تەك اقتوبە، ورالدان كەلگەندەر عانا جاتسا، ال №191 ۇيدە اتىراۋ، اقتاۋ، جاڭاوزەننەن كەلگەندەر قونىس تەپكەن. زايساندىقتاردىڭ دا، شىمكەنتتىكتەردىڭ دە وزدەرىنىڭ بەلگىلەنگەن ۇيلەرى بار. ءبىراق ول ۇيلەردىڭ بىرىندە سانيتارلىق نورما ساقتالماعان. ءتىپتى كەيبىر ۇيلەردە تىيىم سالىنعان ويىن اۆتوماتتارى، كومپيۋتەرلىك كلۋبتار بار. ونىڭ ىشىندە جاستار لىق تولى. جەكە كۋالىگىڭىزدىڭ بار-جوعىنا ءبىرلى-جارىمى بولماسا، سۇراپ جاتقاندار جوقتىڭ قاسى. تەك اقىسىن تولەسەڭىز بولعانى، كىم ەكەنىڭىز ەشكىمدى قىزىقتىرمايدى. ءبىر كۇن تۇنەپ شىعاسىز. ساۋداگەرلەر ۇيلەردىڭ قورا-قوپسىلارىن دا تاۋار ساقتايتىن قويما رەتىندە جالعا العان. وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىمىزبەن كورۋ ءۇشىن ءبىز اتالمىش كوشەدەگى №191 ۇيگە قوندىق. وندا ءبىر كۇندىك اقى جايلىلىعىنا قاراي، 1 مىڭ مەن 1،5 مىڭ تەڭگەنىڭ ارالىعىندا ەكەن. اياداي عانا بولمەدە ءۇش ادام جاتتىق. قاسىمداعى جىگىتتەردىڭ ءبىرى ارباكەش بولسا، ەكىنشىسى، ءبىر اياعى جوق قايىرشى كىسى بولدى. ال كورشى بولمەدە شاعىن ارباعا تيەپ، «تەرموسپەن» ءشاي، ءبالىش، شەمىشكە، ساعىز، قۇرت، تەمەكى ساتاتىن اپا ساۋداگەر قىزدارمەن قونىستاندى.

ءرازيا، ساۋداگەر اپا:

– قايدا بولسا دا بەيشاراعا كۇن جوق. ءتيىستى ورگانداردىڭ قىزمەتكەرلەرى ءالى جەتەتىندەرگە، ياعني قولىنا ەكى-ۇش نانىن ۇستاپ، شاعىن ارباسىمەن مايدا-شۇيدە ساتاتىندارعا تيىسەتىنى قيىن-اق. ايتپەسە، ۇلكەن دوكەيلەر قانشاما زاڭسىز ارەكەتتەرگە بارىپ جاتىر، ءبىراق سولارعا ءتيىسىپ جاتقانىن ەش كورگەن ەمەسپىن. تەك ءبىز سەكىلدىلەرگە الىمجەتتىك جاساپ، كۇش كورسەتەدى. وتكەندە «بۇل جەردە ساۋدا جاساۋعا بولمايدى، زاڭسىز» دەپ قۋدى. ال قاسىمدا جايمالارىن جول بويىنا دەيىن شىعارىپ، ساۋدا جاساپ وتىرعاندارعا ەشتەڭە دەمەدى. سوندا جول بويىنا دەيىن شىعىپ ساۋدا جاساپ وتىرعانداردىڭ ارەكەتى زاڭدى دا، ال مەنىڭ ەكى-ۇش كەلى شەمىشكەنى اربامەن ءجۇرىپ ساتقانىم زاڭسىز با؟ ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ بۇل ارەكەتىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ولاردىڭ ماقساتى – قولىمىزداعى پىستەنىڭ بىر-ەكى «پاچكاسىن» تەگىن  الىپ كەتۋ جانە باسشىلىققا ەسەپ بەرگەندە قاعاز جۇزىندە ءبىزدىڭ ءاتى-جونىمىزدى قوسىپ قويۋ. بۇدان كەيىن ولار تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟

مۇرات، ارباكەش:

– وتباسىم – اۋىلدا، مەن – قالادامىن. اۋىلعا 4-5 ايدا ءبىر بارىپ تۇرامىن. مۇندا اربا سۇيرەگەنىڭ ءۇشىن وسىنداعى جىگىتتەرگە تاپقان تابىسىڭنىڭ 30 پايىزىن بەرىپ تۇراسىڭ. ايتپەسە، جۇمىس ىستەتپەيدى. جۇمىس اۋىر. كۇن جىلى كەزدە دالادا اربانىڭ ۇستىنە قونا سالۋشى ەدىك، ءقازىر كۇن سۋىق. دەنساۋلىقتى دا بايقاۋ كەرەك.  مۇندا جەرتولەدە، سىز ۇيدە كىشكەنە بالالارىمەن تۇرىپ جاتقاندار بار. بالالارى كۇرك-كۇرك جوتەلەدى. اۋىلدان كەلگەن كوپ قازاقتىڭ تىرشىلىك كوزى – ءدال وسى بازار. «التىن وردانى» ءبىر شارلاپ شىعىڭىزشى، ارنايى ساۋدا نۇكتەلەرىندە وتىرعانداردىڭ باسىم بولىگى وزگە ۇلت وكىلدەرى ەكەنىن كورەسىز. ال اربا سۇيرەيتىندەر، ۇساق-تۇيەك ساتاتىندار، جابايى ساۋدا نۇكتەلەرىندە شاڭ-توزاڭنىڭ ىشىندە جۇرگەندەردىڭ دەنى – قازاقتار. اۋىلدا جۇمىس بولسا، قاڭعىپ، اربا سۇيرەپ نەمىز بار. وسى جۇمىستىڭ وزىنە تالاس. ويتكەنى مۇندا وزبەك، قىرعىزدار قاپتاپ ءجۇر.

اۋرۋ دا ءورشىپ بارادى...

ارباكەش جىگىتتىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. «التىن وردادا» جۇڭگو، تاجىكستان، قىرعىزستان، وزبەكستاننان كەلىپ زاڭسىز جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ قاراسى كوپ. ەش جەردە تىركەلمەي، قۇجاتسىز جۇرگەن كەلىمسەكتەر الماتىدا قىلمىستىڭ ارتۋىنا، نەشە ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ تارالۋىنا سەبەپكەر بولۋدا. ولاردىڭ پوليسيا كوزىنە قالاي تۇسپەيتىنى بەلگىسىز.

ونىڭ ۇستىنە ساۋداگەرلەردىڭ دەنساۋلىعىن دا تەكسەرىپ جاتقان ەشكىم جوق.  ولاردىڭ اراسىندا نەشە ءتۇرلى جۇقپالى اۋىرۋمەن اۋىراتىنداردىڭ قاراسى كوپ. سوندىقتان بۇل جايما بازاردا الماتى قالالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنىڭ ىقپالىمەن جىلجىمالى مەديسينالىق-پروفيلاكتيكالىق تەكسەرۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. قانشا ادام كوۆيدپەن، قانشا ادام تۇبەركۋلەزبەن، سيفيليسپەن، راكپەن اۋىراتىنىن انىقتاعان ءجون. ميگرانتتار ماسەلەسى دە وزەكتى. ونداعى زاڭسىز كەلىمسەكتەر نەشە ءتۇرلى ينفەكسيالىق اۋرۋلاردى تاراتۋى مۇمكىن. ويتكەنى، بازارداعىلار وزدىگىنەن كەلىپ تەكسەرىلمەيدى. بۇل ءقاۋىپتى ەمەي نەمەنە؟ سوندىقتان ساۋداگەرلەردىڭ ەمدەلۋلەرى ءۇشىن ولاردىڭ اراسىندا تۇسىندىرمە، ىنتالاندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ءجون. 

اقساي وزەنى اراشا سۇرايدى

قازىرگى كەزدە اقساي وزەنىنىڭ «التىن وردا» بازارى قاسىنان اعاتىن جەرى تىپتەن لاستانىپ كەتتى. بازاردىڭ ارتىندا جينالعان قوقىستىڭ ءبارى وسى وزەننىڭ ارىعىنا توگىلگەنىن تالاي كوز كوردى. تاۋدان تاپ-تازا كۇيىندە اعاتىن وزەننىڭ ارنالارى بازاردىڭ ارتىنا كەلگەندە تارىلىپ، ايانىشتى كۇيگە تۇسكەنىن كورەسىڭ. ءتىپتى وزەن جاعالاۋى بومجدار اراق ءىشىپ جاتاتىن، دارەت سىندىراتىن دارەتحاناعا اينالدى.

وسىنداي وزەندەردىڭ جاعالاۋىنا الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگى برۋسچاتكالار توسەپ، تالدار ەگىپ، ادامدار دەمالاتىنداي، قىدىراتىنداي ەتىپ جاساپ قويعان. ال الماتى وبلىسىنا قارايتىن «التىن وردا» بازارىنىڭ ارتىنداعى اقساي وزەنىنىڭ سيقى ادام شوشىرلىق دارەجەدە. سوندا الماتى وبلىسىندا ەكولوگيا، جاسىلداندىرۋ باسقارمالارى جوق پا؟ وبلىس، اۋدان اكىمدەرى نە قاراپ وتىر؟ «التىن وردا» بازارىن قالاعا قوسۋ كەرەكتىگىنىڭ بىردەن-بىر دالەلى – وسى. بۇل بازاردى سوناۋ تالدىقورعاننان ەشكىم قاداعالاي المايدى. سەبەبى، بۇل بازار الماتى قالاسىنا جاقىن ورنالاسقان.

ءورت قاۋىپسىزدىگى ساقتالماعان

بازار ارتىنداعى كوشەلەردىڭ بارلىعى كۇن باتا سالىسىمەن تاس قاراڭعى بولادى. تۇندە ءجۇرۋ وتە قورقىنىشتى. الماتىداعى بۇل ەڭ ءىرى بازاردان قانشا پايدا ءتۇسىپ وتىرعاننان كەيىن، ەڭ بولماسا حالىق كوپ شوعىرلانعان كوشەلەرگە جارىق ورناتىپ قويۋعا بولادى عوي. اتتەڭ...

ەڭ سوراقىسى، بازاردا ءورت قاۋىپسىزدىگى ساقتالماعان. ەگەر ءبىر ءورت بولا قالسا، وعان توتەنشە جاعدايدىڭ كولىكتەرى كىرە المايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءورت بولا قالعان جاعدايدا، باسىنداعى باسپاناسىن بانككە كەپىلدىككە قويىپ، كۇنكورىستىڭ قامى ءۇشىن قىرۋار قارجىعا تاۋار اكەلەتىن ساۋداگەرلەردىڭ دۇنيەسىن ورتتەن امان الىپ قالۋ قيىن. سوندىقتان قانداي جاعداي بولماسىن، سانيتارلىق، ءورت قاۋىپسىزدىگى تالاپتارىنا ساي كەلمەيتىن بازارلاردى جونگە كەلتىرىپ، بازارداعى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا، جايلى ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاساۋ قاجەت-اق بولىپ تۇر.

ءتۇيىن:

ءبىر وكىنىشتىسى، الماتى قالاسى مەن وبلىسىنىڭ بۇل جەردەگى شەكاراسى دۇرىس بولىنبەگەن. مىسالى، «التىن وردا» بازارىنا قاراما-قارسى ورنالاسقان «بارلىق» بازارى الماتى قالاسىنىڭ ناۋرىزباي اۋدانىنا قارايدى دا، ال ءدال سونىڭ الدىنداعى «التىن وردا» وبلىسقا قاراستى بولىپ تۇر. ەكى بازار ءبىر جەر تۇرعانىمەن، ءبىراق ەكى وڭىرگە قارايدى.

قالاي دەسەك تە، قۇزىرلى ورگاندار بازار ماڭىنداعى جالعا بەرىلەتىن ۇيلەردە كىمدەر تۇرىپ جاتقاندارىن تەكسەرىپ وتىرۋى ءتيىس. ايتپەسە، مۇندا دا لاڭكەستىك ارەكەتتەردىڭ بەلەڭ الۋى بەك مۇمكىن. الماتىداعى اقكەنتتە، باعاناشىل مەن تاۋسامالىندا بولعان اتىس-جارىلىستار سول پاتەر جالداپ تۇرعانداردىڭ سالدارىنان ورىن العاندىعىن استە ۇمىتۋعا بولمايدى.