بۇل ءۇشىن بيلىك كەدەيشىلىك دەڭگەيىن قايتا قارادى. ناتيجەسىندە، ەلىمىزدە تاقىر كەدەيلەر سانى ەكى ەسەگە جۋىق ازايىپ شىعا كەلگەن.
قاڭتار وقيعالارىنان كەيىن ۇكىمەتكە مۇسكىن حالگە جەتكەن بۇقارانىڭ تۇرمىسىن تۇزەۋ جۇكتەلگەن بولاتىن. وسى ماقساتتا حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ باعدارلاماسى قابىلداندى.
الايدا ەندى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ۇكىمەتتىڭ 2022 جىلعى 14 ساۋىردەگى N218 "حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋدىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى باعدارلاماسى" كەشەندى جوسپارىن بەكىتۋ تۋرالى جاڭا قاۋلىنىڭ جوباسىن ازىرلەپ وتىر.
مينيسترلىكتىڭ تۇسىندىرۋىنشە، جاڭا قۇجات "باعدارلامانىڭ قۇرىلىمىن وزەكتەندىرەدى"، ياعني تۇزەتۋلەر تەحنيكالىق سيپاتقا يە. ءبىراق ۇڭىلە قاراعاندا، قىزىقتى جايتتارىنىڭ بەتى اشىلادى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz. inbusiness.kz-كە سىلتەمە جاساپ.
مىسالى، «وزەكتىلەندىرىلگەن» سوڭ، ءبىر جىلعا جەتپەس ۋاقىت ىشىندە قازاقستان دامىعان ەلدەردى باسىپ وزىپ، ارتتا قالدىرعان بولىپ شىعادى. اتاپ ايتقاندا، قازىرگى قولدانىستاعى باعدارلامادا «ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ (ەىدۇ) ادىستەمەسى بويىنشا قازاقستانداعى كەدەيشىلىك دەڭگەيى ورتا ەسەپپەن 10%-دى قۇرايدى»، – دەپ جازىلعان. ۇكىمەتتىڭ جاڭا قاۋلىسىمەن بۇل انىقتاما الىپ تاستالادى.
ونىڭ ورنىنا كەلەسىدەي كوركەم انىقتاما بەرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
«بۇگىنگى تاڭدا كەدەيلىك پەن جۇمىسسىزدىقتىڭ ناقتى دەڭگەيىنىڭ پروبلەمالارى بويىنشا كەلەسى جاعداي بايقالادى. قازاقستانداعى كەدەيلىك دەڭگەيى ەىدۇ ەلدەرىنە قاراعاندا ەداۋىر تومەن جانە 5،3%-دى قۇرايدى. سالىستىرۋ ءۇشىن: ەىدۇ ەلدەرىندەگى كەدەيلىك دەڭگەيى 2021 جىلعى جاعداي بويىنشا 20%-دان استى. سونىڭ ىشىندە اقش-تا – 15،1%، بولگاريادا – 17،6%، اۆستراليادا – 12،6%، ۇلىبريتانيادا – 11،2%، كانادادا – 8،6%»، – دەلىنگەن جاڭا قاۋلى جوباسىندا.
شەنەۋنىكتەردى توسىن تاڭعاجايىپ جەتىستىكتەرىمەن قول سوعا قۇتتىقتاپ قويۋعا بولاتىنداي. ءبىراق بورىكتى اسپانعا اتا قۋانۋعا ەرتە كورىنەدى. وسى ءبىر جىلدان از ۋاقىت ىشىندە حالىقتىڭ اۋقاتى ءتىپتى قۇلدىراي ءتۇسىپتى. مۇنى وزەكتىلەندىرىلگەن ستاتيستيكا كورسەتىپ وتىر: كەدەي تۇرعىندارىنىڭ ۇلەسى ۇلعايعان وڭىرلەردىڭ سانى 1 وبلىسقا كوبەيدى. قولدانىستاعى باعدارلامادا مۇنداي ءوڭىر سانى 12 دەپ كورسەتىلگەن.
«13 وڭىردە: اقمولا، اقتوبە، الماتى، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، قاراعاندى، قىزىلوردا، ماڭعىستاۋ، تۇركىستان، پاۆلودار وبلىستارىندا، استانا، الماتى، شىمكەنت قالالارىندا 2019 جىلدان بەرى تابىسى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن تومەن حالىقتىڭ ۇلەسى ءوستى»، – دەپ ناقتىلانادى جاڭارعان باعدارلامادا.
ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا جىو-گە شاققانداعى جالاقى كولەمى دە قۇلدىراپ بارادى. بۇل كورسەتكىش 2022 جىلعى ساۋىردە 31،2% بولسا، 2023 جىلى 30،1%-عا تومەندەگەن. قىنجىلتاتىنى سول، بۇل جونىنەن بەيبىت قازاقستان بىرىككەن باتىستىڭ قۋاتتى سانكسيالىق قىسپاعىندا قالعان جانە سونىمەن قاتار سوعىس جۇرگىزىپ جاتقان سولتۇستىك كورشىگە دە تەڭ بولماپتى. رف-دا بۇل كورسەتكىش بىلتىرعى 46،7%-دان بيىل 39،8%-عا دەيىن تومەندەدى، ءبىراق ول سوندا دا الدا كەلەدى.
«قازاقستاننىڭ ءجىو-سىنىڭ قۇرىلىمىندا باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا جۇمىسشىلار ەڭبەكاقىسىنىڭ تومەن ۇلەسى بايقالادى: 30،1%. رەسەيدە – 39،8%؛ ەو-دا – 47%؛ اقش-تا – 53%. بۇعان ەڭبەكاقى تولەۋدەگى سايكەسسىزدىكتەر، جاسىرىن جۇمىسسىزدىق پروبلەمالارى جانە سونىڭ سالدارىنان جۇمىس ىستەيتىن كەدەيلەردىڭ ءوسۋى ىقپال ەتتى. جۇمىس ىستەسە دە كەدەيلىكتەن قۇتىلا الماعان جۇمىسكەرلەردىڭ ۇلەسى قازاقستاندا – 32،7%، رەسەيدە – 30،7%، گرەكيادا – 13،4%»، – دەلىنگەن ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتىندا.
ۇكىمەتتىڭ تاعى ءبىر كوزبوياۋشىلىعى شىندىققا كەدەرگى بولىپ تۇر. مىسالى، رەسمي ستاتيستيكا قازاقستاندىقتاردىڭ اتاۋلى ورتاشا تابىسى جىل سايىن ارتقانىن پاش ەتەدى. شىنىندا، كەرىسىنشە قۇلدىراپ جاتقان كورىنەدى. بۇل دا جاڭا قاۋلى جوباسىندا كەلتىرىلگەن. ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، حالىق تابىسىنىڭ اعىمداعى جاعدايى تەرىس، نەگاتيۆتى ۇردىسكە يە. ءبىر قاراعاندا حالىقتىڭ اتاۋلى، نومينالدى تابىستارى تۇراقتى تۇردە ءوسىپ بارادى: 2010 جىلعى 39،2 مىڭ تەڭگەدەن 2022 جىل سوڭىندا 152،5 مىڭ تەڭگەگە دەيىن ۇلعايدى.
«سوعان قاراماستان، حالىقتىڭ ناقتى تابىستارىنىڭ ءوسۋ قارقىنى تومەندەۋدە: 2019 جىلعى ءوسىمى 6،4% بولسا، 2020 جىلى 4،3%، 2021 جىلى 4،1%، 2022 جىلعى قاڭتار-قىركۇيەكتە 3،5% عانا ءوستى. بۇل ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ باياۋلاۋىنا (2020 جىلى -2،5%، 2021 جىلى 4،3%، 2022 جىلدىڭ 11 ايىندا 2،7%) جانە 2023 جىلى دا ساقتالاتىن جوعارى ينفلياسيالىق قىسىمعا بايلانىستى (2020 جىلى ينفلياسيا 7،5%، 2021 جىلى 8،4%، 2022 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا 20،3% بولدى). بۇل رەتتە، 2022 جىلعى جەلتوقسانداعى ازىق-تۇلىك ينفلياسياسى 25،3%-دى قۇراعانىن جانە حالىقتىڭ تولەم قابىلەتتىلىگىنە ايتارلىقتاي تەرىس اسەر ەتكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون»، – دەلىنگەن باعدارلاماعا تۇزەتۋلەردە.
ەكونوميكا مينيسترلىگى تاعى ءبىر ۇرەيلى تەندەنسيانى اشكەرەلەدى: وڭىرلەر ءجوو (جالپى وڭىرلىك ءونىمى) بويىنشا بىر-بىرىنەن الشاقتاپ بارادى. مىسالى، ەگەر 2010 جىلى ءجوو دەڭگەيى بويىنشا الماتى قالاسى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان 8،7 ەسە اسىپ تۇسسە، 2022 جىلى بۇل الشاقتىق 10 ەسەگە دەيىن ارتقان.
مينيسترلىك جان باسىنا شاققانداعى ءجوو بويىنشا وڭىرلىك تەڭسىزدىك ودان دا جوعارى ەكەنىن ەسكەرتتى. ماسەلەن، 2022 جىلى تۇركىستان وبلىسىنىڭ بۇل كورسەتكىشى اتىراۋ وبلىسىنان 17 ەسە ارتتاپ قالعان.
قازاقستاندا قانشا باي بار؟
ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ساراپشىلارى قازاقستانداعى كەدەيلىك ماسەلەسىن ۋشىقتىرعان وزگە دە تۇيتكىلدەردى اشكەرەلەدى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ سالماقتىلارىنىڭ ءبىرى – تەڭسىزدىكتىڭ ءوسۋى: حالىق تابىسىنىڭ بىركەلكى بولىنبەۋىنىڭ تەرىس ءۇردىسى وربۋدە. ەلدەگى ناقتى تابىستىڭ تومەندەۋى ەڭ تومەنگى تابىسى بار وتباسىلارعا سوققى بولدى. ال جوعارى تابىس تاباتىن دەپۋتاتتارعا، بيلىكتىڭ وزگە تارماقتارىنىڭ، ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ باسشىلارىنا داعدارىس اسەر ەتپەگەن.
كىرىستى كۆينتيلدىك توپتار بويىنشا ءبولۋ كورسەتكەندەي، 5ء-شى كىرىستەر توبىنداعى، ياعني جوعارى كىرىستى قازاقستاندىقتاردىڭ تابىسى ۇلعايعان. كەرىسىنشە، 2ء-شى، 3ء-شى كۆينتيلدىك توپتىڭ تابىستارىنىڭ ۇلەسى ازايدى. بۇل دا تابىستاعى تەڭسىزدىكتىڭ ءورشىپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى.
2022 جىلعى 3ء-شى توقساندا قازاقستاندا 3،8 ميلليون ادام (قازاقستاندىقتاردىڭ 20%-ى) باي ساناتىنا جاتقىزىلعان: ەلدەگى بۇكىل تابىستىڭ 39%-ىن سولار قانجىعالاپتى. سالىستىرساق، ولاردىڭ ەنشىسى 2010 جىلى – 37،9%، 2021 جىلى 39،4% بولعان. ەندەشە ەلدى وليگارحتاردان ارىلتۋ جۇمىستارى ازىرگە ناتيجە بەرمەگەن سىڭايلى.
باعدارلامادا كەدەي حالىقتىڭ ۇلەسى 5،3% عانا دەلىنگەنىمەن، مينيسترلىك تابىسى ەڭ از حالىقتىڭ ۇلەسى شىنىندا 20% دەپ وتىر: 3،8 ميلليون قازاقستاندىق كەدەي توبىنا جاتقىزىلعان. سەبەبى، ولارعا ەلدەگى تابىستىڭ 9،9%-ى عانا تيەدى. 2010 جىلى ولاردىڭ ۇلەسى – 9،43% بولعان. 13 جىلدا ەلەۋلى وزگەرمەگەنى بايقالادى.
حالىقتىڭ قالعان 60%-ىن ەكونوميكا ۆەدومستۆوسى ورتاشالارعا جاتقىزدى: ولار جالپى كىرىستىڭ 51،1%-نا يە.
الەۋمەتتانۋشى مارات بەگىمبەت كەدەيلىككە قاتىستى اقپاراتتى حالىقتان جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ سانايدى.
«بيلىك كەدەيشىلىك شەگىنەن دە تومەن جاعدايدا تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ ۇلەسىن 1995 جىلدان بەرى 6،5 ەسە ازايتتىق دەپ ماقتانادى. كەدەي قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلەسى 1995 جىلعى 34،6%-دان بۇگىندە 5،3%-عا دەيىن تومەندەتىلدى دەپ ەسەپتەلەدى. وسىعان سەنىپ، حالىقارالىق ۇيىمدار قازاقستاندى اۋقاتى ورتاشادان جوعارى ەلدەر ساناتىنا قوستى. شىنىندا سولاي ما؟ سەنۋ قيىن. ءتىپتى ەلوردانىڭ ورتالىعىنان ءسال ۇزاپ، شەتىنە قاراي شىقساڭىز، ىڭىرشاعى شىققان كەدەيلىككە كۋا بولاسىز. قۇلاعالى تۇرعان، جەرگە ءسىڭىپ بارا جاتقان، كوك باسقان باسپاناسىماقتا تۇرىپ جاتىر. ال اۋىلداعى جۇرتتىڭ ۇلكەن بولىگى كۇندەلىكتى تاماعى ءۇشىن دە ميكرونەسيە الۋعا ءماجبۇر. ءبىراق ستاتيستيكانىڭ ارتۋى اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك سياقتى تۇراقتى ەمەس الەۋمەتتىك قولداۋ شارالارى ەسەبىنەن جاسالدى. ااك-تى ءبىر جىل الىپ، كەلەسى جىلى قاعىلعاندار جەتەرلىك. حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ باعدارلاماسىنىڭ دا ناتيجەسى بايقالا قويمايدى. حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋدا كەشەندى شارالار قاجەت»، – دەدى الەۋمەتتانۋشى.
عالىم الەمدە كەدەيشىلىكتى ولشەۋدىڭ بازالىق ينديكاتورى – دجيني يندەكسى مەن قورلار كوەففيسيەنتى سانالاتىنىن قاپەرگە سالدى. مىسالى، قازاقستان تاۋەلسىز ەل رەتىندە ەندى عانا قالىپتاسىپ جاتقان اسا اۋىر كەزەڭدە حالىقتىڭ ەڭ باي بولىگى مەن ەڭ كەدەي بولىگى اراسىنداعى تابىس الشاقتىعى 4 ەسەگە جەتىپتى. ءقازىر شە؟ رەسمي مالىمەت بويىنشا شالقىعان بايلارعا بارلىق تابىستىڭ 39%-ى، ال تاقىر كەدەيلەرگە 9،9%-ى تيەسىلى ەكەنى مالىمدەلدى. وسىلايشا، بۇگىندە بۇل الشاقتىق 3،9 ەسەنى قۇرادى. توقسانىنشى جىلداردان بەرى كوپ وزگەرىس بايقالمايدى
م.بەگىمبەت تاعى ءبىر جايتقا نازار اۋدارتتى: حالىقارالىق تاجىريبەدە حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ جاقسارۋىن ولشەيتىن ينديكاتورلاردىڭ ءبىرى – ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى. ارينە، 90-شى جىلداردان بەرى بۇل كورسەتكىش ارتتى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 1991 جىلعى 67،6 جاستان 2021 جىلى 70،2 جاسقا دەيىن وسكەن، الايدا 2022 جىلى 69،4 جاسقا دەيىن تومەندەدى. بۇل سالادا قازاقستان ءتىپتى تمد-داعى وزگە ەلدەردەن قاتتى قالىپ قويدى. مىسالى، گرۋزيادا حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 77،5 جاس، ارمەنيادا 76، تاجىكستاندا 75،1، بەلارۋستە 74،5، وزبەكستاندا 73،8 جاس، ءازىربايجاندا 73،6 جاس، رەسەيدە 72،4 جاس.
مۇنىڭ ءبارى جاڭا ۇكىمەتكە حالىقتى كەدەيلىك قۇردىمىنان قۇتقارۋدىڭ تىڭ تاسىلدەرىن تاۋىپ، جاڭا باعدارلاما قابىلداۋعا يتەرمەلەسە ءجون.