الەۋمەتتىك جەلىنىڭ قاي-قايسىسىندا دا جالعان جارنامانىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر. اسىرەسە، كارانتيندە الەۋمەتتىك جەلى، سايت ارقىلى تاۋارعا تاپسىرىس بەرۋگە سۇرانىس ارتقان. ماسەلەن، بىلتىر ەلىمىزدە 14 مىڭعا جۋىق قىلمىستىق ءىس قوزعالعان. ينتەرنەت-دۇكەندەردەگى تومەن باعاداعى تاۋارلارعا قىزىققاندار تولەم جاساعان سوڭ، الدانعاندارىن كەش تۇسىنەدى.
پاندەميا كەزىندە ينتەرنەت ارقىلى تاۋارعا تاپسىرىس بەرىپ، الاياقتارعا الدانعاندار كوبەيگەن. الماتىلىق گۇلجان دۋلات قىزى - جالعان جارناماعا الدانىپ قالعانداردىڭ ءبىرى. وسىدان بىرنەشە اي بۇرىن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى باسقا قالاداعى ينتەرنەت-دۇكەننەن ونلاين تۇردە 90 مىڭعا جۋىق تەڭگەگە بىرنەشە كيىمگە تاپسىرىس بەرگەن. «الەۋمەتتىك جەلىدە جارناماسى جەر جارعان بۇل دۇكەننىڭ وقىرماندار سانى كوپ بولعاندىقتان، سەنىمدى بولىپ كورىندى. جارناماسى جالعان بولادى-اۋ دەگەن كۇدىك بولعان جوق. مەنەن تاپسىرىس العان ادام جەتكىزۋگە تولەنەتىن، جالپى سومانى تولىق جىبەرۋىمدى سۇرادى. وسى جەردە وزىمنەن دە اعاتتىق كەتتى. ينتەرنەت دۇكەندى تولىق زەرتتەمەي، اقشانى اۋدارىپ جىبەردىم. كەيىن ول ادام بايلانىسقا دا شىقپاي، جوق بولىپ كەتتى. قورقاتىنىم، ولار مەن سياقتى باسقالاردى دا الداۋى مۇمكىن»، – دەيدى گۇلجان.
جالعان جارناما ارقىلى تابىسىن ەسەلەيتىندەرگە قالاي تۇساۋ سالامىز؟ ماماننان سۇراپ كوردىك.
جازيرا مەڭدىحان قىزى، زاڭگەر:
- نەگىزى، جالعان جارناماعا الدانۋدىڭ ءوزى ساۋاتسىزدىقتان بولادى. جالعان جارناما بۇگىندە الەۋمەتتىك جەلىدە، ءارتۇرلى قوعامدىق ورىنداردا وتە كوپ. جارنامانىڭ جالعان نەمەسە راس ەكەنى تولىق تەكسەرىلمەي، باق-تا نەمەسە عالامتوردا جاريالانىپ جاتادى. الەۋمەتتىك جەلىدەگى جارنامانى حالىققا تانىمال، بەدەلى بار ادامدار جارنامالايدى. سول ءۇشىن قاراپايىم حالىق ونىڭ جالعان نەمەسە شىنايى ەكەنىن اڭعارمايدى، ءتىپتى، تەكسەرۋگە دە تىرىسپايدى. كەيبىر كاسىپورىندار ءوز كاسىپتەرىن تابىستى جۇرگىزۋ ءۇشىن «ءبىز ادىلەت دەپارتامەنتىندە تىركەلگەنبىز» دەپ تىركەۋ تۋرالى كۋالىگىن كورسەتەدى. كوپشىلىگى وسى قۇجاتقا سەنىپ، الدانىپ قالىپ جاتادى. "قانداي سالاداعى كومپانيا؟ قارجىلىق پيراميدا ما؟" دەگەن ساۋالدار تۇرعىسىنان ادىلەت دەپارتامەنتى تەكسەرمەيدى.
قازىرگى كەزدە كوبىنەسە قۇلاق تازالايتىن قۇرىلعى، اۋرۋدى ەمدەيتىن قىمبات دارى-دارمەكتەر تۋرالى جارنامالاردىڭ دەنى جالعان. ەكىنشىدەن، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ونلاين تاپسىرىس قابىلدايتىن ينتەرنەت-دۇكەندەر جارناماسىن تۇتىنۋشىنى تارتىپ، قىزىقتى ەتىپ جاساعانىمەن، ولاردىڭ كەيبىرى جالعان بولىپ جاتادى. ونداي جارناماعا الدانىپ، قوماقتى اقشا اۋدارىپ، كەيىن سان سوعىپ قالاتىنداردىڭ دا سانى ازايماي تۇر. ءوز باسىم ونلاين تاۋارلارعا تاپسىرىس بەرمەيمىن. كەز كەلگەن تاۋاردى كوزىڭمەن كورىپ، قولىڭمەن ۇستاپ العانعا ەشتەڭە جەتپەيدى. كەيبىر ينتەرنەت-دۇكەندەر «تاۋار ۇناماسا، كەرى وتكىزە الاسىز» دەپ جازىپ جاتادى. تاۋارىڭىز پوشتا ارقىلى سىزگە كەلدى دەلىك، ءبىراق ول زات ۇناماسا، پوشتا كەرى المايدى. وسىنداي ماسەلەلەر بويىنشا، ياعني اقشاسىن كەرى قايتارا الماي، زاڭگەرلىك كومەككە جۇگىنەتىندەر كوپ. قايدا بارۋ كەرەكتىگىن، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن، ارىزدى قالاي جازۋدى باعىتتايمىز. الدانعان تۇلعانىڭ اقشاسىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن ۋاقىتى دا، كوپ قاراجاتى دا كەتەدى. سوندىقتان كوپشىلىگى قولىن ءبىر سىلتەپ، «باس ساداقاسى» دەپ، ءىستى جىلى جاۋىپ قويا سالادى. ءبىر وكىنىشتىسى، جازىلعان ارىز بويىنشا جالعان جارناما جاساۋشىلاردى الاياقتىققا جاتقىزباي، ولار سونىڭ كەسىرىنەن جازادان سىتىلىپ كەتىپ جاتادى. جالعان جارنامانىڭ ەتەك الۋى سودان بولۋى ابدەن مۇمكىن.
پەريزات باۋىرجان، قارجىگەر:
- قوعامدا «قارجىلىق ءبىلىمدى تەك ەكونوميستەر مەن قارجىگەرلەر عانا وقۋ كەرەك» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ كەتكەن. سول سەبەپتى، كوپشىلىگىمىزدە قارجىلىق قيىنشىلىقتار كەزدەسىپ جاتادى. عالامتور ارقىلى جارناما بەرىپ، اقشاسىن اۋدارتىپ، سوڭىندا نە اقشا، نە تاپسىرىس بەرگەن زاتىڭىزدى الا الماي جاتقان جاعدايلار كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ كەلەدى. ولار الدىمەن بەلگىلى ءبىر زاتتى جارنامالاپ، حابارلاسقان تۇتىنۋشىنىڭ سەنىمىنە ابدەن كىرىپ الىپ، اقشاسىن ءوزىنىڭ شوتىنا اۋدارتادى. ارتىنان تىركەلمەگەن تەلەفون نومەردى مۇلدەم ءوشىرىپ تاستاپ، ادامدى سان سوقتىرىپ كەتەدى. سوندىقتان الەۋمەتتىك جەلىدە كوپ وتىراتىندار اسا ساق بولعان ءجون. ەلىمىزدە كوپ كەزدەسەتىن الاياقتىق تۇرلەرىنە: ينتەرنەت-دۇكەنمەن بايلانىستى الاياقتار، فيشينگ، ينتەرنەت ارقىلى قايىر سۇراۋ، تەلەفون ارقىلى الاياقتار، سمس-الاياقتار، ينتەرنەت-بانكينگ ارقىلى جاسالاتىن قىلمىستار جاتادى. ناقتى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مىسال رەتىندە كورسەتكەن ءجون بولار. مىسالى، قازىرگى كەزدە ءبىز ساتاتىن زاتىمىزدى عالامتور ارقىلى جاريالاپ جاتامىز. ءبىر وقيعامەن بولىسە كەتەيىن. ءبىر قۇربىم ۇيالى تەلەفونىن ينتەرنەت ارقىلى ساتۋعا قويدى. سودان ءبىر تۇتىنۋشى حابارلاسىپ، ساتىلاتىن تەلەفون تۋرالى اقپارات الاتىن بولىپ كەلىستى. ءبىراق تۇتىنۋشى باسقا قالادان ءۇش كۇننەن كەيىن كەلەتىنىن ايتىپ، ۇيالى تەلەفون ساتىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن تاۋاردىڭ 30 پايىزىن تولەپ قويۋ ءۇشىن قۇربىمنان كارتا ءنومىرىن سۇرادى. سودان سالدەن كەيىن قۇربىما تاعى حابارلاسىپ: «مەن سىزگە اقشا اۋداردىم، ءقازىر سىزگە حابارلاما ارقىلى ساندار كەلەدى، سونى ماعان ايتىپ جىبەرسەڭىز، سول كەزدە سىزگە اقشا تۇسەدى» دەگەن. ءبىراق قۇربىم بۇل جەردە ءبىر گاپ بارىن ءتۇسىنىپ، بىردەن ۇيالى تەلەفونىن قويا سالادى. مىنە، وسىنداي الاياقتىقتار جەتىپ-ارتىلادى. ەگەر قۇربىم سول كەلگەن حابارلاماداعى سانداردى جىبەرگەندە، كىلت ارقىلى قۇربىمنىڭ ينتەرنەت-بانكينگىنە كىرىپ، ونىڭ ەسەپشوتى بويىنشا كەز كەلگەن وپەراسيانى جاساي بەرۋىنە بولادى.
ينتەرنەتتە ساۋدا جاساردا الدانىپ قالماۋ ءۇشىن نەنى ءبىلۋ كەرەك؟
- ينتەرنەت-دۇكەن تۋرالى تۇتىنۋشىلار قالدىرعان پىكىرلەردى مۇقيات وقىڭىز؛
- دۇكەننىڭ مەكەنجايىن تەكسەرىپ، تەلەفونى كورسەتىلسە، حابارلاسىپ كورىڭىز؛
- ينتەرنەت-ساۋدا جاسايتىن قۇرىلعىڭىزعا سەنىمدى انتيۆيرۋس ورناتىڭىز، قوسىمشالاردى، براۋزەردى، وپەراسيالىق جۇيەنى جاڭارتىپ وتىرىڭىز؛
- ساۋدا جاسالعان تۇبىرتەكتى تاپسىرىس بەرگەن زاتىڭىز كەلگەنشە ساقتاڭىز، سەبەبى ساپاسىز بولسا، قايتارىپ بەرۋگە بولادى؛
- الدىن الا تولەمگە كەلىسپەڭىز؛
- پوشتاڭىزعا كەلگەن تانىس ەمەس سىلتەمەنى اشپاي، بىردەن ءوشىرىپ تاستاۋعا تىرىسىڭىز، سەبەبى ۆيرۋس كىرگىزۋ ارقىلى جەكە مالىمەتتەرىڭىزدى الۋى مۇمكىن. وسى قاراپايىم، ءتيىمدى قاعيدالاردى ۇستانساڭىز، اقشاڭىزدى الاياقتاردان ساقتاي الاسىز. سوڭعى مالىمەتتەرگە سايكەس، ينتەرنەت جەلىسىندە الاياقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى انىقتالعان. ماسەلەن، ەلىمىزدە سوڭعى ءۇش جىل ارالىعىندا عالامتوردا جاسالاتىن الاياقتىڭ ءتۇرى 2-3 ەسە ارتقان. 2020 جىلى 1700 قىلمىس انىقتالىپ، 400-دەن اسا ادام ۇستالعان بولاتىن.
2021 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا پوليسەيلەر ينتەرنەتتە الياقتىق جاساۋدىڭ 6824 فاكتىسىن تىركەدى. «الاياقتىق» بابى بويىنشا 4000 ءىس تىركەلگەن. بۇل الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 30 پايىزعا ارتقان. ولاردىڭ 1800ء-ى ينتەرنەتتەگى الياقتارعا قاتىستى.