ۇمىت بولا باستاعان ۇلت قۇندىلىقتارى: ءداستۇردىڭ ءتۇپ ءمانىن تۇسىنەمىز بە؟
قازىرگى زاماندا تۇرمىس-تىرشىلىگىمىز تۇبەگەيلى وزگەرىپ، اتا-بابا ۇستانعان ءجون-جورالعىلار ومىرىمىزدەن الىستاپ بارا جاتقانداي. كەزىندە قازاقى بولمىستىڭ وزەگىنە اينالعان كەيبىر سالت-داستۇرلەر قولدانىستان شىعىپ، ۇرپاق ساناسىنان كومەسكىلەنە باستادى. مۇندايدا حالقىمىزدىڭ باي مۇراسىن جاڭعىرتۋ، ۇمىت قالعان ادەت-عۇرىپتاردىڭ تۇپكى ماعىناسىنا ءۇڭىلۋ — رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ءبىر باعىتى بولماق.
ينتەرنەت جەلىسىندە قازاقتىڭ كونەدەن كەلە جاتقان داستۇرلەرى جايلى ءتۇرلى اقپاراتتار تاراعانىمەن، ولاردىڭ بارلىعى بىردەي عىلىمي نەگىزدەلە بەرمەيدى. وسى ورايدا، ۇلت مادەنيەتىن زەرتتەپ جۇرگەن ەتنوگرافتارمەن سۇحباتتاسىپ، كەيبىر ۇمىت بولا باستاعان، ءمانى بۇرمالانعان سالت-داستۇرلەرگە توقتالۋدى ءجون كوردىك.
توقىمقاعار – جولعا شىققان جانعا تىلەك
قازاقتا بالا العاش رەت الىس جولعا شىققاندا، وعان توقىمقاعار جاسايتىن بولعان. بۇل توي ەمەس، جاي عانا سالت. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بالاعا دەگەن تىلەك.
«بالا العاش رەت اشامايعا ءمىنىپ، ءوز بەتىمەن جەكە اتقا ءمىنىپ، كورشى اۋىلعا نەمەسە ناعاشىلارىنا، جاقىن ءبىر تۋىستارىنا بارسا، بۇنى ەڭ العاشقى ساپارى دەپ ونىڭ اناسى، اناسىنىڭ ابىسىندارى توقىمقاعار جاساعان. ياعني بالانىڭ وسىنداي العاشقى قادامىن سول جەردەگى تۋىس-تۋعاندار، نەگىزىنەن، ايەلدەر شاعىن ورتادا اتاپ وتەدى. وسىنى توقىمقاعار دەپ اتايدى»، - دەيدى ەتنوگراف مارات توقاشبايەۆ.
بۇل — ۇلكەندەردىڭ باتاسىن الىپ، اق تىلەكپەن جولعا شىعۋ ءداستۇرى. بۇل ءداستۇردىڭ تەرەڭ ءمانى — جاس بالانىڭ ساپارى ءساتتى بولسىن، توقىمى جەردە قالماسىن، ات-كولىگى امان كەلسىن دەگەن تىلەكتەن تۋعان.
ال بۇگىنگى كۇنى بالانىڭ ءوز بەتىنشە جولعا شىعۋى سيرەك جاعداي. كوبىنەسە اتا-انالارىمەن بىرگە كولىكپەن، اۆتوبۋسپەن جۇرەدى. باراتىن جەرلەرىنە بارىپ جاتادى. ءقازىر دە بالالار الىستا تۇراتىن ناعاشىلارىنا نەمەسە ۇزاق ۋاقىت كورمەگەن تۋىستارىنا بارىپ، كورسەتىپ جاتسا، سوعان ارناپ كىشىگىرىم شاي بەرەدى اعايىن-تۋىسقا ارناپ. توي ەمەس بۇل. جاي عانا وتباسىلىق قۋانىش.
باسىرە – بالانىڭ ءوز مالى
قازاقتىڭ كوپ سالتى بالامەن، دۇنيەگە ۇل كەلۋىمەن بايلانىستى. بۇگىندە ۇمىت بولا باستاعان سونداي ءسالت-داستۇردىڭ ءبىرى – باسىرە.
باسىرە دەگەن دۇنيەگە كەلگەن ۇل بالاعا ونىڭ ءوزىنىڭ جاقىن تۋىستارى، اكەسىنىڭ اعاسى نە ءىنىسى، جاقىندارى نەمەسە ناعاشىلارى قىدىرىپ كەلگەن كەزىندە ءبىر توقتىنى نەمەسە ءبىر بۇزاۋدى، تايدى، كوپ جاعدايدا تايدى باسىرەگە بايلايدى.
سۋرەت: bilim-all.kz
ەتنوگراف مارات توقاشبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، «باسىرەگە بەرىلگەن مالدى ساتپايدى، سويمايدى، ايىرباستامايدى. ول مالدىڭ يەلىگى تۇگەلدەي بالانىڭ ەنشىسىندە. ونى بالا نە ىستەيتىنىن ءوزى شەشەدى». ياعني، ول - امانات.
عالامتور جەلىسىندە باسىرە بالانى سۇندەتتەگەندە اتالاتىن مال دەگەن سىڭايداعى اقپارات كوپ ەكەن. سوندىقتان بۇل ساۋالدى دا ەتنوگرافتان ناقتىلاۋدى ءجون كوردىك.
«وسىنداي شاتاسۋلار كوپ. باسىرە سۇندەتتەگەن كەزدە بەرىلمەيدى. ادەتتە كىشكەنتاي ۇل بالالاردى 4-5 جاسىندا، ارى كەتسە 6-7 جاسىندا سۇندەتتەيدى. ال باسىرە كەز كەلگەن جاستا بايلاناتىن مال. باسىرەگە كوبىنشە تاي بايلانادى. ونىڭ ءمانى بەرىلگەن تايىمەن ەرتەڭ بالا ءوسىپ، ەلىن-جەرىن قورعاۋ جولىندا ازامات بولسىن دەگەن ويدان تۋىنداعان»، - دەيدى مارات توقاشباي.
قالجا – انا مەن بالانىڭ سىباعاسى
قالجا — قازاق حالقىنىڭ جاس بوسانعان ايەلگە ارناپ مال سويىپ، ەتىن، سورپاسىن ىشكىزەتىن سالتى. بۇل — ايەلدىڭ ساۋىعۋىنا، ءسۇتىنىڭ مول بولۋىنا، بالانىڭ دەنساۋلىعىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. قالجا جەگىزىپ، سورپا ىشكىزۋ ءداستۇرى قانشا زامان وتسە، حالقىمىزعا جاقسى تانىس.
زەينەپ احمەتوۆا اپامىز قالجا تۋرالى:
«كەدەيدىڭ كەدەيى دە ايەلىنە قالجا جەگىزگەن. ءتىپتى بۇعان شاماسى كەلمەگەندەرگە اۋقاتتى ادامدار قالجا اكەپ بەرگەن. بۇل – تەك سالت ەمەس، ۇلكەن ساۋاپتى ءىس»، – دەپ جازادى.
قالجا دەگەن ول جاس بوسانعان ايەلدىڭ بەلى، سۇيەگى بەكىسىن دەپ بوسانعان بويدا ارنايىلاپ ءوزىنىڭ كەلگەن جەرى، كوپ جاعدايدا توركىنى ارنايى مال الىپ كەلەدى. قوي ەتىنەن بالانىڭ اناسىنا ارناپ شەتىنەن اسىپ، كۇندە سورپالاپ بەرىپ وتىرادى. قالجا جەگەن ايەل شامامەن 6-7 كۇندە اياعىنان تۇرىپ، ءۇي شارۋاسىنا جايلاپ ارالاسا باستايدى. ال قالجاسى دۇرىس بولماسا، ول ايەلدىڭ ساۋىعۋى، بۋىندارىنىڭ بەكۋى، ونىڭ ءبارىنىڭ قاتايۋى ۇزاققا سوزىلىپ كەتەدى. سوندىقتان حالقىمىز قالجا دەگەنگە وتە قاتاڭ قارايدى جانە جاس بوسانعان ايەلگەن ەشقانداي اۋىر جۇمىستاردى ىستەتپەيدى.
Cۋرەت: tatlerasia.kz
قالجا حالقىمىزعا سىڭىسكەن سالت بولسا دا، كەي وڭىرلەردە ءبىراز وزگەرىسكە ۇشىراعان سىڭايلى. ءتىپتى قالجا-توي دەگەن ۇعىم بار كورىنەدى. ەلدىڭ سولتۇستىگىندە بالا ءبىر جاسقا كەلگەندە توي جاساپ، ونى بۇگىندە قالجا-توي دەپ اتاپ ءجۇر. بۇنىڭ دۇرىس-بۇرىسىن دا ەتنوگرافتان انىقتاپ-بىلدىك.
«قالجا توي دەگەن جوق. ول قاتە تۇسىنىك. ءوزى جاس بوسانىپ جاتقان ايەلگە توپىرلاپ ادام كەلىپ،ونىڭ ءبارىن كۇتۋ كەرەك، قاباعىنا قاراۋ كەرەك دەگەندەي. جاس بوسانىپ جاتقان ايەلگەن قالجا توي جاساۋ ابەستىك، بىلمەستىك. ايەل بوسانىپ جاتقاندا ونىڭ بۇكىل تۋعان-تۋىسقاندارى كۇيەۋى جاعىنان بولسىن، توركىنى جاعىنان بولسىن قولدارىنان كەلگەنشە ونىڭ جاعدايىن جاساپ، جەڭىلدەتۋ كەرەك. سونىڭ تەزىرەك ورنىنان تۇرىپ كەتۋىنە كومەكتەسەتىندەي ارەكەتتەر جاساۋعا مىندەتتى. اعايىن-تۋىستىق دەگەن مىنە وسىندايدان كورىنەدى»، - دەيدى مارات توقاشباي.
قازاقتىڭ كەز كەلگەن ادەت-عۇرپى، ءسالت-داستۇرى بۇگىنگى زامانعا بايلانىستى وزىندىك داستۇرلىك ترانسفورماسيادان وتەدى، ياعني وزگەرىسكە ۇشىرايدى.
ونىڭ قاراپايىم مىسالدارى: ءتىلاشار مەن تۇساۋكەسەر. و باستا جاي عانا ىرىمنان باستالعان وسى كۇنى توي ەتىپ تويلايتىنداي دەڭگەيگە جەتكەن.
مارات توقاشبايەۆ ءتىلاشارعا مىنانداي انىقتاما بەرەدى:
«قازاقتار 6-7 جاسقا دەيىن سويلەي الماي، تۇتىعا بەرەتىن، «ر»-دى ايتا المايتىن، كەكەشتەنەتىن بالالاردىڭ ءتىلى تەز شىعىپ كەتسىن دەپ، جاڭاعى بالانىڭ ءتىلىن شۇبەرەكپەن ۇستاپ، ءۇش رەت اقىرىن-اقىرىن تارتىپ، دۇعا وقىپ، جاقسى سويلەپ كەتسىن دەگەن ىرىم جاساعان. بۇنى ءتىلاشار دەيدى».
ال سول ءداستۇرىمىز ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاڭدا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعالى وتىرعان بالانىڭ بارىنە جاسالاتىن بولىپ كەتتى.
«ەندى ءتىلاشار توي بەرەتىندەرگە بۇل كەمشىلىگى بار، سويلەي المايتىن بالالارعا جاسالاتىن دەپ ايتايىن دەسەڭ، ول ەلدىڭ قۋانىشى بولعاننان كەيىن، ءداستۇردىڭ ترانسفورماسياسى رەتىندە قارايمىز دا قويامىز»، - دەيدى مارات توقاشبايەۆ.
ءسالت-داستۇردىڭ شىعۋ تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، تۇساۋكەسەردىڭ ءتۇپ-تامىرى دا ىرىمنان شىققان ەكەن
«فيزيولوگيالىق دامۋىنداعى كەمشىلىكتەرى بار بالالارعا جاسالاتىن بۇرىن تۇساۋكەسەر. سويلەپ كەتكەن بالاعا ءتىلاشار جاسامايدى، جۇگىرىپ كەتكەن بالاعا كىشكەنتايىنان تۇساۋكەسەر جاسامايدى. 7-8 جاسقا كەلگەنشە جۇرە المايتىن، قيرالاڭداپ، بۇرىن بالالار كوپ راحيتپەن اۋىراتىن باستارى قازانداي بولىپ، ءوز دەنەسىن ءوزى كوتەرە الماي، قۇلاپ قالا بەرەتىن، اياقتارى دا ءالسىز سونداي بالالارعا تۇساۋكەسەر جاساعان. تەزىرەك جۇگىرىپ كەتسىن دەگەن ىرىممەن. ال اسىلىندە دەنى ساۋ، 2 جاسقا دەيىن جۇگىرىپ كەتكەن بالالارعا تۇساۋكەسەر جاسالماعان»، - دەدى ول.
سۋرەت: Abai.kz
مارات اعانىڭ ايتۋىنشا، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەر دەگەن ۇلتىمىزدىڭ جانى شىن مانىندە. ەگەر دە ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدىڭ ءبارىن الىپ تاستاساق، وزگەلەردەن ەشقانداي ايىرماشىلىعىمىز بولماس ەدى. قازاقتى قازاق ەتىپ ەرەكشەلەپ تۇرعان ونىڭ ءتىلى، ادەت-عۇرپى مەن ءسالت-داستۇرى.
«قازىرگى مىناۋ جاھاندانۋ ءداۋىرى بۇكىلالەمدىك جاعداي بەلگىلى ءبىر ستاندارتتارعا نەگىزدەلىپ جاتىر. بۇكىل الەمدەگى بارلىق ەلدەردىڭ قولىندا ءقازىر تەلەفون. ءبارىمىز سول ءبىر ستاندارتتا، سيفرلىق الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءبىراق سوعان قاراماي، ءبىز قازاق حالقى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدى ساقتاپ وتىرمىز. دەگەنمەن ونىڭ استارى نەدە، ءمانى قايدا ەكەنىن ءبىلىپ، ىزدەنىپ جۇرگەن ءجون»، - دەپ تۇيىندەدى م.توقاشبايەۆ.
قازاقتا كوپ ادەت-عۇرىپتار ەكى دۇنيەنىڭ توڭىرەگىنە شوعىرلانعان. ءبىرى – ادامنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن باستاپ، توي-تومالاعىنىڭ توڭىرەگىندە. ەكىنشىسى – ءولىم-جىتىمنىڭ توڭىرەگىندە. ءالميساقتان مۇسىلمان بولعاننان كەيىن، مۇسىلماندىق تالاپتارمەن بىرگە قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى بىرىنە-بىرى جىمداي جاناسىپ، قابىسىپ كەتكەن. سولاردىڭ ءبارىن ورىنداپ وتىرسا قۇبا-قۇپ.
مارات توقاشبايەۆ ايتقانداي، ادەت-عۇرىپ پەن ءسالت-داستۇر — قازاق حالقىنىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ ايناسى. ەگەر ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان قول ۇزسەك، ءبىزدى وزگە ۇلتتاردان ايىرىپ تۇراتىن ەرەكشەلىگىمىز قالمايدى. قازاقتى دارالاپ تۇرعان — انا ءتىلى، رۋحاني دۇنيەسى مەن عاسىرلار سۇزگىسىنەن وتكەن ءسالت-داستۇرى.
بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا بۇكىل الەم سيفرلىق جۇيەگە بەت بۇرعانىمەن، ءار حالىقتىڭ وزىندىك بولمىسىن ساقتاۋى ماڭىزدى. ءبىز دە وسى ۇدەرىستەن شەت قالماي، زامانعا بەيىمدەلە وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرىمىزدى ۇمىتپاي، ونىڭ ءتۇپ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ، ۇرپاققا دۇرىس جەتكىزۋگە ءتيىسپىز.