جىل باسىنان بەرى الەۋمەتتىك وتكىر تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – "بانكروتتىق تۋرالى" زاڭ كوپتىڭ قىزۋ تالقىسىنا ءتۇسىپ ءجۇر.
مەملەكەت باسشىسى 2022 جىلى 22 جەلتوقساندا ق ر «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ تولەم قابىلەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە بانكروتتىعى تۋرالى» زاڭىنا قول قويدى. بۇل زاڭ رەسمي 3 ناۋرىزدان باستاپ كۇشىنە ەندى. قارىزىن وتەي الماي جۇرگەن ازاماتتار 2 اي بۇرىن وزدەرىن «بانكروت» دەپ جاريالاۋعا ءوتىنىم بەرە باستادى. بۇل – قارىزدان شارشاعان، تولەم قابىلەتى تومەن بورىشكەرلەر ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك. ءبىراق بەرىلگەن وتىنىشتەردىڭ كوبى قاراۋسىز قالىپ نەمەسە كەرى قايتارىلىپ جاتىر. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ باستى سەبەبى – ازاماتتاردىڭ ارىزدى دۇرىس جازباۋى نەمەسە الىنعان انىقتامالاردان تابىلعان قاتەلىك. بەرىلگەن ارىز قايتارىلعان جاعدايدا الداعى 3 ايدا قايتا ارىز بەرە المايدى. بانكروتتىققا ارىز بەرگەندەردىڭ 80%-نىڭ ءوتىنىشى قابىلدانباعان.
بىلتىر 11 ايدا بانكتەردىڭ جەكە تۇلعالارعا بەرگەن نەسيەلەرى 13،9 ترلن تەڭگەگە جەتىپ، بورىشكەرلەردىڭ جالپى سانى – 6 ملن 868 مىڭ ادامدى قۇرادى. ونىڭ ىشىندە 90 كۇننەن استام مەرزىمى وتكەن نەسيەلەردىڭ ۇلەسى – 5،6% نەمەسە 461 ملرد تەڭگە. 90 كۇننەن استام كەشىكتىرىلگەن قارىز الۋشىلاردىڭ سانى 536 مىڭ ادامدى قۇراعان. بۇل سانداردى جىلدىڭ باسىندا ۇكىمەت وتىرىسىندا ق ر قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى ءمادينا ءابىلقاسىموۆا مالىمدەگەن ەدى. 11 ايداعى بۇل كورسەتكىش وتكەن جىلعا قاراعاندا 121 مىڭ ادامعا كوبەيگەن.
قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، بانكروتتىق تۋرالى زاڭنىڭ 3 ءتاسىلى بار. ولار – سوتتان تىس بانكروتتىق، سوت ارقىلى بانكروتتىق جانە تولەم قابىلەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ. اتالعان راسىمدەرگە تەك قارىز الۋشىنىڭ ءوزى ءوتىنىش بەرە الادى، ياعني كرەديتور بورىشكەردىڭ بانكروتتىعىنا ءوتىنىش بەرۋگە قۇقىعى جوق.
بەلگىلى ەكونوميست-ساراپشى ساپارباي جوبايەۆ اتالعان زاڭ جەكە ازاماتتارعا ارنالعانىن، ولار ءۇشىن ءتيىمدى جاعىنان بولەك زياندى تۇستارى دا بار ەكەنىن ايتادى.
- تاقىرىپقا وراي
ساپارباي دوسجان ۇلى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ كانديداتى، ەكونوميست: نەسيە الۋ جۇيەسىن تارتىپكە سالادى
بانكروتتىق جاعدايدا نەسيە الۋشىعا شەكتەۋلەر قويىلادى. اتالعان زاڭنىڭ ازاماتتار ءۇشىن جاعىمسىز تۇستارى دا جوق ەمەس. ەگەر ازاماتتار بانكروتتىقتى دۇرىس تۇسىنسە، بۇل زاڭدى قولدانۋعا سونشا ازاماتتاردىڭ بارلىعى بىردەي بارا بەرەدى دەپ ويلامايمىن. ماسەلەن، سوتتىڭ شەشىمى ارقىلى ءوزىن بانكروتپىن دەپ جاريالاعان ازاماتقا الداعى 5 جىلدا نەسيە بەرىلمەيدى. ەشقانداي قارجى ۇيىمىنان نەسيە راسىمدەي المايدى. ەكىنشىدەن، ول ازامات 7 جىلعا دەيىن ەكىنشى رەت بانكروتتىققا ءوتىنىم بەرۋدەن شەكتەلەدى. ۇشىنشىدەن، 3 جىلعا دەيىن بارلىق قارجىلىق ارەكەتى ءتيىستى ورىنداردىڭ باقىلاۋىندا بولادى. ونىڭ اسەرى ارى قاراي جەكە كاسىبىن جۇرگىزۋگە ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىرەدى. 3 جىلعا دەيىن قارجىلىق تابىسىن وكىلەتتى ورگاندار كەڭەسىمەن، رۇقساتىمەن عانا قولدانا الادى.
قارجى ۇيىمدارى نەسيە بەرگەن بانكروتتىق تۇتىنۋشىلار كوبىرەك بولسا، قارجى ۇيىمىنىڭ دا يندەكسى تومەندەيدى. ياعني قارجى ۇيىمى قوسىمشا قور قۇرۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇرىنعىداي كەز كەلگەن ازاماتقا نەسيە بەرە بەرمەيدى. قازاقستاننىڭ بانكروتتىق تۋرالى زاڭناماسىنا سايكەس قارجى ۇيىمدارىنىڭ مۇددەسىن قولداۋ ماقساتىندا بانكروتتىققا جەكە ادامنىڭ بانكروتتىعىن قالايتىن تۇلعا قارجى ۇيىمىمەن كەلىسىم-شارتقا كەلۋى مىندەتتى. بانكروتتىقتى قارجى ۇيىمى شەشەدى. وسىدان 2-3 جىل بۇرىن رەسەيدە ءدال وسى زاڭ ەنگىزىلگەندە 2-3 ميلليوننان استام بورىشكەردەن 1 ميلليونى بانكروتتىق الادى دەپ بولجانعان. ءبىراق سونشا ادامنان تەك 19 مىڭى عانا بانكروتتىق العان. بىزدە دە ءدال سونداي بولادى. مىسالى، 5 ميلليون ادام ءوتىنىم بەردى دەسەك، ونىڭ تەك 5 مىڭى بانكروتتىق الۋى مۇمكىن. سوندىقتان ازاماتتار ءوزى بانكروتپىن دەپ جاريالاماس بۇرىن وسى جاقتارىن ناقتىلاپ الۋى كەرەك. حالىق جوعارىدا ايتىلعان كەيبىر تەرىس اسەرلەردى دۇرىس تۇسىنگەنى ءجون.
قارجىلاي ساۋاتتى بولا تۇسەدى
زاڭگەر مەيىرمان قالماحان ۇلى تۇجىرىمداعانداي، بۇل زاڭنىڭ پارلامەنتكە جولدانعانىنا 10 جىلدان استام ۋاقىت بولدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن زاڭنىڭ كۇشىنە ەنبەۋىنە بانكتەر، كرەديتور مۇددەلى بولدى. 10–15 جىلدان بەرى قارىزدان قۇتىلا الماي جۇرگەن، تولەۋگە مۇمكىندىگى جوق ازاماتتار كوپ. بۇل ءجايت ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا دا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. اتالمىش زاڭ ازاماتتارعا «كورپەسىنە قاراي كوسىلۋدى» ۇيرەتەدى. قازىرگى تاڭدا تاعى ءبىر زاڭ تالقىلانۋدا. نەسيە تولەۋ مەرزىمى 90 كۇننەن اسقان بورىشكەرلەرگە ەشبىر بانك قارىز بەرمەيتىندەي زاڭ قابىلداناتىن بولسا، ازاماتتار اسا قاجەتتىلىك تۋىنداعاندا عانا نەسيە الار ەدى.
بانكروتتىق بويىنشا زاڭگەرلەر مامان رەتىندە ۇنەمى ساراپتاما جۇرگىزىپ وتىرادى. ولاردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، كوپ تۇلعالار قارىزىن 12 اي تولەي الماسا بىردەن ەGov.kz ارقىلى ءوتىنىش بەرەدى. ول دۇرىس ەمەس. ءوتىنىمنىڭ قابىلدانباۋىنىڭ باستى سەبەبى دە وسى. الدىمەن مىندەتتى تۇردە بانك پەن كرەديتورمەن الدىن الا رەتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى كەرەك. بانكتەر مەن كرەديتورلار بورىشكەردىڭ ۇسىنىسىن جاساپ، قابىلدانباعانى جونىندە حابارلاما كەلۋى كەرەك. كەلىسپەگەن جاعدايدا عانا بانكروتتىققا ءوتىنىم بەرە الادى. ەكىنشى سەبەپ – مۇلىكتىڭ بولۋى. مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكەن مۇلىكتىڭ ءبارى مۇلىك بولىپ سانالاتىنىن كوپشىلىگى بىلە بەرمەيدى. كوپ كەزدەسەتىن قاتەلىكتەردىڭ ءبىرى – جالپى قارىزدىڭ تولەنبەۋ مەرزىمى 12 ايدان كەم بولماۋى كەرەك. مىسالى، ازاماتتىڭ 5 نەسيەسى بولىپ، تورتەۋى 12 اي تولەنبەي، بىرەۋى 3-4 ايى عانا تولەنبەدى دەلىك، مۇنداي جاعدايدا بانكروتتىققا ءوتىنىم بەرە المايدى. بارلىق نەسيە قارىزىنىڭ سوماسى – 5 520 000-نان اسپاۋعا ءتيىس. ازاماتتاردىڭ ءبارى قۇقىقتىق، قارجىلىق ساۋاتتى ەمەس. سوندىقتان زاڭگەرلەردەن كومەك سۇراعانى ابزال.
سوڭعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، الماتى قالاسىندا بانكروتتىققا ءوتىنىم بەرگەن 3 مىڭنان استام ازاماتتىڭ 500ء-ىنىڭ ارىزى قابىلدانعان. نەسيە تولەۋ مەرزىمىن كەشىكتىرۋشىلەر ءۇشىن اتالعان زاڭ ءتيىمدى مە؟ ولاردىڭ قارجىلىق تىعىرىقتان شىعۋىنا اسەر ەتە الا ما؟ مامانداردان سۇراپ كورگەن ەدىك.
- زاڭگەر كەڭەسى
مەيىرمان قالماحان ۇلى، زاڭگەر: ەڭ ءتيىمدى جول – تولەم قابىلەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋ
ءقازىر ازاماتتاردىڭ 95%-عا جۋىعى سوتتان تىس بانكروتتىققا جۇگىنىپ جاتىر. سوتتان تىس بانكروتتىقتا ارىز بەرۋ ءۇشىن ارنايى شارتتار ورىندالۋعا ءتيىس. ماسەلەن، بورىشكەر قارىزىنىڭ مولشەرى 1600 اەك-تەن، ياعني بيىل 2023 جىلعا 5 520 000 تەنگەدەن اسپاۋى جانە قارىز 12 اي عانا وتەلمەۋى كەرەك.
سوتتان تىس بانكروتتىق كەزدە بورىشكەردىڭ كىرىسى مەن شىعىسى ەسكەرىلمەيدى. ول تەك تولەم قابىلەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدە ەسكەرىلەدى. قاساقانا بانكروتتىق انىقتالاتىن بولسا، قىلمىستىق جازا قاراستىرىلماعان. جالعان بانكروتتىق العان جاعدايدا 200 اەك ايىپپۇل سالىنادى. بانكروتتىق زاڭنىڭ تالابى بويىنشا اكىمشىلىك جازا قاراستىرىلعان. سوتتان تىس بانكروتتىقتىڭ ەكى كەزەڭى بار. ءبىرىنشى كەزەڭدە قۇجاتتىڭ سايكەستىگى تەكسەرىلەدى. ودان وتسە 6 اي ىشىندە قۇجاتتار تولىق تەكسەرىلىپ، بارلىق تالاپقا ساي كەلسە، بانكروتتىق ستاتۋسىنا قول جەتكىزۋگە بولادى.
ەكىنشى تالاپ – ورتاق مەنشىكتەگى مۇلىكتى قوسا العاندا، مەنشىك قۇقىعىندا مۇلىكتىڭ بولماۋى. ەگەر مۇلىك بولسا، سوت ارقىلى عانا بانكروتتىققا جۇگىنە الادى نەمەسە تولەم قابىلەتىن قالپىنا كەلتىرۋگە بايلانىستى راسىمدەۋ جۇرەدى. 12 اي بويى قارىزدار بويىنشا ەشقانداي تولەم جاسالماۋعا ءتيىس. بانكپەن، ميكروقارجى ۇيىمدارىمەن بورىشتار بويىنشا رەتتەۋ ءراسىمىن جۇرگىزۋى كەرەك.
سونىمەن قاتار، زاڭداعى ەرەجە بويىنشا اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەكتى 6 اي قاتارىنان الۋشىلار ءۇشىن، مۇنداي ازاماتتار بويىنشا 12 اي ىشىندە تولەمىنىڭ بولماۋى قولدانىلمايدى. بەرەشەگى 5 جىلدان ارتىق وتەلمەگەن ادامدار ءۇشىن مۇلىكتىڭ بار-جوعىن تەكسەرۋ جانە بەرەشەك سوماسى بويىنشا شەكتەۋ جۇرگىزىلمەيدى. سوتتان تىس بانكروتتىق تەك بانكتەر، ميكروقارجى ۇيىمدارى جانە كوللەكتورلىق اگەنتتىكتەر الدىنداعى بورىشتار بويىنشا قولدانىلادى.
تولەم قابىلەتتىگىن قالپىنا كەلتىرگەننەن كەيىن بورىشكەر بانكروت بولىپ سانالمايدى. بانكروتتىق كەزىندە 5 جىل بويى ەش جەردەن نەسيە الا المايدى. بانكروتتىققا جۇگىنۋ ءۇشىن 7 جىل ءوتۋ كەرەك بولادى. بۇل شەكتەۋلەر تولەم قابىلەتتىگىن قالپىنا كەلتىرگەن ازاماتقا قويىلمايدى. سوندىقتان ەڭ ءتيىمدى جولى دا – وسى. ءبىراق وعان ەكىنىڭ ءبىرى جۇگىنە بەرمەيدى. زاڭدا ول ءۇشىن مىندەتتى تۇردە مۇلىك بولۋ كەرەك دەلىنگەن جانە ول مۇلىكتىڭ قۇنى ازاماتتىڭ قارىزىنىڭ مولشەرىنەن كوپ بولۋى كەرەك. سوندا عانا قالپىنا كەلتىرۋگە جۇگىنە الادى. ەكىنشىدەن، تۇراقتى تابىستىڭ بولۋى ماڭىزدى. بۇل پروسەدۋرا مىندەتتى تۇردە سوت ارقىلى عانا جۇرەدى. بورىشكەر ءوزىنىڭ تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا سوتقا جۇگىنىپ، تولەم قابىلەتتىگىن قالپىنا كەلتىرە الادى. سوتقا ارىز بەرگەننەن كەيىن 10 كۇننىڭ ىشىندە سوت ول ارىزدى قابىلداپ، ۋاكىلەتتى ورگاندى تاعايىندايدى. ول ورگان قارجى باسقارۋشىسىن تاعايىندايدى. ازاماتقا قاتىستى بارلىق مالىمەتتى جيناستىرىپ، قورىتىندى جاسايدى. ەگەر تابىسى شىعىسىنان از بولسا، تولەم قابىلەتىن قالپىنا كەلتىرۋگە قورىتىندى الا المايدى. بانكروتتىقتان ايىرماشىلىعى وسىندا. سوتتان تىس تا، سوت ارقىلى دا بىردەي «بانكروتتىق» ستاتۋسى بەرىلەدى.