كىشكەنتاي بالالاردىڭ ابايسىزدا تۇيمە، تيىن، وزگە دە ۇساق بۇيىمداردى جۇتىپ قوياتىنى كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءجيى كەزدەسەتىن جاعداي. اباي بولماساق، ادامعا كومەكتەسۋ جانە قۇتقارۋ ۋاقىتى كوپ جاعدايدا سەكۋندتارمەن ولشەنۋى مۇمكىن.
بالانىڭ اتى – بالا، اينالاسىنداعى وزىنە تاڭسىق بارلىق زاتتى اۋزىنا سالاتىن ادەتى. ءالى ءتىلى دە شىقپاعان، نە بۇلدىرگەنىن دە ايتا المايتىن بالدىرعاننىڭ الدەبىر زاتتى جۇتىپ قويعانىن قالاي بىلۋگە بولادى؟ اتا-انا ءۇي جاعدايىندا ءوز بەتىنشە كومەك جاساي الا ما؟ وسى جانە وزگە دە ساۋالدارىمىزعا مەگاپوليستەگى №2 قالالىق بالالار كلينيكالىق اۋرۋحاناسى حيرۋرگيا بولىمشەسىنىڭ حيرۋرگ-دارىگەرى ازامات قۋانىشوۆ جاۋاپ بەردى.
– ازامات ءومىرزاق ۇلى، بالالار جۇتىپ قوياتىن نەمەسە مۇرنىنا تىعىپ الاتىن بوگدە زاتتاردىڭ قاتارىنا نەلەر جاتادى، ولاردىڭ قايسىسى قاۋىپتىرەك؟ ىشكى اعزانى ءبۇلدىرۋى مۇمكىن بە؟
– بالالار كوبىنە تيىنداردى، ماگنيتتەردى، ۇلكەندەۋ كولەمدەگى ويىنشىقتاردى، ءتۇرلى ۇشكىر زاتتاردى، ينە، تۇيرەۋىشتەردى، شارلاردى دا جۇتىپ قويىپ جاتادى. ءارتۇرلى زاتتار بالانىڭ اسقازان-ىشەك جولدارىنا، وتولارينگولوگيالىق ورگاندارعا، جوعارعى تىنىس جولدارىنا تاپ بولادى. ال تىنىس جولدارىنا ءوتىپ كەتكەن كەزدە ول كەز كەلگەن ورگانعا – مۇرىنعا، كومەيگە، تراحەياعا، كەڭىردەككە، وكپەقاپ قۋىسىنىڭ تىنىنە بارىپ ءتۇسۋى مۇمكىن. ەڭ قيىنى – كومەي مەن تراحەياعا تۇسكەن بوگدە زات. ول جاعدايدا بالانىڭ تىنىس الۋى قيىندايدى. بوگدە زاتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءقاۋىپتىسى – ماگنيتتەر، باس جاعى اشىلىپ تۇرعان ۇشكىر تۇيرەۋىشتەر، ينەلەر جانە ويىنشىقتاردىڭ ۇلكەن كولەمدەگى بولشەكتەرى. مىسالى، ماگنيتتەر جابىسقاق بولعاندىقتان، ىشەكتى تەسىپ كەتۋى مۇمكىن. ينەلەر دە ىشەكتى زاقىمدايدى. ۇلكەن كولەمدەگى ويىنشىقتار، تيىندار توق ىشەك پەن اش ىشەكتىڭ قوسىلعان جەرىندە قىسىلىپ قالۋى مۇمكىن، ونداي جاعدايدا بىزگە وتا جاساۋعا تۋرا كەلەدى.
– ءتىلى جوق بالانىڭ بىردەڭەنى جۇتىپ قويعانىن نەمەسە مۇرنىنا، قۇلاعىنا تىعىپ العانىن قالاي بىلەمىز، سيمپتومدارى قانداي؟
– بوگدە زات بالانىڭ وكپەسىنە كەتىپ قالعان بولسا، بالا جوتەلۋى، شاشالۋى، تۇنشىعۋى، كوگەرە باستاۋى مۇمكىن. ال اس قورىتۋ جولىنا كەتىپ قالعان بولسا، اۋزىنان سىلەكەي اعۋى، قۇسۋى مۇمكىن.
– جالپى، مۇنداي توسىن وقيعالارعا قاي جاستاعى بالالار ءجيى ۇشىراپ جاتادى؟اتا-انا ءوز بەتىنشە ءۇي جاعدايىندا كومەك بەرۋىنە بولا ما؟
– كوبىنە بالا ەڭبەكتەي باستاعان كەزدە، اينالاسىنداعى بارلىق زاتتى ۇستاسام، كورسەم، بىلسەم دەگەن قىزىعۋشىلىقپەن كوز الدىندا جاتقان زاتتاردى دەرەۋ اۋزىنا سالا قوياتىنى ءمالىم. دەمەك، ەڭبەكتەي باستاعان شاعى قاۋىپتىرەك. ودان دا ۇلكەنىرەك بالالار دا وقىس جاعدايعا تاپ بولىپ جاتادى. مىسالى، تيىندارمەن ويناپ ءجۇرىپ، بايقاۋسىزدا جۇتىپ قويىپ، شاشالىپ، وكپەسىنە ءوتىپ كەتەتىن جاعدايلار وتە ءجيى كەزدەسىپ جاتادى ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدە.
اتا-انا بالامدى قانشا قاداعالاپ، كوزىمنەن تاسا ەتپەي وتىرمىن دەگەن كۇندە دە، بالانىڭ اتى – بالا، ولار شالت، جىلدام قيمىلدايدى، سوندىقتان الگىندەي كەلەڭسىز وقيعالارعا ۇرىنىپ قالىپ جاتادى.
ءيا، اتا-انالار توسىن جاعدايدا العاشقى كومەك جاساۋعا ۇمتىلعانى دۇرىس. مىسالى، ءوزىڭىز ورىندىققا وتىرىپ، بالانى تىزەڭىزگە جاتقىزىپ، باسىن تومەن قاراتىپ، ەكى جاۋىرىنىنىڭ ورتاسىنان قاعاسىز. جانە مىندەتتى تۇرە «جەدەل جاردەم» شاقىرعان ابزال.
– بوگدە زاتتار جۇتىپ قويعان بالالاردىڭ وپەراسيا ۇستەلىنە جاتقىزىلاتىن جاعدايلارى ءجيى كەزدەسە مە؟
– ءيا، ءجيى كەزدەسەدى. اسىرەسە ۇلكەندەۋ جاستاعى بالالاردىڭ ماگنيت نەمەسە ۇلكەن كولەمدى ويىنشىقتار، ولارعا سالىناتىن باتارەيكالاردى جۇتىپ قويعان كەزدە ىشەك جولدارىنا ءوتىپ كەتەدى دە، ونى الۋ ءۇشىن وتا جاساۋعا تۋرالى كەلەدى. بالا ەكى-ۇش ماگنيت جۇتىپ قويسا، ءتىپتى ءقاۋىپتى، ولار بىر-بىرىمەن جابىسىپ، ىشەكتەردىڭ قۇرىلىمىن زاقىمداپ، جۇمىسىن بۇزۋى مۇمكىن جانە تەسىپ جىبەرۋى دە ىقتيمال. سونداي-اق، شەمىشكە نەمەسە ونىڭ قابىقتارى، جاڭعاقتار وكپەگە كەتىپ قالعان كەزدە، جالپى ناركوزبەن مانيپۋلياسيا جاسالادى. ول دا وتانىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلەدى.
بىزدە بيىلدىققا وسىنداي 30 شاقتى وتا جاسالدى. ءبىر بالا ءتىپتى جەتى ماگنيت جۇتىپ قويىپ، دەنەگە تۇسكەن بوگدە زات ىشەكتى بەس جەرىنەن تەسىپ وتكەن. قۋانىشقا قاراي، بالا امان-ەسەن ەمدەلىپ شىقتى.
كەيبىر اتا-انالار بوگدە زاتتىڭ ابايسىزدا وكپەگە كەتىپ قالعانىن بىلمەي، برونحيت، اللەرگيا، پنيەۆمونيا دەپ ەمدەپ جاتاتىن كەزدەر دە ءجيى ورىن الىپ جاتادى. ۇزاق ۋاقىت ەمدەلمەي قويعان سوڭ، دارىگەرگە قارالىپ، ودان كت جاسالىپ، ناتيجەسىندە بوگدە نارسەنى جۇتىپ نە مۇرنىنا تىعىپ العانى بەلگىلى بولىپ جاتادى.
– وسى ورايدا اتا-انالارعا قانداي كەڭەس ايتار ەدىڭىز؟ ۇلكەندەر ءبىرىنشى كەزەكتە نەنى ەسكەرگەنى ءجون؟
– اتا-انالار بالانىڭ جورعالاپ، ەڭبەكتەي باستاعان ساتىنەن باستاپ مىندەتتى تۇردە كىشكەنتاي كولەمدى وتكىر زاتتاردى جوعارىعا، بيىك جەرگە نەمەسە كوزگە تۇسەتىن ورىنداردان الىستاۋ قويۋ قاجەت. بالادان ارتىق شالت قيمىلدايتىن ادام جوق. ۇلكەندەرگە مۇقيات بولعان ابزال، ءۇيدى تازا ۇستاپ، اياق استىندا كولدەنەڭ جاتقان، بالانىڭ قولى جەتەتىن زاتتىڭ بولماعانى جاقسى. بالاڭىزدىڭ تىم ۇساق زاتتارمەن ويناماۋىنا نازار اۋدارىڭىز. پوليەتيلەندى قالتا، حيميالىق جۋۋ قۇرالدارى، جەلىم سياقتى زاتتاردى دا الىس جەردە ۇستاڭىز.