قازاقستاندا بالاعات سوزگە بايلانىستى زاڭ بار.
ونىڭ ورىندالۋى زاڭمەن قاداعالانادى. كىسىنى عايباتتاۋ، ارىنا ءتىل تيگىزۋ، قاساقانا قورلاۋ زاڭمەن قۋدالانادى. قاتاڭ تۇردە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى.
سوڭعى ۋاقىتتا كوپ وزگەرىس ورىن الۋدا. باسقانى بىلاي قويعاندا، بەيادەپكە بايلانىستى زاڭ كۇشەيىپ كەلەدى. كوپشىلىك ورىندا وقتا-تەكتە وعاش ءسوزدى ەستيتىن ەدىك. ۋاقىت زىرعىعان سايىن ۇياتسىزدىق بەلەڭ الىپ بارادى. بۇعان كوپتەن بەرى توقتاۋ قاجەت بولىپ جۇرگەن. وسىنىڭ تىيىمى ءبىر بولارىن ىشتەي كۇتتىك. ەندىگى كەزەكتە مۇنىڭ دا ءتۇيىنى تارقايتىن ءتۇرى بار.
سويلەسە، زاڭ سويلەسىن!
قازاقستاندا ەكى زاڭعا بايلانىستى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى وي-پىكىرلەر ءبىرازدان بەرى قوزعالىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى «جالا جابۋ»، ەكىنشىسى «قورلاۋ» ەدى. تاياۋدا ەكىنشىسىنە قاتىستى جاڭالىق تارالدى. سوعان قاراعاندا، ءبىر شەشىمنىڭ بولارى انىق.
ءسوزىمىز ناقتى بولۋى ءۇشىن تاقىرىپقا تۇزدىق رەتىندە زاڭنىڭ ءوزىن سويلەتۋدى ءجون كوردىك.
- تاقىرىپقا وراي
«1. قورلاۋ، ياعني باسقا ادامنىڭ ابىرويى مەن قادiر-قاسيەتiن ادەپسiز تۇردە كەمسiتۋ – ءبىر ءجۇز ايلىق ەسەپتiك كورسەتكiشكە دەيiنگi مولشەردە ايىپپۇل سالۋعا نە سول مولشەردە تۇزەۋ جۇمىستارىنا نە ءبىر ءجۇز جيىرما ساعاتقا دەيىنگى مەرزىمگە قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋعا جازالانادى.
- كوپشiلiك الدىندا نەمەسە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن نەمەسە تەلەكوممۋنيكاسيالار جەلىلەرىن پايدالانا وتىرىپ جاسالعان ءدال سول ىس-ارەكەت – ەكى ءجۇز ايلىق ەسەپتiك كورسەتكiشكە دەيiنگi مولشەردە ايىپپۇل سالۋعا نە سول مولشەردە تۇزەۋ جۇمىستارىنا نە ءبىر ءجۇز سەكسەن ساعاتقا دەيىنگى مەرزىمگە قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋعا جازالانادى». اتا زاڭ، 131-باپ (قورلاۋ).
(دەرەككوز: Adilet.zan.kz رەسمي سايتىنان الىندى).
بۇنى تەككە كەلتىرمەدىك. قيقار سويلەپ، عايبات ايتۋعا مۇلدە جول جوق. قۇقىقبۇزۋشىلىق جاساعاندى قانداي جازا كۇتەتىندىگىن باعامداي بەرىڭىز. ابايسىزدا ايتىلعان ءسوز، ايىپپۇل تولەيتىن جاعدايعا دۋشار قىلماسىن. ودان زور جازانى ايتىپ جاتۋدىڭ رەتى شامالى شىعار. ەڭ باستىسى، بايقاپ، ابايلاپ اۋىز اشۋ كەرەكتىگىن ەسكەرىپ جۇرەتىن بولدىق.
بىرنەشە مارتە ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىندا جوعارى كەڭەسكە، كەيىننەن پارلامەنت ماجىلىسىنە دەپۋتات بولعان شەرحان مۇرتازانىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ويعا ورالىپ تۇر. كورنەكتى جازۋشى «زاڭ دەگەن – نوقتا!» دەپ ەدى. بۇگىندە وسى ءسوزدىڭ ءقادىرى ارتىپ بارادى. ارينە، بىلگەنگە – مارجان!
«ۇيات بولادى» دەگەن قاعيدانى ۇمىتتىق
كوشە حالىقتىڭ ايناسى. وندا جۇرمەيتىن جان جوق شىعار، ءسىرا! ءبىراق كەيدە ۇيدە جۇرگەندەي قىلىق تانىتىپ قويامىز. ويىمىزعا كەلگەندى سويلەيمىز. بالا نەمەسە ۇلكەن تۇر-اۋ دەمەيمىز. كەيبىرەۋلەر «ۇيات بولادى» دەگەن قاعيدامىزدى ۇمىتقالى قاي زامان؟!
قوعامدىق ورتا بارىمىزگە ورتاق. ونى ەشكىم ەنشىلەپ المادى. اسىرەسە، ايالداما، اۆتوبۋس، تاماقتانۋ ورىندارىندا ادام قاراسى كوپ بولادى. تاڭەرتەڭگى جانە كەشكىلىك نوپىردەن اياق الىپ جۇرە المايسىز. جۇرتتىڭ ءبارى دىتتەگەن جەرىنە تەز جەتۋدى كوكسەيدى. ەرىگىپ تۇرعان ەشكىمدى بايقامايتىن سياقتىمىز. الايدا، وسىندايدا اۋزىنا يە بولا المايتىندار دەيسىز بە، ايتەۋىر، ءارتۇرلى پيعىلداعىلار تابىلىپ جاتادى. وندايلار بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، بەيادەپ ءسوزدى ايتا بەرەدى. ەشكىمدى ەلەمەيدى. ال ونىڭ ارتىنىڭ زاردابىن باعامدامايدى.
اقش، ەۋرووداق، سينگاپۋر سياقتى ءبىرقاتار دامىعان ەلدەردىڭ زاڭى تىپتەن قاتال. بىرەۋدى قورلاماق تۇگىلى، وڭدى-سولدى تۇكىرسە، بەلگىلەنبەگەن جەردە تەمەكى تارتسا، رۇقساتسىز جەردە ءۇي جانۋارلارىن قىدىرتسا، ايىپتىڭ ەڭ ۇلكەنىن ارقالايدى. كەرەك دەسە، 15 تاۋلىككە دەيىن قاماپ قويۋى عاجاپ ەمەس. ەگەر بىرەۋدى بەيادەپ سوزبەن قورلاسا، جابىرلەنۋشى سوتقا شاعىمدانادى. بۇنىڭ ارتى وراسان ۇلكەن سوماداعى «مورالدىق ءوتاماقى» تولەۋگە دەيىن بارادى.
تۇسىنگەن جانعا وسى سالىستىرۋ، تالداۋدان ءبىراز نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. باستىسى، باستى اۋىرتىپ، ميدى شايقاپ، جۇرەككە جارا سالاتىن قيسىق سوزدەن قاشپاق كەرەك.
بەيادەپ پەن بەيادەت
كەيدە جانىمىز كەلەڭسىزدىكتى كورىپ كۇيزەلەدى. جاس تا، جاسامىس تا تىلىمىزگە يە بولا الماي جاتامىز. ايتارىن ايتقاننان كەيىن ءبارى كەش. ال دەر ۋاقىتىندا ءوزىن تەجەي بىلگەن – كىسىنىڭ عاجابى.
قازاق «ەكى ەلى اۋىزعا، ءتورت ەلى قاقپاق» دەيدى. وتە تاۋىپ ايتىلعان ماتەل. ەل ءىشى ۇلاعاتتى سوزگە باي. دەگەنمەن، ءبارىن تەرىس ۇعاتىندار تابىلادى.
بىردە اۆتوبۋستا تۇرمىز. باعىتىمىز – اربات. سول جەرگە بارىپ، ءان تىڭداپ، سىڭعىرلاعان سۋبۇرقاقتى كورۋگە ىنتىعۋدامىز. جانىمىزدا ەكى بوزبالا تۇر، قاسىندا بويجەتكەن بار. بارلىعى مەكتەپتىڭ جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى ەكەنى بايقالادى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى بوقاۋىز. ونىسىن ورىسشالاپ ايتىپ قويار ەمەس. شىداماي كەتىپ، جاندارىنا باردىم. بۇلاي جامان ءسوز ايتپاۋلارىن سۇرادىم. قوعامدىق كولىكتە ءتارتىپ ساقتاۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. وسىدان كەيىن ساپ تىيىلدى. الدىمىزداعى ايالدامادان الگىلەر ءتۇسىپ قالدى. وسى ساتتەن كەيىن ءبىراز ويلانىپ قالدىم. جاس ورەندەرىمىز تۇرعان ورتاسىن سىيلاماسا، بولاشاق قانداي بولارىن ويلاۋدىڭ ءوزى ءبىرتۇرلى. مەيلىنشە ۇلكەندەر ۇلگى بولىپ، جاستارعا ءجون كورسەتىپ جۇرگەن دۇرىس بولار شاماسى.
ۇلتتىق سانادان جاڭىلماعان ابزال
ەل اراسىندا «وتىز ءتىستى قاراۋىل قىل تىلىڭە» دەگەن ءتامسىل ۇشىراسادى. وسىدان ارتىق جارىتىپ ەشتەڭە ايتا الماسىمىز انىق. دەيتۇرعانمەن، وتكەنىمىزدى ۇمىتپاي، ۇلتتىق سانامىزدان جاڭىلماعانىمىز ابزال.
بىرەۋگە بىرنارسە دەپ ايتۋعا ويلانامىز. ول سىزگە شالكەس سويلەسە، قىنجىلامىز. قيت ەتكەندى سىلتاۋراتىپ، ءسال نارسەنى سوتقا سۇيرەي بەرگەن دە ءجون ەمەس شىعار. مۇمكىندىگىنشە ءوزارا ءتۇسىنىسىپ، تۇيتكىلدى تەزىرەك تارقاتقان ءجون. ايتپەسە، ارىزداسۋمەن ۋاقىت تا، جۇيكە جۇيەسى دە قۇريدى ەكەن. وسىنىڭ راستىعىنا كۇن وتكەن سايىن كۋا بولۋدامىز.
قازاق اتا-بابامىز «اڭداماي سويلەگەن، اۋىرماي ولەدى» دەيدى. نەگىزى قازىرگى قوعامعا ءدوپ تاۋىپ ايتىلعان سياقتى. سوندىقتان ابايسىزدا ايتىلعان سوزگە ابايلاپ قاراۋ كەرەك. ايتپەسە، تاياقتىڭ ءبىر ۇشى ماڭدايعا سارت ەتە قالادى. وسىنداي پايىمدى بۇرىنعىلار ءاۋ باستان جاقسى بىلگەن. كىسىمەن ءسىز-بىز دەسىپ سىيلاسقان. جاقىنمەن ارالاسقاندا دا ءاربىر دۇنيەگە اڭداپ قاراعان. لاجى بولسا، كوڭىلگە كەلمەۋدى جادىنا دۇرىستاپ توقىعان.
ومىرگە ناقتىلاپ كوز جۇگىرتسەڭىز، ءبىراز نارسەنى باعدارلايسىز. ەشكىم ماڭگى ەمەس. بەس كۇن جالعاندا بىر-بىرىمىزگە سىي-قۇرمەت بىلدىرگەنگە ەشتەڭە جەتپەيدى. ونسىز دا ءپاني دۇنيەدە نەگاتيۆ كوپ. وسىنى ەستە ساقتاي وتىرا، شولجاڭدىققا بوي الدىرمايىق دەگىمىز كەلەدى.
عالامتور جانە عايبات
ينتەرنەت قۇدىرەتتى كۇش سانالادى. ادامنان قورىقپاعاندار وسىدان تايسالادى. اپ-ساتتە ءدۇيىم جۇرتقا ىڭعايسىز جاعدايدا قالۋعا جۇرەكسىنەدى. مۇنىڭ ارتى ماڭدايعا جاعىلعان قارا كۇيەمەن تەڭ.
بۇگىندە كەز كەلگەن وقيعانى الەۋمەتتىك جەلىگە جۇكتەيدى. وقىس ءساتتى سالا قويسا، قارالىم ارتۋى مۇمكىن ەكەن. سولاي ىستەپ، قارا پيارمەن داڭقىن شىعارۋعا قۇمارتاتىندار جەتەرلىك. وسىدان كەيىن بلوگەرمەن ساناسپاي كورىڭىز. وزىنشە بولىپ، قىلىعى قىرىق كىسىگە جۇك بولىپ جۇرگەندەردىڭ جەلى وڭىنان تۇرىپ جاتقاندىعىن كورىپ ءجۇرمىز. ونداي بالە اياق استىنان. ساقتانساڭىز، ساقتايتىنىن تاعى ەستەن شىعارمايىق.
قانشا مارتە كىسىنى كەمسىتۋگە بولمايتىنىن بىلسە دە، قايتالاي بەرەتىندەر بار. ايتقاندى ۇقپايدى، ءتىلدى المايدى. سوڭىندا ءوزى عانا وپىق جەيدى. الەۋمەت جەلىدە بىرەۋگە جامان ءسوز جازساڭىز، دەرەۋ ساقتاپ الادى. بۇل ءجابىر كورگەن جان ءۇشىن بۇلتارتپاس دالەل. ويى بۇزىق بىرەۋدىڭ قۇرىعىنا ىلىنسەڭىز، تۇبىڭىزگە جەتپەي تىنبايدى. وندايدىڭ بەتىن ارى قىلسىن.
عالامتور تەگىن زات ەمەس. مۇنى ءتيىمدى قولدانباساڭىز، قيساپسىز ايىپپۇلعا ءىلىنىپ كەتۋ ءقاۋپى بار. بەيپىل سوزگە ەرىك بەرگەندەر زاڭمەن قۋدالانادى. زاڭگەرلەر، قوعام بەلسەندىلەرى باياعىدان بەرى توراپتىڭ اياسىن شەكتەۋدى ۇسىنىپ كەلەدى. ءبىر كۇنى بۇل دا زاڭمەن شەگەلەنىپ بەكىتىلەتىنى ايقىن.
قولىمىزداعى قۇرىلعى الىستى جاقىنداتىپ تۇر. ايشىلىق الىس جەردەن جىلدام حابار العىزۋدا. ايتارىمىز، تەرىس ماقساتتا قولدانباي، وڭ ءارى يگى ىسكە پايدالانعاننان ارتىق ابىروي بولماس دەپ ويلايمىز.
تانىم مەن تاربيە
زاڭعار جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە…» دەپتى. راسىندا، قاي تۇستان اقساۋدامىز، نەندەي ولقىلىقتىڭ ورنى تولماي جاتىر، سوعان كوڭىل بولەتىن كەز الدەقاشان جەتتى.
قازىرگى تاڭدا عالامتور عالامدى تورلاپ تۇر. ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن تەلەفونعا تەلمىرىپ وتىر. الەۋمەتتىك جەلىدە ايتىس-تارتىستىڭ كوركىن قىزدىرىپ ءجۇر. اراسىندا عايباتتاپ قويادى. كەيدە پىكىر وقۋعا ۇيالاسىز. بەيادەپ ءسوزدىڭ نەشە اتاسىن وقىعاندا، شوشىپ تۇسەسىز. ەشكىم توقتاۋ سالماسا، ارتى ورنى تولماس قاتەلىككە دۋشار ەتەرى انىق.
بۇگىنگىنىڭ اتا-اناسى تاڭنان كەشكە دەيىن جۇمىستا. بالا-شاعانى ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتكىسى كەلەدى. ءسويتىپ، بالانىڭ قولىنا سوڭعى ۇلگىدەگى سمارتفون، قىمبات مەكتەپ فورماسى، وقۋعا قاجەتتى قۇرال-جابدىق ساتىپ الىپ بەرەدى. سونىمەن قوسا، مەكتەپكە بارىپ كەلەتىن جولكىرە، اسحانادان ءىشىپ جەيتىن اس-اۋقاتىنا قارجى بەرەدى. وسىلايشا بالانى بارلىق نارسەمەن قامتاماسىز ەتتىك. الايدا، ونىڭ تاربيەسى، مىنەز-قۇلقى، ءجۇرىس-تۇرىسى دا قاداعالاۋدا بولۋى شارت. ولاي ەتپەسە، ول جابايى اعاش سياقتى قيسىق وسەدى. بۇعاناسى بەكىگەننەن كەيىن، اكە-شەشەگە پىسقىرىپ تا قارامايدى. ال ونىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايدى. وسى ءجايتتى ەرتەرەك ەسكەرگەن ابزال.
بالا تازا اق پاراق سياقتى. وعان جاقسى تاربيە بەرۋ پارىز. ۇلكەيگەندە ول قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسى اتانادى. سول كەزدە يناباتتى، ابىرويلى، كىسىگە عايبات ايتپايتىن ناعىز ازامات بولعانى بارىنە جاقسى. سوندىقتان دا بالاعات سوزگە ءۇيىر بولماۋدى بالا جاستان قۇلاعىنا قۇيعان ءجون.
ءتۇيىن:
زامان قانداي بولسا دا، ونى قالىپتاستىراتىن ادام بولىپ قالا بەرمەك. بۇرىنعىلار «جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس» دەپ تەككە ايتپاعان بولار. جالعاننىڭ ولشەۋلى ۋاقىتىن جاقسى ادامدارمەن، جاقسى ساتتەردە، جىلى سوزبەن اسپەتتەپ وتكىزسەك، ناعىز باقىت سول شىعار دەپ بىلەمىز.