«التىن ادام» سىيلىعىنىڭ يەگەرى ساۋلە ايداروۆانىڭ ءبىلىم-عىلىمعا، ەلگە سىڭىرگەن ىلكىمدى ىستەرى حاقىندا
بۇگىندە بولمىسى نازىك ايەل-انالار ءبىز سەكىلدى زايىرلى مەملەكەتتىڭ بارلىق سالاسىندا دا ابىرويلى ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. سونىڭ ىشىندە عىلىم – اسا اۋىر جول. اۋىرلىعى سوندا، اسقان تاباندىلىقتى، جالىقپاي ىزدەنۋدى، زور ىقىلاستى، تاۋسىلماس كۇش-جىگەردى تالاپ ەتەدى. ال وسىنداي ميسسيانى كوتەرىپ ءجۇرۋ ايەل زاتىنا ءتىپتى دە وڭايعا سوعا قويماس. ءبىراق ءبىر كۇنىن دە عىلىمسىز ەلەستەتە المايتىن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» مۇناي-ينجەنەرلىك ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ق ر ۇعا قۇرمەتتى اكادەميگى ساۋلە ايداروۆا وسىنداي جولدى تاڭداعانى ءۇشىن تاعدىرىنا ءاردايىم ريزا.
«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» مۇناي-ينجەنەرلىك ينستيتۋتى ازيا، ەۋروپا ەنەرگەتيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن جانە مۇناي كومپانيالارىمەن سەرىكتەستىكتە عىلىم، تەحنولوگيالار جانە يننوۆاسيالار سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ پەرسپەكتيۆالىق جوسپارى اياسىندا قۇرىلعان بولاتىن. ميسسياسى – جاھاندىق جانە عىلىمي كەڭىستىكتە ءبىلىم بەرۋ، عىلىم جانە كاسىپكەرلىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ءۇشىن ينتەرناسيونالاندىرۋعا جانە تۇراقتى پلاتفورما قۇرۋعا ىقپال ەتۋ. سونداي-اق، بۇكىل الەمدە تانىلعان، ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ينجينيرينگ پەن يننوۆاسياعا قۇزىرەتتى كورنەكتى تالانتتاردى دايىنداۋ ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جانە وندىرىستىك سالالاردىڭ عىلىمي-يننوۆاسيالىق الەۋەتىن شوعىرلاندىرۋ. شەتەلدىك وزىق تەحنولوگيالار مەن بىلىمدەردىڭ ترانسفەرتىن قامتاماسىز ەتۋ، ولاردى مۇناي ءوندىرۋ، تازارتۋ جانە وڭدەۋ پروسەستەرىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋعا بەيىمدەۋ، سونىمەن قاتار جاڭا بۋىنعا بىلىكتى ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق كادرلاردى دايارلاۋ دا كىرەدى.
«قۇرمەت» وردەنىنىڭ، ق ر مۇناي-گاز جانە ەنەرگەتيكا كەشەنىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن العان «KazEnergy» مەدالىنىڭ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» توسبەلگىسىنىڭ يەگەرى ساۋلە بايلار قىزى «گەولوگيا، مينەرالدىق جانە كومىرسۋتەك شيكىزاتىن ءوندىرۋ جانە وڭدەۋ، جاڭا ماتەريالدار، تەحنولوگيالار، ءقاۋىپسىز بۇيىمدار مەن كونسترۋكسيالار» ۇلتتىق عىلىمي كەڭەسىنىڭ (2012-2015 جج، 2019-2022 جج.)، «بولاشاق» (2021 ج.) حالىقارالىق ستيپەندياسىن تاعايىنداۋدا ۇمىتكەرلەردى ىرىكتەۋ ءۇشىن تاۋەلسىز ساراپتامالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولدى. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز سالاسىنىڭ جاڭا كاسىپتەرى مەن قۇزىرەتتەرىنىڭ سالالىق اتلاسىن ازىرلەۋ جونىندەگى ساراپشى جانە عزتكج جانە كادرلار دايارلاۋ بولىگىندە قازاقستاندا مۇناي-گاز حيمياسىن دامىتۋ تۇجىرىمداماسىن ازىرلەۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار، شەتەلدىك بەلدى جوبالاردا دا بوي كورسەتىپ جۇرگەن بەلسەندى عالىم. اتاپ ايتساق، UK Research and Innovation (UKRI) International Development Peer Review College شەتەلدىك جوباسىن باعالاۋ جونىندەگى بەلدى ساراپشى.
ونىڭ ساراپتامالىق جۇمىسى GCRF جاھاندىق پروبلەمالاردى زەرتتەۋ قورى مەن نيۋتون NF قورىنىڭ شەشىمدەرىن قابىلداۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن UK Research and Innovation (UKRI) حالىقارالىق دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى تاراپىنان جوعارى باعالانىپ، العىس حاتپەن ماراپاتتالعان.
كەيىنگى بەس جىلدا 177 ەڭبەگى جاريالانىپ، ونىڭ 80-نەن استامى اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن. پروفەسسور ساۋلە ايداروۆا دوكتورلىق جانە كانديداتتىق ديسسەرتاسيالارىن م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ جۇقا حيميالىق تەحنولوگيا ينستيتۋتىندا قورعادى. ول عىلىم، ءبىلىم جانە يننوۆاسيا سالاسىنداعى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ تابىستى دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. عىلىمي-زەرتتەۋ جوبالارىن ىسكە اسىرۋ، دايىنداۋ جانە ساراپتاۋ بويىنشا جۇمىستارى دا تابىستى بولدى.
س.ايداروۆانىڭ عىلىم جولىنداعى مارتەبەسى «Interfaces Against Pollution» حالىقارالىق قاۋىمداستىعىنىڭ (نيدەرلاندى) حالىقارالىق عىلىمي كونسۋلتاتيۆتىك كوميتەتىنە جانە كوپتەگەن حالىقارالىق كونفەرەنسيالاردى ۇيىمداستىرۋ كوميتەتتەرىنىڭ (يسپانيا، جاپونيا، گفر، گوللانديا، جۇڭگو جانە ت.ب.) مۇشەسى بولىپ سايلانعاندا بيىكتەي تۇسكەنىن مويىندايدى ارىپتەستەرى. ول «Surfactants in Solution–2022» كونفەرەنسياسى اياسىندا «اdsorption layer dynamics at liquid interfaces» سيمپوزيۋمىن ۇيىمداستىرىپ، تىزگىنىن دە ءوزى ۇستاپ ءتوراعالىق ەتتى. تەحنولوگيالىق پروسەستەردى وڭتايلاندىرۋ جانە قارقىنداتۋ، سونداي-اق ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ ءارتۇرلى يندۋستريالىق ماڭىزدى وڭىرلەرىندە جۇمىس ىستەيتىن جانە كوللويدتىق-حيميالىق زەرتتەۋلەرمەن اينالىساتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي توبىن قالىپتاستىردى.
جالپى، ساۋلە بايلار قىزىنىڭ يننوۆاسيالىق جانە عىلىمي قىزمەتى ەلىمىزدىڭ مۇددەسى ءۇشىن اسا وزەكتى، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار جانە عارىش، مۇناي-گاز جانە باسقا سالالاردا قولدانىلاتىن جاڭا نانوتەحنولوگيالار مەن نانوماتەريالداردىڭ كوللويدتىق-حيميالىق ديزاينى، مۇناي بەرۋدى قارقىنداتۋ جانە تەحنولوگيالاردى وڭتايلاندىرۋ، مۇنايدى دايىنداۋ جانە تاسىمالداۋ، مۇناي ءوندىرۋ مەن وڭدەۋدىڭ حيميالىق-تەحنولوگيالىق جانە ەكولوگيالىق اسپەكتىلەرى سىندى باعىتتاردى قامتيدى.
ءبىزدىڭ عالىم شەتەلدىك جەتەكشى عالىمدارمەن (ماكس پلانك ينستيتۋتى، لەيبنيس ينستيتۋتى، پەكين جانە سينداو ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن) تىعىز ىنتىماقتاستىقتا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. ءتۇرلى عىلىمي زەرتتەۋلەر اقش پەن نورۆەگيا گرانتىن جەڭىپ الۋعا جانە «ازعىر پوليگونىنىڭ راديونۋكليدتەرمەن لاستانعان توپىراقتارىنىڭ بەتىن بەكىتۋ» جوباسىن ءساتتى اياقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى.
جەتىستىكتەرىنە توقمەيىلسىپ قاراپ وتىرۋدى بىلمەيتىن ساۋلە ايداروۆا قبتۋ-دىڭ يننوۆاسيالىق جوبالار جونىندەگى باسقارۋشى ديرەكتور جانە عىلىمي حاتشىسى بولا وتىرىپ، مۇناي كاسىپشىلىگى جانە كوللويدتىق حيميانىڭ يننوۆاسيالىق زەرتحاناسىن اشتى. ءسويتىپ ونەركاسىپتىڭ مۇناي-گاز سەكتورىنا ەنگىزۋ ءۇشىن مۇناي بەرۋدى ارتتىرۋدىڭ، كومىرسۋتەك شيكىزاتىن تاسىمالداۋدىڭ جانە كەشەندى وڭدەۋدىڭ فيزيكا-حيميالىق جانە تەحنولوگيالىق نەگىزدەرىن ازىرلەۋگە ارنالعان يننوۆاسيالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋ، دايىنداۋ جانە ساراپتاۋ بويىنشا عىلىمي-ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستار جۇرگىزدى. ول قازاقستاندا العاش رەت يننوۆاسيالاردىڭ دامۋىن تىكەلەي ايقىندايتىن جانە ناقتى سەكتوردى ساپالى قايتا قۇرۋدىڭ، دەمەك، ەكونوميكانى ودان ءارى دامىتۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن نانوتەحنولوگيا سالاسىنداعى وزىق عىلىمي جەتىستىكتەرمەن الماسۋعا ارنالعان «يندۋسترياداعى كوللويدتار مەن نانوتەحنولوگيالار» حالىقارالىق كونفەرەنسيالار سەرياسىن ۇيىمداستىرىپ، تابىستى وتۋىنە اتسالىستى.
ونىڭ شۆەسيا، گەرمانيا، پورتۋگاليا، انگليا، قحر جانە رەسەي سىندى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ تانىمال عالىمدارى قاتىسقان ترەنينگتەر مەن شەبەرلىك ساباقتارىن ۇيىمداستىرعانى دا ءبىزدىڭ مەملەكەت ءۇشىن ۇلكەن ابىروي، بەدەل بولعانى انىق.
عالىمنىڭ بولون پروسەسى شەڭبەرىندە ءىس-شارالاردى ىسكە اسىرۋعا جاردەمدەسۋ ماقساتىندا ماگيسترلىك باعدارلامالاردى جاڭعىرتۋعا ارنالعان تەمپۋس جوباسىن باسقارعانى دا جەتەكشى عالىمدار اراسىندا جوعارى باعالاندى. جوبا اياسىندا سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ ورتالىعى قۇرىلدى. جاڭا حالىقارالىق ماگيسترلىك باعدارلاما ەنگىزىلدى. ەندى بۇگىندە مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندار، ق ر ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق دامۋىنىڭ جول كارتاسىنا كىرەتىن كاسىپورىندار اراسىندا سول تاجىريبەلەر تاراتىلۋدا.
ساۋلە ايداروۆا يننوۆاسيالىق ستۋدەنتتىك ەليتانى تاربيەلەۋمەن بەلسەندى تۇردە اينالىسىپ كەلەدى. قبتۋ-دا «حيميك-تەحنولوگتاردىڭ ستۋدەنتتىك كلۋبىن»، «Orda Innovation» كلۋبىن ۇيىمداستىردى. ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن ازىرلەنگەن «مەتالل بەتتەرىنىڭ كورروزياسىنان قورعاۋ، لاك-بوياۋ ماتەريالدارىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ۋلتراميكروگەتەروگەندى نانوەمۋلسيالار مەن نانوديسپەرسيالاردى الۋ ماقساتىنداعى «نوۋ-حاۋ» عىلىمي نەگىزدەلگەن ازىرلەۋ تەحنولوگياسى» دەپ اتالعان ستۋدەنتتىك-يننوۆاسيالىق جوباسى الماتى قالاسىنىڭ ستۋدەنت جاستارى اراسىندا قالا اكىمدىگىنىڭ يننوۆاسيالىق يدەيالار بايقاۋىندا جەڭىسكە جەتتى. ول دا ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ باعىندىرعان ءبىر بەلەسى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس.
ساۋلە ايداروۆانىڭ ءبىلىم-عىلىمعا، ەلگە سىڭىرگەن وسىنداي ىلكىمدى ىستەرىنىڭ لايىقتى دەپ تانىلعانى بولار، جۋىردا ادال ەڭبەگىنىڭ وتەۋى رەتىندە حالىقارالىق «التىن ادام» سىيلىعىنىڭ «جىلدىڭ عىلىمي قايراتكەرى» اتالىمىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى.
بليس-ساۋال
– Cاۋلە بايلار قىزى، عىلىم جولى تاباندىلىقتى، شىدام، ءتوزىمدى تالاپ ەتەتىن سالا. وسى تۇرعىدا اكەدەن نە الدىڭىز، انادان بويىڭىزعا نە دارىتتىڭىز؟
– اكەم ەڭبەكسۇيگىش كىسى ەدى. كىتاپتى وتە كوپ وقيتىن. كوزىلدىرىگىن كيىپ الىپ، قالىڭ-قالىڭ ەنسيكلوپەديالاردى باس الماي وقىپ وتىراتىن ساتتەرىنە بالا كۇنىمدە قاتتى قىزىعۋشى ەدىم. ال انام بىزگە «باتىرلار جىرىن» وقىپ بەرەتىن. الپامىس باتىر، قوبىلاندى باتىر جىرلارىن جاتقا ءبىلۋشى ەدىك. كىتاپسۇيەر قاسيەت ەكەۋىنەن دە دارىعان بولار دەپ ويلايمىن. مەنى اكە-شەشەم بەتىمنەن قاقپاي ەركىن ءوسىردى. ءالى ەسىمدە، 5-سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە «گەولوگ بولامىن» دەدىم ءبىر كۇنى. انام «دالادا، تاۋ-تاستا جۇرگەندە سەنى قاسقىر جەپ قويادى» دەدى. قىز بالاعا عىلىم جولى اۋىر دەگەنى عوي. ءبىراق مەن حيميا عىلىمىن تاڭدادىم. ماعان عىلىم سالاسى ۇلكەن ءلاززات سىيلايدى.
– وسىناۋ ومىردەگى ەڭ باستى ۇستانىمىڭىز؟
– ادامگەرشىلىك، ادالدىق، تازالىق، تەكتىلىك، سىيلاستىق، ەڭبەك. ادام بويىندا وسى قاسيەتتەر قاتار ءورىلىپ جاتاتىن بولسا، وندا جەتىستىكتەرگە جەتۋ قيىن بولمايدى.
– جانىڭىزعا جىلدىڭ قاي مەزگىلى جاقىن؟
– ءوزىم كوكتەمدە ومىرگە كەلىپپىن. سوندىقتان بولار، اينالا جاڭارىپ، جاسارىپ، بايشەشەكتەر ءبۇر جارىپ جاتقان شاق جانىما تىنىشتىق، جۇرەگىمە قۋانىش سىيلايدى.
– بايلىقتى نەمەن ولشەيسىز؟
– بايلىق دەگەن جارق-جۇرق ەتكەن زاتپەن نەمەسە قىمبات كيىمدەرمەن ولشەنبەيدى. جاستارعا دا ايتارىم سول، بايلىقتى ادامگەرشىلىكپەن، قايىرىم، مەيىرىممەن جانە ءبىلىم، بىلىكتىلىكپەن جانە ەڭبەكپەن ولشەپ جۇرەر بولساق، ەشتەڭەدەن ۇتىلمايمىز.
سۇحباتتاسقان نۇرجامال الىشيەۆا.