اۋعانستان حالقىنىڭ بولاشاعى جارقىن بولسا دەپ تىلەيمىز – ەلشى ۋيليام موزەر

اۋعانستانداعى جاعدايدى بۇكىل الەم باقىلاپ وتىر.

قازىرگى اۋعانستانداعى جاعدايدى بۇكىل الەم باقىلاپ وتىر. كوپجىلدىق جانجالدى اۋعان حالقى ءوزى شەشۋى كەرەك. اۋعانستانداعى ازاماتتىق سوعىس رەسمي بيلىك باسىنا تالىپتەردىڭ كەلۋىمەن اياقتالدى. ەلدەگى قاراپايىم حالىق تالىپتەردەن باس ساۋعالاپ، جان-جاققا قاشىپ جاتىر. ەندى اۋعان حالقىنىڭ جاعداي قانداي بولماق؟ راديكالدى توپتىڭ كۇشەيىپ، ءبىر ەلدى باسىپ الۋى، بيلىك باسىنا كەلۋى ورتا ازيا ەلدەرىنە عانا ەمەس، جاھاندىق تۇرعىدا ءقاۋىپ توندىرمەي مە؟  وسى سىندى سۇراقتارعا قاتىستى اقش-تىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ۋيليام موزەر «الماتى» تەلەارناسىنا  ارنايى سۇحبات بەردى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz Almaty.tv-گە سىلتەمە جاساپ.

- العاشقى سۇراق اۋعانستان جاعدايىنا قاتىستى بولماق. اۋعانستان – ءدىني ەكسترەميزم، ەسىرتكى تاراتۋ ءقاۋپى جاعىنان ورتا ازياداعى ەڭ تۇيتكىلدى ايماق. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا اۋعانستانداعى جاعداي، جالپى الەمدەگى شيەلەنىستىڭ وسۋىنە بايلانىستى نازار اۋداردى. راديكالدى توپتىڭ كۇشەيىپ، ءبىر ەلدى باسىپ الۋى، بيلىك باسىنا كەلۋى ورتا ازيا ەلدەرىنە عانا ەمەس، جاھاندىق تۇرعىدا ءقاۋىپ توندىرمەي مە؟      
- ايگەرىم، اۋعانستانداعى جاعداي مەنى دە قاتتى الاڭداتادى. اۋعانستاننىڭ جاعدايىن، ونىڭ قازاقستانداعى، باسقا ەلدەردەگى سەرىكتەستەرىمىزگە قالاي اسەر ەتەتىنىن ويلاپ ۋايىمدايمىن. سەبەبى ءبىز ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ارقايسىسىمەن قارىم-قاتىناسىمىزدى ەرەكشە باعالايمىز جانە ول ەلدەردەگى قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىق مىزعىمايدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
وسى كۇنگى اۋعانستانعا بايلانىستى كوزقاراسىمىزعا توقتالا كەتەيىن. ءبىز اۋعانستاندا تاليباننىڭ بار ەكەنىن مويىندايمىز. دەگەنمەن ولار اۋعانستاندا بارشاعا بىردەي مۇمكىندىك بەرەتىن، بۇكىل اۋعانستان حالقىنىڭ پايداسىنا قىزمەت ەتەتىن ۇكىمەت قۇرسا دەيمىز. وسى سەبەپتى ءبىز بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنداعى سەرىكتەستەرىمىزبەن بىرىگىپ، 30 تامىز كۇنى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ رەزوليۋسياسىن قابىلدادىق. ول رەزوليۋسيا اۋعانستان ۇكىمەتىن ينكليۋزيۆتى بولۋعا جانە اۋعانستاننىڭ تەرروريستىك توپتارعا پانا بولۋىن توقتاتۋعا شاقىرادى. وسى تيپتەس شارالاردىڭ ارقاسىندا عانا اۋعانستان تۇراقتى ەل قۇرىپ، ورتالىق ازياعا كەرى ەمەس، وڭ اسەرىن تيگىزە الادى دەپ ويلايمىز. حالىقارالىق سەرىكتەستەرىمىزبەن بىرگە ءبىز اۋعانستاننان وسىنداي شارالاردى كۇتەمىز جانە ديپلوماتيالىق بايلانىسىمىزدى جالعاستىرامىز. 
- ءبىراق تالىپتەرمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ مۇمكىن ەكەنىنە سەنەسىز بە؟  
- مەن بىلاي دەر ەدىم، ايگەرىم. مەن كاسىبي ديپلوماتپىن. ديپلومات بولىپ جۇمىس ىستەگەنىمە 30 جىلدان استى. ءارى مەن ۇزبەي قارىم-قاتىناستا بولۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىنە قاشان دا سەنگەن اداممىن. قانداي دا ءبىر ۇكىمەتپەن كەلىسپەۋشىلىكتىڭ بولعانى ونىمەن بايلانىستى ءۇزۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. تاعى ءبىر قايتالاپ ايتارىم جانە بۇنى ەرەكشە باسىپ ايتۋ قاجەت، ءبىز اۋعانستان ۇكىمەتىن، تاليباندى مويىنداۋىمىز مۇمكىن، مويىنداماۋىمىز دا مۇمكىن. دەگەنمەن ديپلوماتيالىق بايلانىسىمىز توقتايدى دەگەن ءسوز ەمەس. سەبەبى ءبىزدىڭ قازىرگى ۇستانىمىمىز  تاليبانمەن كەلىسسوزدى جالعاستىرۋ، اسىرەسە، وسى كۇنى قاتاردا ورنالاسقان اۋعانستانداعى ديپلوماتيالىق ميسسيامىز ارقىلى بايلانىستا بولۋ. ولار سول جەردەگى تاليبان وكىلدەرىمەن بايلانىستا بولادى جانە الەمدەگى باسقا دا الاڭدار ارقىلى ولارمەن كەلىسسوزدى توقتاتپايمىز.
جاڭا ايتقانىمداي، ۇكىمەتتى مويىنداماۋ ونىمەن بايلانىستى توقتاتۋمەن پارا-پار نارسە ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، ءبىز اۋعانستان حالقىنىڭ بولاشاعى جارقىن بولسا دەپ تىلەيمىز. سوندىقتان قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ بولۋى وتە ماڭىزدى. ۋاقىت وتە كەلە، تاليبان ۇكىمەتىمەن بايلانىسىمىز ناتيجەلى بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىن جانە ول ءبارىمىز كۇتىپ وتىرعان ينكليۋزيۆتى ۇكىمەت بولسا دەپ ۇمىتتەنەمىن.
- ال، تاليبان رەجيمىمەن كەلىسپەيتىن، ءبىراق ەلدە قالعان اۋعاندار تۋرالى نە دەيسىز؟
- تاليبانمەن كەلىسسوزدى توقتاتپاۋىمىز كەرەك دەۋىمنىڭ سەبەبى دە وسى. ويتكەنى اقش پەن ناتو وكىلدەرى ەلدەن كەتكەننەن كەيىن اۋعانستان ازاماتتارىنىڭ ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا رۇقسات بەرسە دەيمىز. ياعني اۋعانستاندا ءوز بولاشاعىن قۇرا المايمىن دەيتىن ادامداردىڭ ول ەلدەن كەتۋگە مۇمكىندىگى بولۋى كەرەك. بۇل جولدىڭ اشىق بولىپ قالۋى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وتە ماڭىزدى. بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ تاليبانعا قاتىستى ستراتەگيامىزدىڭ ءبىر بولىگى. بۇگىن اۋەجايدىڭ كوممەرسيالىق اۋە كومپانيالارى ءۇشىن قايتا اشىلعانىن ەستىپ قۋاندىم. سەبەبى اۋەجايدىڭ كوممەرسيالىق اۋە قاتىناسقا وسىلاي تەز ارادا قايتا اشىلۋى ۇكىمەتتىڭ الەممەن بايلانىستى ۇزبەۋگە دەگەن نيەتتىڭ بار ەكەنىن بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ ەندىگى قالاۋىمىز – ۇكىمەتتىڭ ءوز حالقىمەن دە دۇرىس قاتىناس ورناتىپ، كەلىپ-كەتۋىنە كەدەرگى جاساماۋى.
- اۋعانستاننان الىپ كەتۋىن ءوتىنىپ جاتقاندار وتە كوپ، جالپى اقش اۋعان بوسقىندارىنا ەسىگىن اشۋعا دايىن با؟
- اۋعانستان ازاماتتارىنىڭ اقش جەرىنە كىرۋى ءبىزدىڭ ەلدەگى زاڭ تالاپتارىنا ساي جۇزەگە اسۋى كەرەك. ءبىز اۋعانستاندا بولعان جيىرما جىلدا بىزبەن جۇمىس ىستەگەن ونداعان مىڭ اۋعان ازاماتىنا اقش-قا بارۋعا رۇقسات بەردىك. ول ازاماتتار ارنايى يمميگراسيالىق ۆيزا دەپ اتالاتىن ۆيزا الۋعا قۇقىلى. ايتپاقشى، ولاردىڭ مىڭداعانى وسى كۇنى اقش-قا بارىپ ۇلگەردى. كەيبىرى باسقا ەلدەردە ۆيزاسىن كۇتىپ وتىر. بۇل ازاماتتارعا ەشتەڭە كەدەرگى بولمايدى. بۇدان بولەك، ساياسي باسپانا سۇراۋشىلار توبى بار، ولار اقش زاڭى بويىنشا ول مارتەبەگە يە بولۋ ءۇشىن قويىلاتىن تالاپتارعا ساي بولۋى ءتيىس. ول پروسەسستى ءبىر سۇحبات ىشىندە ءتۇسىندىرىپ شىعۋ وتە قيىن. توق ەتەرى وسى – كەيبىر ازاماتتار اقش-قا كىرۋگە رۇقسات الا الادى، ءبىراق ونىڭ بارلىعى زاڭعا سايكەس جۇزەگە اسادى.
- اۋعانستاندا 20 جىل تۇرىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن ەتەنە جاقىن ارالاسقان امەريكالىقتارعا اقش-قا ورالۋدىڭ ءوزى وڭايعا سوقپاعانىن ەستىگەن ەدىم، راس پا؟  
- ءيا، ول راس. اۋعانستان تۇرعىندارىنا باۋىر باسىپ قالعان امەريكالىقتار بار. ولاردىڭ اقش-قا ورالعانداعى كۇيى تۋرالى باق-تا كوپ جازىلدى. الايدا مىنانى ايتىپ وتكەن ورىندى دەپ ويلايمىن. پرەزيدەنت بايدەن 20 جىلدا ءبىز اۋعانستانداعى ماقساتىمىزدى ورىندادىق دەپ انىق ايتتى. ءبىز وندا ال-كايدا توبىنان ءتونىپ تۇرعان تەرروريستىك قاتەردى جويۋ ءۇشىن باردىق. وساما بەن لادەن ولتىرىلگەننەن كەيىن وندا قالۋىمىزدىڭ تۇپكى سەبەبى قالماپ ەدى. اقش اسكەرىنىڭ ول جەردەن كەتىپ، اۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىن ءوز قولىنا تاپسىراتىن ۋاقىت ءتىپتى ءوتىپ كەتتى. اۋعان حالقىمەن جاقىنداسىپ كەتكەن امەريكالىقتاردىڭ كۇيىن تۇسىنەمىن، ءبىراق امەريكا قۇراما شتاتتارى ءوز ستراتەگيالىق ماقساتتارىن ويلاۋى كەرەك ەكەنى ايدان انىق. ەلدەگى ستراتەگيالىق ماقساتتارىن ورىنداعان بولسا، وندا اقش اسكەرلەرىن ۇستاۋعا ەشقانداي نەگىز قالمادى.
- وسىدان 20 جىل بۇرىن مەن 1-كۋرس ستۋدەنتى ەدىم، 2001 جىلى قىركۇيەكتە بولعان نيۋ-يوركتەگى جاعداي ءالى كوز الدىمىزدا. سول ساتتەن باستاۋ العان لاڭكەستىكپەن كۇرەسكە بيىل اقش نۇكتە قويدى. ياعني 20 جىل بويى ايماقتا ءتارتىپ ورناتۋدى ماقسات تۇتقان ناتو-نىڭ بۇل ەلدەن كەتۋى ونىڭ ءوز ميسسياسىن ورىنداي الماۋى ەمەس پە؟ رەسمي ۇستانىم قانداي؟
- مەنىڭ ويىمشا، بۇل ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارىمىزدى قاتە تۇسىنگەننەن شىققان تۇجىرىم. سەبەبى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ستراتەگيالىق ماقساتى اۋعانستاندى قايتا قۇرۋ بولمادى. ول رەاليستىك ماقسات بولماس تا ەدى. ءبىزدىڭ قامتاماسىز ەتكىمىز كەلەتىن نارسە – اۋعانستاننىڭ تەرروريزم وشاعىنا اينالماۋى. ءبىز اۋعان حالقى سوڭعى 20 جىلدا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىن جوعالتىپ الماسا دەيمىز. ديپلوماتيالىق قاتىناستى جالعاستىرعىمىز كەلەتىنى دە سول سەبەپتەن. ءبىراق، سايىپ كەلگەندە، پرەزيدەنت بايدەن اۋعانستانداعى شىنايى ستراتەگيالىق ماقساتىمىزدى تاپتىشتەپ تالداپ بەردى. ونىڭ باستى تۇجىرىمى، مەنىڭ ويىمشا، كوپ سۇراققا جاۋاپ بەرەدى: ءبىز العا قويعان ماقساتىمىزدى ورىندادىق، ەندى اۋعان حالقىنىڭ ءوزى قالايتىن قوعامدى قۇرۋ ءۇشىن قاجەتىنشە ارەكەت ەتەتىن ۋاقىتى كەلدى.
تۋرا ءقازىر بولاشاققا ءۇڭىلۋ قيىن، ەشكىم قۇمالاق اشىپ ايتىپ بەرە المايدى. ءبىراق مەنىڭ ايتارىم –  بۇگىنگى اۋعان حالقى 20 جىلدان بۇرىنعى اۋعان حالقىنان بولەك، 20 جىل بۇرىن تاليباننىڭ قانداي بولعانى وسى كۇنگى اۋعان جاستارىنىڭ ەسىندە جوق. سوندىقتان بۇل جولعى جاعداي وزگە بولادى دەپ ويلايمىن، قازىرگى الەمنىڭ ءوزى دە ءوزارا تىعىز بايلانىستا.
20 جىل بۇرىن ستۋدەنت بولساڭىز، ەسىڭىزدە شىعار. ينتەرنەت بار بولسا دا، ساپاسى ناشار بولعان شىعار دەپ ويلايمىن. مەن 1999 جىلى قازاقستاننان كەتكەندە، ەلدەگى ەڭ جىلدام ينتەرنەت مەندە بولدى. سەبەبى ماعان ول كەزدە ارنايى تەلەفون جەلىسىن قوسىپ بەرىپ ەدى. ول كەز ءۇشىن ونىڭ ساپاسى تاماشا ەدى. سونىڭ وزىندە ول كەزدەگى اقپاراتتىڭ تاراۋ جىلدامدىعى ءبىزدىڭ بۇگىنگى قولىمىزدا بار مۇمكىندىكتەرگە جەتپەيتىنى ءسوزسىز.
ول بايلانىس مۇمكىندىگى اۋعان حالقىندا دا بار، سوندىقتان اۋعان جاستارىنىڭ بولاشاققا دەگەن كوزقاراسى دا وزگەردى دەپ ويلايمىن.
- سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلعانىنا 30 جىل تولدى. جاقىندا عانا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ اتىنا اقش پرەزيدەنتى دجوزەف بايدەننەن قۇتتىقتاۋ حات كەلىپ ءتۇستى. وسى سەمەي پوليگونىنا نۇكتە قويعان ەلباسىنىڭ ءرولىن قالاي باعالايسىز؟
- ءيا، مەن وسىندا ەلشى بولعالى بەرى ەلباسى نازاربايەۆتىڭ 1991 جىلى تامىز ايىندا سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى شەشىمىنىڭ قانداي باتىل ارەكەت بولعانىن ءاردايىم ايتىپ كەلەمىن. شىنىندا، بۇل قادام قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋدا الەمنىڭ كوشباسشى ەلدەرى قاتارىنا قوسىلاتىنىن سول كەزدە-اق كورسەتتى.
قازاقستاندى ءبىز سول كەزدە يادرولىق پوليگون ينفراقۇرىلىمى مەن يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، ونى جويۋ – بەيبىتشىلىككە اپاراتىن جول ەكەنىن باسقا ەلدەردىڭ ەسىنە سالاتىن دابىلشى رەتىندە كوردىك، ءالى دە سولاي قابىلدايمىز. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ وسى سالاداعى جەتىستىكتەرىنە قاراساق، قازاقستان، شىنىندا دا، الەمدىك قاۋىپسىزدىك پەن الەمدەگى بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەستە ەرەكشە ورىنعا جەتتى.
- بيىل قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل تولىپ وتىر، سونىمەن قاتار ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناعانىنا دا 30 جىل. ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتا قاي باعىتتارعا باسىمدىق بەرىلەدى؟  
- 30 جىل بۇرىن جەلتوقسان ايىندا كريستماس مەرەكەسىندە پرەزيدەنت دجوردج بۋشتىڭ ايتقانى بار: ءبىز تاۋەلسىز، ەگەمەندى جانە تەرريتورياسى دەربەس قازاقستاندى قولدايمىز. سودان بەرى ءبىزدىڭ ءار جوبامىز ءدال وسى ماقساتتى كوزدەپ كەلەدى. ياعني، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز، ەگەمەندى، جانە تەرريتورياسى دەربەس بولۋى. ماسەلەن، قازاقستاندا تەگىن اعىلشىن كۋرستارىن ۇيىمداستىرعانداعى ماقساتىمىز – تاۋەلسىز قازاقستاندىقتاردىڭ الەممەن ارالاسۋى، ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگىمەن ەلدى الەمگە تانىتۋى. سونىمەن قاتار، زاڭ سالاسىنداعى جوبالارىمىز – زايىرلى ەلدىڭ قۇقىقتىق جاعىنان مىقتى بولۋى،نەمەسە قورشاعان ورتاعا ارنالعان باعدارلامالارىمىز قازاقستاننىڭ ەڭ جايلى جەر بولۋىنا قوسقان ۇلەس دەپ بىلەمىز. وسىنداي جوبالاردىڭ بارلىعى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋعا، ەگەمەندىگىن ەسەلەپ، دەربەس ەل ەكەندىگىنە كۇش سالىپ كەلەدى. ياعني، 30 جىل بۇرىنعى العا قويىلعان ماقسات-مىندەت ءوز دەڭگەيىندە ورىندالىپ كەلەدى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىن جانە ەكى ەل اراسىنداعى 30 جىلدىق مەرەيتوي دا وسى ۇستانىمدى تاعى دا نىقتاي تۇسپەك.      
- ءسىز وسىعان دەيىن قازاقستاندا، الماتىدا ديپلوماتيالىق ميسسيا بويىنشا قىزمەت ەتكەن ەدىڭىز. اراعا ءبىراز جىل سالىپ، قازاقستانعا ەلشى بولىپ ورالدىڭىز. كەشەگى الماتى مەن بۇگىنگى الماتىنىڭ كەلبەتىن سالىستىرايىقشى.
- ءيا، ارينە، مەن ءۇشىن تاڭقالارلىق ايىرماشىلىق بار. مەن سىزگە ءبىر قىزىق ايتايىن، مەن 1996-1999 قىزمەت ەتكەن جىلدارى الماتىدا مەيرامحانا از ەدى، ال ءقازىر ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن، كەلبەتى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن مەيرامحانالاردىڭ ءتۇر-تۇرى بار. ءقوناقۇي سانى دا ساۋساقپەن سانارلىقتاي ەدى. ال، ءقازىر الماتى كوشەلەرىندە بىرىنەن ءبىرى وتكەن قوناقۇيلەر، مەيرامحانالار كوپ. ال، 90 جىلدارى دا الماتى كوز تارتارلىق بولاتىن، دەگەنمەن كورنەكى جەرلەر ءدال بۇگىنگىدەي ەمەس ەدى. 2019 جىلى ءساۋىر ايىندا الماتىعا ءبىر كونفەرەنسياعا كەلگەن ەدىم، سول كەزدە قالاداعى ورتالىق ارباتتا سەرۋەندەدىم، سول كەزدە بايقاعانىم، الماتى ەۋروپاعا اينالعان. بالالار ويناپ ءجۇر، تۇرعىنداردىڭ جۇزدەرى جىلى، قالاداعى اۋا رايى، وسىنىڭ ءبارى الماتى قۇلپىرتىپ تۇرعانداي. سونىمەن قاتار، 1996 جىلداردان بەرى الماتى كەڭەيە تۇسكەن، ال الماتىنىڭ تاۋلارىنا، ارينە، سۇيسىنۋدەن باسقا ايتارىم جوق. سوندىقتان بۇل ءار قازاقستاندىق الماتىنى ماقتان تۇتۋى كەرەك. ويتكەنى ورتالىق ازيانىڭ مادەني استاناسى – الماتى دەر ەدىم.
الماتىنىڭ الماسى قانداي؟ ءقازىر بۇرىنعى اپورت جوق دەسە دە، الماسىنىڭ ءدامى ەرەكشە. مەنىڭ بالالارىمنىڭ بالالىق شاعى ءدال وسى قالادا ءوتتى. 1996 جىلدارى بالالارىم 4، 6 جانە 8 جاستا ەدى. ولار شىمبۇلاقتا شاڭعى تەبۋدى ۇيرەندى، بۇگىندە سول جىلداردى ساعىنىشپەن ەسكە الادى. جازدا ساياباقتا سەرۋەندەپ، قالا سىرتىندا اتقا ءمىنۋشى ەدى. جاقىندا مەن پانفيلوۆ كوشەسىنىڭ بويىمەن قىدىرىپ، سول جىلداردى ەسكە الدىم. ءبىز ءتىپتى ايەلىممەن ۇيلەنگەن كۇندى، مەرەيتويدى قازان ايىندا قاپشاعايدا اتاپ وتكەن ەدىك. الماتىدا بولعان 3 جىلدى ءومىرىمىزدىڭ كەرەمەت جارقىن شاقتارى دەسەم بولادى.  
- جاقىندا قالا كۇنى، ءدال ءقازىر ءبىزدىڭ ەفير ارقىلى الماتىلىقتاردى قۇتتىقتاساق.
- مەن الماتىنىڭ بۇكىل تۇرعىن جانە بارشا قازاقستاندىقتى قالا كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن. الماتى – كەرەمەت قالا، ءار قازاقستاندىق الماتىنى ماقتان تۇتۋى كەرەك.