اۋە كەمەسىن تىزگىندەگەن - اجار

جانكەشتى كاسىپ

وتاندىق اۆياسيادا قىز-كەلىنشەكتەردىڭ سانى كوبەيىپ كەلەدى

حالىقارالىق اۆياسيالىق ۇشقىشتار قاۋىمداستىعىنىڭ دەرەگىنە سايكەس، الەمدەگى ۇشقىشتاردىڭ شامامەن 5%-ىن ايەلدەر قاۋىمى قۇرايدى. ال وتاندىق اۆياسيادا نازىك جاندىلاردىڭ سانى وسكەنىن بايقاپ ءجۇرمىز. «ۇشاقتى تەك ەر ادامدار تىزگىندەي الادى» دەگەن تەگەۋرىندى قاعيدانى بۇزعان، اۋە كولىگىن باسقاراتىن  ۇشقىش ارۋلارىمىزدىڭ ءبىرى – اجار داۋرەن قىزى ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن Air Astana اۋەكومپانياسىندا ەكىنشى ۇشقىش قىزمەتىن اتقارادى. جاس مامان «اقشامعا» سۇحبات بەرىپ، اۆياسيانىڭ قىر-سىرىمەن ءبولىستى.   

«ءبارى گازەتتەگى ماقالادان باستالدى»

–       اۋەدەگى قاۋىپسىزدىك ۇشقىشتىڭ كاسىبي شەبەرلىگىنە بايلانىستى بولادى. وسىدان-اق قىزمەتتىڭ قانشالىقتى جاۋاپتى ەكەنىن باعامداي الامىز.  اۆياسياعا كەلۋگە كىم تۇرتكى بولدى؟ اڭگىمەمىزدى ۇشقىش ماماندىعىن تاڭداعان سەبەبىڭىزدەن باستاساق...

–باسقالار سياقتى، بالا كەزدەن ۇشقىش بولۋدى ارماندامادىم. ۇشقىش بولۋىمنىڭ سەبەپكەرى – انام. بىردە ۇيگە اۆياسيالىق گازەتتى الىپ كەلدى. گازەتتە استانا قالاسىنداعى مەملەكەتتىك اۆياسيالىق ورتالىققا  جاسوسپىرىمدەردى قابىلداۋ باستالعانى جازىلىپتى. مەكتەپتى جاقسى وقىپ، ۇزدىككە اياقتادىم. مەكتەپ بىتىرەر شاقتا قانداي ماماندىق تاڭدايتىنىمدى ۇزاق ويلاندىم. كەيىن اتا-انامنىڭ قولداۋىمەن اۆياسيالىق ورتالىققا قۇجاتتارىمدى تاپسىرىپ، باعىمدى سىناپ كورگىم كەلدى. الدىمەن مەديسينالىق تەكسەرىستەن ءوتىپ، ودان كەيىن ماتەماتيكا جانە فيزيكا پاندەرىنەن تەست تاپسىردىم. جوعارى ۇپاي جيناپ، ورتالىققا وقۋعا ءتۇستىم. ءسويتىپ، 15 جاسىمدا اۆياسياعا العاشقى قادامىمدى جاسادىم. بۇل ورتالىقتا ناۆيگاسيا، مەتەورلوگيا، اەروديناميكا، اۆياسياداعى زاڭدار، راديوكوممۋنيكسيا سەكىلدى ۇشقىش بىلۋگە ءتيىس قاعيدالاردى وقىتتى. العاشقى ۇشۋ تاجىريبەمدى چەحيالىق TL-2000 ۋلترا-جەڭىل ۇشاعىن باسقارۋ ارقىلى سىناپ كوردىم. 9 اي بويى العان ءبىلىمدى تاجىريبەدە قولداندىق. العاشقى SOLO ( ينسترۋكتورسىز ۇشۋ) ۇشۋىمىزدى ورىنداپ، جازدىڭ سوڭىندا اۋەدەگى ۋاقىت 30 ساعات بولىپ، LAPL (light aircraft pilot license) ليسەنزياسىن الدىم. وسىدان كەيىن ءومىرىم اۆياسيامەن بايلانىستى بولاتىنىنا كۇمانىم بولمادى. 11-سىنىپتان كەيىن ۇبت-دان جوعارى بالل جيناپ، ازاماتتىق اۆياسيا اكادەمياسىنا گرانتقا ءتۇستىم. اكادەميادا 2-كۋرستا وقىپ جۇرگەندە اكادەميالىق ۇتقىرلىق باعدارلاماسى ارقىلى 120 شاقتى ستۋدەنتتەن ەڭ مىقتى دەگەن 30-ىن تاڭداپ، چەحياداعى F-Air مەكتەبىنە 2 جىلعا وقۋعا جىبەردى. سول ستۋدەنتتەردىڭ قاتارىندا مەن دە بولدىم. بۇل مەكتەپ 2 جىل ىشىندە ۇشقىشتاردى دايىنداپ شىعاردى. قيىن تەورەتيكالىق ساباقتاردان تەست تاپسىرىپ، ءبىر جانە ەكى موتورلىق ۇشاقتاردى باسقارۋدى ۇيرەندىم. كوممەرسيالىق پيلوت ليسەنزياسى CPL (commercial pilot licence) بەرىلدى. 250 ساعات ۇشۋ ۋاقىتى، ديپلوم جانە ۇلكەن كومپانياعا ورنالاسۋعا مۇمكىندىك الدىق.

اكادەميانى ءتامامداپ، بىردەن Qazaq Air اۋەكومپانياسىنا ەكىنشى ۇشقىش بولىپ ورنالاستىم. كانادالىق Bombardier Dash 8 Q-400 ۇشاعىن باسقاردىم.  ۇشقىش ماماندىعىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، بازالىق بىلىممەن شەكتەلىپ قالمايدى. اۆياسيا ماماندارى ءومىر بويى وقىپ، تاجىريبە جيناقتاۋى كەرەك. جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە كومپانيا ۆەنا قالاسىنا Dash-8 ۇشاعىن ۇيرەنۋگە جىبەردى. ول ۇشاق مەنىڭ العاش تىزگىندەگەن جولاۋشىلار تاسىمالدايتىن ۇشاعىم بولدى. Qazaq Air-دە ءبىر جارىم جىل تاجىريبە جيناپ، باسقا  ۇشاقتاردى باسقارىپ ۇيرەنگىم كەلدى. Airbus 320 ءتيپتى ۇشاقتى مەڭگەرۋ ءۇشىن يسپانيا، فرانسيا جانە نيدەرلاندى ەلدەرىندەگى وقۋىمدى ءتامامدادىم. Air Astana اۋەكومپانياسىنا اۋىسىپ كەلگەنىمە كوپ ۋاقىت بولا قويعان جوق.   

–ۇشقىشتار ەڭبەك ءوتىلىن اۋەدە ۇشقان ساعاتپەن ولشەيدى. اۋەدە قانشا ساعات بولدىڭىز؟

 –اۆياسياعا 16 جاسىمدا، وسىدان 9 جىل بۇرىن كەلدىم. جالپى ۇشۋ ۋاقىتىم 1100 ساعاتقا جەتتى. مۇمكىن، ول سونشالىقتى كوپ ۋاقىت ەمەس شىعار. ءبىراق مەن ءۇشىن اۋەدەگى ءار مينۋتىم قىمبات.

ەڭ ءساتتى ساپار

– ەڭ ءبىرىنشى رەيسىڭىز قاي جەرگە بولىپ ەدى؟ العاش ۇشاق باسقارعان كەزىڭىز ەسىڭىزدە مە؟

– ارينە، كەز كەلگەن ۇشقىشتىڭ العاشقى رەيسى ەسىندە ماڭگىگە قالادى دەپ ويلايمىن. ەكىنشى ۇشقىش رەتىندەگى العاشقى رەيسىم استانا–الماتى باعىتىنداعى ساپار بولدى. ءبىراق سول كەزدە ويىمدا تەك رەيستى ءساتتى ورىنداۋ تۇردى. قورقىپ، قوبالجۋعا ۋاقىت بولمادى. جۇمىستان كەيىن ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقانداعى سەزىم ءالى ەسىمدە. ۇشاقتى ءوزىم باسقارعانىما سەنبەدىم.

–ۇشار الدىنداعى پروسەستى ايتىپ بەرسەڭىز؟ جۇمىس كەستەسى قانداي؟

– رەيس الدىندا ارنايى بريفينگ بولادى. ۇشقىشتار اۋەجايعا 1-1،5 ساعات بۇرىن كەلۋگە ءتيىس. كومانديرمەن بىرگە باراتىن جەردەگى اۋا-رايىن، ۇشاقتىڭ تەحنيكالىق جاعدايىن تەكسەرىپ، قانشا جانارماي قۇياتىنىمىزدى اقىلداسامىز. شتۋرمانداردىڭ رەيسكە دايىنداعان فلايت-جوسپارىمەن تانىسىپ، قانشا ساعات ۇشاتىنىمىز، كەلۋ ۋاقىتى مەن اۋا رايى بەلگىلەنگەن قۇجاتتارمەن، جوسپارمەن تانىسامىز. ەگەر اۋا-رايىنا نەمەسە باسقا دا سەبەپتەر بولسا، رەيستى كەيىنگە شەگەرەمىز. ۇشۋ قاۋىپسىزدىگىنە اسەر ەتەتىن جاعداي بولسا، رەيس ورىندالمايدى.

–رەيس كەزىندەگى قىزىقتى، ەستە قالعان وقيعامەن بولىسسەڭىز.

– ەڭ قىزىق بولعان ءسات – تەك ايەلدەردەن قۇرالعان ەكيپاجبەن ۇشقان كەزىمىز بولدى. كوماندير ەكاتەرينا سۆەرچكوۆا جانە 2 بورتسەرىكپەن Qazaq Air اۋەكومپانياسىنىڭ تاريحىندا العاش رەت تەك ايەلدەر باسقارعان رەيستى ورىندادىق. ماعان قىزدارمەن جۇمىس ىستەگەن قاتتى ۇنادى.

ءقازىر قىزمەت اتقاراتىن Air Astana اۋەكومپانياسىندا ۇشقىشتار سانى كۇن سايىن ارتىپ كەلەدى. 17 ايەل ۇشقىش قىزمەت ەتەدى.

–اۋەدە اۋا رايىنا، ت.ب. قاتىستى توسىن وقيعالار بولدى ما؟

–ءاربىر ۇشقىشتىڭ بارلىق رەيسىندە كەزدەسەتىن ۇشاقتىڭ اۋەدەگى تەڭسەلۋى شىعار. ءبىر جەردىڭ اۋاسى اقىرىن، ەكىنشى جەردىڭ اۋاسى تەز كوتەرىلەدى. ءارتۇرلى اۋانىڭ اسەرىنەن ۇشاق تەڭسەلەدى. قولايسىز اۋا-رايىندا، قاتتى بۇلتتاردىڭ اراسىنان جانە تاۋدىڭ ۇستىنەن وتكەندە ۇشاق تەڭسەلەدى. ودان قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. بارلىق اۋەكومپانيادا مۇنداي جاعدايلاردا قولداناتىن ءتۇرلى ادىس-تاسىلدەر بار.  

ۇشاق كابيناسىنداعى كوماندير جانە ەكىنشى ۇشقىشتىڭ اتقاراتىن مىندەتتەرى بار. بۇكىل ەكيپاج  مۇشەلەرى رەيستىڭ ءقاۋىپسىز ءارى جايلى ءوتۋى ءۇشىن بارىن سالادى.

–ەكىنىڭ ءبىرى ۇشقىش بولا المايدى. ال كاسىبي اۆياسيادا جۇرگەن  قىزداردىڭ كوتەرەر جۇگى ەداۋىر اۋىر شىعار…

–ازاماتتىق اۆياسيادا بارلىق ۇشقىشقا بىردەي تالاپ قويىلادى. ۇشاق كابيناسىنداعى كوماندير جانە ەكىنشى ۇشقىشتىڭ ءارقايسىسىنىڭ اتقاراتىن جۇمىستارى ءارتۇرلى بولادى. ەر مەن ايەل ۇشقىشتا فيزيولوگيالىق ايىرماشىلىقتار بار ەكەنى راس. ءبىراق جۇمىس قيىن بولعانىمەن، دەنساۋلىققا ءمان بەرىپ، وزىنە كوڭىل بولۋگە ۋاقىت تابىلادى.  

اۋە قاتىناسى حالىقارالىق تالاپقا ساي بولۋعا ءتيىس ەكەنى بەلگىلى.

اۆياسيا – قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان سالالاردىڭ ءبىرى. دامىعان ەلدەرمەن باسەكەلەسىپ، ولاردىڭ دەڭگەيىنە جەتۋ ءۇشىن ءبارىن قىسقا ۋاقىت ىشىندە ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ كەرەك بولدى. 1944 جىلى مەملەكەتتەر اراسىنداعى حالىقارالىق ازاماتتىق اۆياسيا قىزمەتىندەگى ىنتىماقتاستىقتى جۇزەگە اسىراتىن ۇيىم قۇرىلدى. چيكاگودا وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنسيادا قۇرىلعان ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ سانى – 186. قازاقستان تاۋەلسىز ەل رەتىندە ازاماتتىق اۆياسيانىڭ ۇشۋ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى نورمالار مەن ەرەجەلەردى ساقتاۋ ءۇشىن 1994 جىلى وسى ۇيىمعا كىردى.

–«ۇشاقتا ەڭ ماڭىزدى كەز – ۇشۋ جانە قونۋ كەزەڭى» دەپ جاتادى.  سىزگە ۇنايتىن ءسات؟

–ول راس. ۇشاقتا بارلىق جولاۋشىنىڭ نازارىن اۋداراتىن دا ءدال وسى ساتتەر. ۇشاقتى دۇرىس ۇشىرۋ مەن ءساتتى قوندىرا ءبىلۋ ۇشقىشتىڭ كاسىبيلىگىن كورسەتەدى. وسى كەزەڭدەردە ۇشقىشتار كابينادا ەڭ كوپ جۇمىستاردى  ورىندايدى. ەكى ۇقىشتىڭ جۇمىسىنىڭ باسىم كوپشىلىگى، ياعني 60–70 پايىزى قوناتىن كەزدە باستالادى. ديسپەچەرمەن بايلانىسقا شىعىپ، جۇيەلەردى قاراستىرادى. ۇشۋعا، ودان كەيىن قونۋعا دايىندايدى. كوبى ۇشقىشتار اۆتوپيلوتتى قوسا سالادى، قيىن ەشتەڭەسى جوق دەپ ويلايدى. ارينە، اۆتوپيلوت ۇشقىشتىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتەدى. ءبىراق، كابينادا ودان دا بولەك جۇمىستار جەتەرلىك. مىسالى، تۇنگى 8 ساعاتتىق رەستى الىپ قارايىق. 8  مونيتوردى 30 مينۋت سايىن تەكسەرىپ، بارلىق جۇيەنىڭ جۇمىسىن قاداعالاۋ كەرەك.

ماعان ەڭ ۇنايتىن كەز – ۇشاقتىڭ ءقاۋىپسىز جەرگە قونىپ، ءتيىستى اۋەجايعا جەتۋى. ۇشاقپەن كوككە كوتەرىلگەن كەز دە ەموسياعا تولى، عاجاپ ءسات.

ۇشقىش بولام دەسەڭىز...

– ءقازىر ۇشقىش بولعىسى كەلەتىن قىزدار كوبەيگەن. بولاشاق ارىپتەس-سىڭلىلەرىڭىزگە ايتارىڭىز؟

– بۇل ماماندىقتى شىن جۇرەگىمەن جاقسى كورىپ، مول جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە بىلەتىن ادام عانا تاڭدايدى. ۇشقىش بولعىسى كەلەتىن قىزدار سانى كوبەيگەنىنە قۋانامىن. قىزدار الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاما جازىپ، سۇراپ جاتادى. كەڭەستەرىمدى بەرىپ تۇرامىن. مەن اۆياسياعا كەلەردە كوبىنەن، اسىرەسە، ەر-ازاماتتاردان: «سەن قىز بالاسىڭ. ساعان اۆياسيانىڭ كەرەگى نە؟ قىزدارعا ءتان جۇمىس ىستە!» دەگەندى ءجيى ەستيتىنمىن. وسى رەتتە، اتا-اناما العىسىم شەكسىز ەكەنىن ايتا كەتەيىن. ولار بەتىمدى قاقپاي، ءاردايىم قولداۋ كورسەتە ءبىلدى.

مەكتەپ دەڭگەيىندە ماتەماتيكا مەن فيزيكانى جاقسى وقىپ، اعىلشىن ءتىلىن جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرسە، كەز كەلگەن قىز بالا اۆياسيادا وقي الادى.

قىزدارعا ايتارىم، ەشتەڭەدەن قورىقپاي، ارمانى اقيقاتقا اينالۋى ءۇشىن بارىن سالسا دەيمىن.

• قىزىق دەرەك


• *ۇشاقتىڭ كابيناسىنا كەز كەلگەن ادام كىرىپ-شىعا المايدى. تەك بورتسەرىكتەرگە رۇقسات بەرىلگەن.


• *رەيس كەزىندە كابيناداعى 2 ۇشقىش 2 ءتۇرلى تاماق ىشەدى جانە ءارتۇرلى ۋاقىتتا تاماقتانۋى كەرەك. ەگەر بىرەۋى تاماقتان ۋلانىپ قالسا، ەكىنشىسى ۇشاقتى جۇرگىزە بەرەدى.


• * كوماندير مەن ەكىنشى ۇشقىش ءبىر وتباسىدان شىقسا، ياعني بىر-بىرىنە تۋىس بولسا، اۆياسيالىق قاۋىپسىزدىككە بايلانىستى ولار ءبىر كابينادا وتىرا المايدى. ۇشاقتى بىرگە تىزگىندەۋگە تىيىم سالىنعان.


• *جىلىنا ءبىر رەت  ءار ۇشاقتى نايزاعاي سوعادى. الايدا، ودان جولاۋشىلارعا قاۋىپ-قاتەر تونگەن جوق.


• *ۇزاق ساپارعا ۇشاتىن بولسا، ۇشقىشتارعا ۇيىقتاۋعا رۇقسات بەرىلگەن. 2 ۇشقىشقا كەزەكتەسىپ، 40 مينۋتقا دەيىن ۇيىقتاۋعا بولادى. ءبىراق جەرگە تومەندەگەنگە دەيىن 20 مينۋت قالعاندا 2 ۇشقىش تا وياۋ بولۋعا ءتيىس.

سۇحباتتاسقان  گۇلجانات سەمبايەۆا.