5–7 تامىزدا يندونەزيانىڭ استاناسى دجاكارتا قالاسىندا ASEAN ەلدەرى باس قوستى. ۇيىمنىڭ بيىلعى ءتوراعاسى يندونەزيا 43ء-سامميتتى ءساتتى ۇيىمداستىردى. ءسامميتتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر ەكونوميكالىق ينتەگراسيانى ودان ءارى ىنتالاندىرۋ مەن گەوساياسي تەكەتىرەستەن الشاق بولۋدى ءجون سانادى. دەسە دە، وڭتۇستىك شىعىس ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قاۋىمداستىعى ستراتەگيالىق ارىپتەستەرىمەن قارىم-قاتىناسىن ودان ءارى نىعايتتى.
ASEAN تۋرالى بىرەر ءسوز
ASEAN ۇيىمى 1967 جىلى 8 تامىزدا قۇرىلعان. وعان وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ايماعى ەلدەرى كىرەدى. باستاپقىدا 5 مەملەكەتتىڭ، يندونەزيا، مالايزيا، سينگاپۋر، تايلاند جانە ءفيليپپيننىڭ باستاماسىمەن ومىرگە كەلدى. كەيىن ايماقتىق ۇيىمعا برۋنەي (1984 ج.)، ۆەتنام (1995 ج.)، لاوس جانە ميانما (1997 ج.) جانە كامبودجا (1999 ج.) مۇشە بولدى.
سوڭعى مالىمەتتەرگە سايكەس ASEAN حالقىنىڭ سانى 665 ملن-نان استى. جەر كولەمى 4،5 ملن شارشى شاقىرىم. ورتاق ءجىو 9،7 ترلن اقش دوللارىنان استام.
وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلۋىنىڭ باستى ماقساتى ايماقتاعى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني بايلانىستاردى نىعايتۋ. سوندىقتان ساياسي نە اسكەري وداق دەگەنگە كەلمەيدى. بيىلعى وتكەن سامميتتە دە وسى ماقسات قويىلدى. يندونەزيا ءتوراعا بولعان سامءميتتىڭ باستى تاقىرىبى رەتىندە ۇيىمدى ەكونوميكالىق ءوسىم ورتالىعىنا اينالدىرۋ تاڭدالدى. جانە دە الەمدەگى گەوساياسي تەكەتىرەستەردەن الشاقتاۋ ارەكەتتەرى دە بايقالادى. سەبەبى، ايماق ەلدەرىنىڭ بىرىگۋدەگى باستى ماقساتى ەكونوميكالىق ينتەگراسيا. دەسە دە، ساۋدا- ەكونوميكالىق سالادا نەگىزگى ستراتەگيالىق ارىپتەستەرمەن بايلانىستى ودان ءارى نىعايتۋدا.
نەگىزگى گەوەكونوميكالىق باعىتتار
ايماق وزگە ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسقا اشىق. الايدا، بارىمەن بىردەي ەمەس، ءارى ساۋدا-ەكونوميكالىق سالاعا اسا ءمان بەرەدى. بۇگىنگى تاڭدا ASEAN اۋستراليا، كانادا، جۇڭگو، ەو، ءۇندىستان، جاپونيا، جاڭا زەلانديا، وڭتۇستىك كورەيا، رەسەي، ۇلىبريتانيا، اقش ەلدەرىمەن تەرەڭ ارىپتەستىك ورناتقان. ءبىراق بارىمەن بىردەي دەڭگەيدە ەمەس.
اۋستراليا، جۇڭگو، ءۇندىستان جانە اقش ەلدەرىن ستراتەگيالىق ارىپتەس دەپ بىلەدى. بۇل وسى ەلدەرمەن قارىم- قاتىناسقا اسا ءمان بەرەدى دەگەن ءسوز. مۇنى ساۋدا اينالىمى دا دالەلدەپ وتىر. 2021 جىلعى مالىمەت بويىنشا ەكسپورتتىڭ 20% قىتايعا جونەلتىلگەن. ال اقش-قا 19،1%. بۇل كورسەتكىش بويىنشا ءۇندىستان مەن اۋستراليا ءسال ارتتا قالعان. الايدا، اتالمىش ەلدەر ايماق ءۇشىن گەوستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى. سوندىقتان ولارمەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى نىعايتىپ كەلەدى.
يمپورت كولەمى بويىنشا دا 30%-بەن جۇڭگو كوش باستاپ كەلەدى. كەلەسى ورىندا جاپونيا (9،83%). بۇل مالىمەتتەر ايماقتىڭ قىتايمەن تەرەڭ ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتقانىن كورسەتەدى. جالپى كورسەتكىشىندە اقش، ءۇندىستان مەن اۋستراليا ەلدەرىمەن تاۋار اينالىمى وڭ كورسەتكىشكە يە. سەبەبى، يمپورت ەكسپورتتان از.
ايماق ەلدەرى سونىمەن قاتار، بەلگىلى ءبىر سالالار بويىنشا عانا وزگە ەلدەرمەن ارىپتەستىك ورناتقان. ولارعا برازيليا، ماروككو، نورۆەگيا، پاكىستان، وڭتۇستىك افريكا، شۆەيساريا، تۇركيا، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى جاتادى. مىسالى، برازيليامەن اتالمىش كەلىسىم 2022 جىلى جاسالعان. ول كەلىسىم بويىنشا ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى، ورمان جانە اۋىل شارۋاشىلىعى، قالپىنا كەلەتىن ەنەرگيا، سيفرلىق بايلانىس جانە وزگە دە سالالار بويىنشا ارىپتەستىك ورناتىلعان. تۇركيامەن تەرروريزم مەن ەكسترەميزممەن كۇرەس، تۋريزم، اۋىل شارۋاشىلىعى سياقتى سالالاردا بايلانىس ورناتىلعان.
ءتۇرلى ايماقتىق وداقتار مەن بىرلەستىكتەرمەن بايلانىس تا بار. اسىرەسە، لاتىن امەريكاسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق نەگىزدە قۇرىلعان ايماقتىق ۇيىمدارمەن ارىستەستىك جوعارى دەڭگەيدە. ولاردىڭ قاتارىندا MERCOSUR (ارگەنتينا، برازيليا، ۋرۋگۆاي، پاراگۆاي، ۆەنەسۋەلا)، تىنىق مۇحيتى اليانسى (مەكسيكا، پەرۋ، چيلي، كولۋمبيا، كوستا-ريكا) بار. ءتىپتى، شىۇ-مەن دە بايلانىس بار.
كورىپ تۇرعانىمىزداي، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى ساۋدا-ەكونوميكالىق سالادا بەلسەندى ساياسات جۇرگىزۋدە. ولار ءۇشىن باستى قاعيدا گەوەكونوميكالىق تيىمدىلىك بولىپ وتىر.
|
ەلدەر |
ەكسپورت |
يمپورت |
|
جۇڭگو |
20% |
30% |
|
اقش |
19،1% |
8،51% |
|
ءۇندىستان |
4% |
2،93% |
|
اۋستراليا |
3،2% |
3،04% |
قازاقستان جانە ASEAN
قازاقستان مەن وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ سىرتقى ساياساتى ۇقساس. ەكونوميكالىق تيىمدىلىك ەكى جاققا دا ورتاق ساياسي قۇندىلىققا اينالعان. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، ەكىجاقتى ارىپتەستىكتى نىعايتۋ ءتيىمدى. الايدا، بۇگىنگى كۇنى جوعارى دەڭگەيدە دامىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىز. وعان كوپتەگەن فاكتور اسەر ەتەدى. ەڭ باستى كەمشىلىك – گەوگرافيالىق الشاقتىق پەن تەڭىزكە شىعۋ مۇمكىندىگىنىڭ جوقتىعى. سودان شىعار، ولار ءبىز تۇگىلى رە سەيدى ستراتەگيالىق ارىپتەس دەپ سانامايدى.
سوعان قاراماستان ساۋدا - ەكونوميكالىق ارىپتەستىكتى نىعايتۋعا بولادى. ول ءۇشىن ۆەتنام «كىلت پەن قاقپا» بولۋى مۇمكىن.
«اlmaty-akshamۋ» №107، 9 قىركۇيەك، 2023 جىل