2024 جىل الەم تاريحىندا «سايلاۋ جىلى» رەتىندە ەستە قالارى انىق. جىل باسىنان بەرى كوپتەگەن ەلدە ەلەۋلى ساياسي باسەكەلەر ءوتىپ كەلەدى. الايدا، اقش-تا قاراشادا وتەتىن پرەزيدەنت سايلاۋى ءقازىردىڭ وزىندە تورتكۇل دۇنيەنىڭ نازارىن بۇرىپ-اق تۇر. جاھاندىق كوشباسشى دەرجاۆانىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە ءوز اسەرىمەن جەتىپ جاتادى. سول ءۇشىن دە بۇل ەلدەگى ءار رەتكى سايلاۋ ناۋقانىن الەم بولىپ تالقىلايتىنى بار. تالقىلاعاندا دا ءار ەل سايلاۋ ناتيجەسىن ءوز تۇرعىسىنان باعالاپ، بولجاپ، وزىنە كەلىپ-كەتەرى قانداي دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەيدى. ءالى 100 كۇننەن اسا ۋاقىت بار بولسا دا سايلاۋ ناتيجەسىنە بولجاپ، كەلەر-كەتەرىن ەكشەۋگە ەرتەلىك ەتپەيدى. سونىمەن، كەزەكتە قۇراما شتاتتارداعى قوس پارتيانىڭ قازىرگى جاعدايىن ەسەپكە الا وتىرىپ، العاشقى ادىمداعى بولجامدارىمىزدى ۇسىنامىز. ءارى دەموكراتتار نەمەسە رەسپۋبليكاشىلدار جەڭىسىنىڭ ىقتيمال اسەرلەرىنە تالداۋ جاسايتىن بولامىز.
دەموكراتتاردان ۇمىتكەرلەر از ەمەس
ءتورت جىل بۇرىن قۇراما شتاتتار تاريحىنداعى ەڭ تارتىستى سايلاۋ وتكەن بولاتىن. بيىلعى دودا ودان اسپاسا كەم تۇسپەيدى. بايدەن ۇمىتكەرلىكتەن باس تارتقاننان كەيىن دەموكراتيالىق پارتيا عانا ەمەس، اقش-تىڭ سايلاۋ جۇيەسىنىڭ ءوزى ۇلكەن تىعىرىققا تىرەلدى. سايلاۋعا 3 اي شاماسىندا ۋاقىت قالدى، مۇنداي ۋاقىتتا ءبىر تاراپتىڭ ۇمىتكەرسىز قالۋى ەل تاريحىندا كەزدەسپەگەن. زاڭعا سايكەس ۆيسە-پرەزيدەنت حاءرريستىڭ ۇمىتكەرلىگى تامىز ورتاسىنداعى پارتيا سەزىندە تۇراقتانۋى ءتيىس ەدى. ايتسەدە، دەموكراتتار وعان دەيىنگى ۋاقىتتى رەسپۋبليكاشىلاردىڭ پايداسىنا بەرىپ قويىپ قاراپ وتىرماسىن اڭعارتتى. پارتيا دەلەگاتتارى قىسقا ۋاقىت ىشىندە ءحارريستىڭ ۇمىتكەرلىگىن جاقتاپ شىقتى. ءارى ول اينالاسى 3-4 كۇن ىشىندە سايلاۋ ناۋقانى ءۇشىن 100 ميلليون دوللاردان اسا قارجى جيناي الدى.
وسىدان كەيىن ونى دەمپارتيانىڭ رەسمي ۇمىتكەرى دەپ اتاي بەرسە دە بولار. ايتكەنمەن، پارتيا ىشىندەگى قولداۋ ەل ءىشىنىڭ قولداۋى دەگەندى بىلدىرمەيدى. دەموكراتتار بار بولعانى قيىن جاعدايدان شىعىپ كەتۋدىڭ قامىن ىستەپ جاتقانداي. كامالا حارريسپەن باسەكەگە تۇسكىسى كەلەتىن دەموكرات ۇمىتكەرلەر دە اتالىپ قالدى. قىسىلتاياڭ ساتتە دەموكراتتاردىڭ ءۇمىتىن اقتاۋعا تۇرارلىق ادامداردىڭ ەسىمدەرى اتالا باستادى. ول قاتاردا ميچيگان گۋبەرناتورى گرەچەن ۋيتمەر، كاليفورنيا گۋبەرناتورى گيەۆين نيۋسوم، پەنسيلۆانيا گۋبەرناتورى جوش شاپيرو، يلليويس شتاتىنىڭ گۋبەرناتورى دج.ب.پريتسكەرلەر بار. سوڭعى ەكەۋى ترامپقا قارسى باتىل سىنشى رەتىندە تانىلعان ساياساتكەرلەر. اراسىندا حاريسپەن باسەكەگە ءتۇسىپ جاتسا گيەۆين نيۋسومنىڭ جەڭىپ شىعۋى مۇمكىندىگى جوعارى. ول سوڭعى جىلدارى دەموكراتتاردىڭ جارشىسى ءارى ۇدايى ءوسىپ كەلە جاتقان ساياسي ىقپالعا يە تۇلعا رەتىندە تانىلعان. ەڭ قىزىعى، وسى اتالعانداردىڭ ءبارى دەرلىك دەموكراتتار ءۇشىن 2028 جىلى وتەتىن سايلاۋدىڭ باستى ۇمىتكەرلەرى دەپ اتالىپ جۇرەتىن. بۇعان قاراپ دەموكراتيالىق پارتيا ءوز ىشىندە ۇمىتكەرسىز قالۋ سەنارييىنە دايىن بولماعانىن كورەمىز.
ارينە، پارتيالاستارىنىڭ قولداۋىنا جانە سايلاۋ ناۋقانىن قارجىلاندىراتىن تاراپتاردىڭ بەلسەندىلىگىنە قاراپ كامالا حارريس دەموكراتتاردىڭ نەگىزگى ءۇمىتكەرى دەپ تاني بەرسەك بولادى. بۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، دەموكراتتاردىڭ قازىرگى قادامدارىنان ولاردىڭ جەڭىسكە جەتۋ ىقتيمالدىعىن بولجاۋعا تىرىسۋ بولاتىن. بۇگىنگە دەيىنگى اياق الىستارىنا قاراپ دەمپارتيانىڭ رەسپۋبليكاشىلدارعا قاراعاندا ىرىقسىز ورىندا تۇرعانىن ايتۋ قيىن ەمەس.
ترامپ ءبىر قادام الدا...
دەموكراتيالىق پارتيا تاراپى ۇمىتكەرىن اۋىستىرىپ جاتقاندا، رەسپۋبليكاشىلدار سايلاۋالدى ۇگىت-ناسيحاتىن باستاپ كەتتى. بۇل – ترامپ كومانداسىنىڭ قازىرگى باستى ارتىقشىلىعى. ەگەر جارىس سوڭىنا دەيىن وسى پوزيسياسىن ساقتاپ تۇرسا نەمەسە ءبىرنەشە قادام وزىپ كەتسە، وندا ترامپتىڭ ەكىنشى رەت پرەزيدەنت بولۋ ىقتيمالدىعى زور. «قىزىلداردىڭ» (رەسپۋبليكاشىلدار) سايلاۋالدى ءىس-قيمىلدارىنان ءبىز بۇرىنعى مەملەكەتتىك كەڭەسشى جارەت كۋشنەردىڭ قولتاڭباسىن تانىپ تۇرمىز. كەز كەلگەن قولايسىز سيتۋاسيانى وزىنە قولايلى باعىتقا بۇرىپ جىبەرەتىن ترامپتىڭ كۇيەۋ بالاسى ءقازىر دە ونىڭ سەنىمدى كەڭەسشىسى.
پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىلىگى كەزىندەگى كەيبىر ماسەلەلەر جانە جەڭىل ءجۇرىستى اكتريسا داۋى سىندى باستى كانديدات ءۇشىن جاعىمسىز ىستەردىڭ ءبارى ترامپتىڭ پايداسىنا شەشىلىپ كەلە جاتۋى ونىڭ كومانداسىندا شەبەر ۇيلەستىرۋشىلەر مەن ىسكەر مەنەدجەرلەردىڭ بار ەكەنىن بىلدىرەدى. ونىڭ ۇستىنە، باستى ۇمىتكەرگە جاسالعان قاستاندىق پرەزيدەنتتىككە ءۇمىتكەردىڭ ەل ىشىندەگى قاھارمان وبرازىن ءتىپتى دە بيىكتەتىپ جىبەردى. ءتىسقاقتى ساياساتكەر، تاجىريبەلى ويىنشى، كۇشتى قارسىلاس سانالاتىن بايدەننىڭ جارىستان شىعىپ قالۋى دا ترامپ ءۇشىن تاعى ءبىر ولجا. ونىڭ «كامالا ءحارريستى جەڭۋ بايدەندى جەڭۋدەن الدەقايدا وڭاي» دەۋى بەكەر ەمەس. ەگەر ءقازىر ۇمىتكەرلەردىڭ ساياسات الاڭىنداعى سالماعىن باعالاسا حارريس ترامپقا تەڭ كەلەتىندەي بەدەل جيناپ ۇلگەرگەن جوق.
رەسپۋبليكاشىلدار ساياسي دوداعا ساقاداي ساي
ارينە، ەگەر سايلاۋ باسقا ءبىر ەلدە ءوتىپ جاتسا وسى سالىستىرۋلار ارقىلى-اق ترامپتى قۇراما شتاتتاردىڭ كەلەسى پرەزيدەنتى رەتىندە اتار ەدىك. الايدا، بۇل امەريكا قۇراما شتاتتارى، ساياسي تەحنولوگيالار جەتىلگەن، ءارى قىزۋ باسەكەگە تولى ەل. ساياسي توپتاردىڭ تاعدىرى قىسقا ۋاقىت ىشىندە وزگەرىپ وتىراتىن جەر. سونداي بولجاۋسىزدىقتار اراسىنان ترامپتىڭ تاعدىر-تالەيىن تايدىرىپ، ءحارريستىڭ باعىن اسپانداتىپ جىبەرەتىن الدەبىر وقيعالاردىڭ بولمايتىنىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.
سايلاۋ تاعدىرىن شەشەتىن امەريكالىقتار، سونىڭ ىشىندە دە بىرنەشە شتاتتاعى تۇرعىنداردىڭ تاڭداۋى جەڭىمپازدى انىقتايتىنداي. ەندى عانا پارتيالاستارىنىڭ قولداۋىنا يە بولعان حارريس بارلىق شتاتتاردى ارالاپ شىعۋعا ۋاقىتى جوق. دەگەنمەن، شتاتتاردىڭ ءوز ءداستۇرى بار. كەي شتاتتاردا دەموكراتتاردى قولداۋشىلار باسىم بولسا، كەي شتاتتا رەسپۋبليكاشىلداردىڭ ۇدايى ءباسى بيىك بولىپ جاتادى. ۋاقىت از قالعاندىقتان حارريس بارلىق شتاتتاردى ارالاپ جۇرمەيتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ترامپپەن ەڭ سۇراپىل باسەكە ورىن الاتىن شت اتت ارعا باسىمدىق بەرۋى مۇمكىن. ياعني پەنسيلۆانيا، وگايو سىندى الدىنعى سايلاۋدا يتجىعىس تۇسكەن شتاتتارداعى جەڭىس ماڭىزدى بولعالى تۇر. ەگەر كىمدە-كىم اقش-تىڭ كەلەسى پرەزيدەنتىن الدىن الا انىقتاعىسى كەلسە، وسى شتاتتارداعى سايلاۋالدى ءىس-قيمىلدارىن باعالاۋىنا تۋرا كەلەدى.
قالاي دەسەك تە، ترامپتى باس ۇمىتكەر ەتكەن رەسپۋبليكاشىلداردىڭ ساياسي جارىسقا ساقاداي ساي ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. ترامپ ءوزىنىڭ قايتا پرەزيدەنت بولاتىنىنا كۇننەن-كۇنگە سەنە تۇسكەندەي. دەسەك تە، سىرتقى گەوساياسي جاعدايلار دا امەريكالىقتاردىڭ تاڭداۋىنا اسەر ەتەتىنى تاعى بار. ياعني امەريكالىقتار قازىرگىدەي كۇردەلى جاھاندىق جاعدايدا ىشكى ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋدارا ما، الدە جاھاندىق ماسەلەلەردى ماڭىزدىراق دەپ تابا ما؟ مىنە، وسىنىڭ ءوزى دە جەڭىمپازدى انىقتاۋدىڭ باستى كريتەرييىندە تۇرارى ءسوزسىز.
ەكى تاراپ جەڭىسىنىڭ ىقتيمال اسەرلەرى
ەگەر ترامپتىڭ قازىرگى باسىمدىلىعىنا قاراماستان دەموكراتتار سايلاۋدا جەڭىپ شىقسا نە بولماق؟ وندا ءاقۇيدىڭ قازىرگى ىشكى-سىرتقى ساياساتى ءوز جالعاسىن تابادى. سىرتقى ساياساتتا ۋكراينا مەن ناتو باعىتىنداعى قازىرگى ءۇردىس جالعاسا بەرمەك. دەموكراتتاردىڭ جەڭىسى قۇراما شتاتتاردى ءالى دە بايسالدى ويىنعا قاراي تارتادى، دەرجاۆانىڭ بۇل ۇستانىمى قازىرگى حالىقارالىق شيەلەنىستەردىڭ بولجاۋسىزدىعىن جالعاستىرا بەرەدى. بىلايشا ايتقاندا، قازىرگى حالىقارالىق جاعداي ءالى دە ءبىراز جىلدارعا سوزىلا تۇسپەك.
بۇل ۋكراينا جاعدايىنا دا قاتىستى. دجو بايدەن ۋكراينانى قولداۋ ۇستانىمىن باتىل جالعاستىرۋشى پرەزيدەنت ەكەنى ءمالىم. ءبىراق بۇل قولداۋلار ۇدايى كەدەرگىلەردەن ءوتىپ وتىرۋىنا تۋرا كەلدى. كەيدە ءبىرشاما ۋاقىت قارجىلىق جانە قارۋ-جاراق جاعىنداعى قولداۋلار ءۇزىلىپ قالىپ وتىردى. بۇنىڭ ءبارى ۋكرايناداعى سوعىستىڭ ناتيجەسىز، بولجاۋسىز كۇيدە سوزىلا بەرۋىنە ءوز اسەرىن تيگىزىپ كەلەدى. بىلايشا ايتقاندا، تولىق ءارى قارقىندى قولداۋ ارقىلى ۋكراينانى باسىمدىققا شىعارمايدى نەمەسە قولداۋدى توقتاتىپ رە سەيگە جەڭىس بەرىپ تە كەتپەيدى. ناتيجەسىندە بۇل وزگە ەلدەر مەن ايماقتارداعى گەوساياسي ۇردىستەرگە اسەر ەتىپ، دەرجاۆالار ءبىرىن-بىرى اڭدىپ، ورتا-شاعىن ەلدەر ولاردى باعىپ وتىراتىن قازىرگى كارتينانى قالىپتاستىردى.
اقش ۇكىمەتىن دەموكراتتار بيلەگەن كەزدە ۇدايى وسىنداي تاسىلدەر ارقىلى وزدەرىنىڭ ستراتەگيالىق قارسىلاستارىنىڭ شىدامىن تاۋىساتىنى بار. بۇل دەگەنىمءىز، اقش – جۇڭگو، اقش – رەسەي قارىم-قاتىناستارىنىڭ ءتىپتى دە ۇزاققا سوزىلاتىن شيەلەنىسىن كورسەتەدى. ورتا – شاعىن ەلدەر تۇرعىسىنان وسىنداي ءۇردىستىڭ ۇزاققا سوزىلۋى بەلگىلى دەڭگەيدە ۋاقىت پەن مۇمكىندىك بەرسە، ەندى ءبىر قىرىنان كوپجاقتى سىرتقى ساياساتتى ساقتاپ تۇرۋداعى ەرىك-جىگەردى دە مۇقالتادى.
ترامپ الدىنعى وكىلەتتى كەزەڭىندە ءوزىنىڭ كەسكىن ارەكەتتەرىمەن تانىلدى. مىسال كوپ: مەكسيكا شەكاراسىنا قورعان سوعۋ؛ قىتايمەن ساۋدا سوعىسىنا كىرۋ؛ يرانمەن يادرولىق كەلىسىمنەن شىعىپ كەتۋ؛ سولتۇستىك كورەيامەن اشىق كەلىسسوزدەرگە ءوتۋ. تۋراسىندا مۇنداي توسىن قادامدار الەم ەلدەرىن الاڭداتادى. ءبىراق ونىڭ ءتيىمدى تۇستارى دا بار، ياعني ءۇردىستى تەزدەتەدى. اقش پەن قىتاي اراسىندا 30 جىلدان اسا ۋاقىتقا سوزىلعان بەلگىسىزدىك، استىرتىن باسەكە ترامپ تۇسىندا اشىققا شىقتى. ءارى ترامپ تۇسىندا جاڭا ستراتەگيا دايىندالىپ، قىتايدى ءوزىنىڭ باستى ستارتەگيالىق قارسىلاستارىنىڭ قاتارىنا قوستى. ءارى سول تۇستا اقش ورتا شىعىستاعى ستراتەگياسىن دا جاڭارتىپ، اۋعانستان مەن سيريا، يراك جەرلەرىنەن ءاسكەرىن شەگىندىردى. باستى نازاردى ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنا قاراي بۇردى.
ەگەر الداعى سايلاۋدا ترامپ جەڭىسكە جەتسە، ءبىز وسى باعىتتارداعى سىرتقى ساياساتتىڭ جاندانا تۇسەتىنىن بولجاي الامىز. اسىرەسە، اقش – جۇڭگو قارىم-قاتىناسى قاقتىعىس قاۋپىنە دەيىن جاقىنداپ، سودان كەيىن عانا كەلىسىم جولدارىن ىزدەۋگە ءوتۋى مۇمكىن. ال ۋكراينا ماسەلەسىندە ترامپتىڭ جەڭىسى كەلىسسوزدەردى جاقىنداتۋى بەك مۇمكىن. ارينە، كەلىسسوزدەر قاي تاراپقا ءتيىمدى جاعدايدا بولاتىنى بولجاۋسىز، سويتسە دە ترامپ ءوزىنىڭ ناتو مەن ەو-داعى وداقتاس سەرىكتەستەرىن ءسىناپ-مىنەۋدى قايتالايدى. بۇل ۆاشينگتوننىڭ ەۋروپامەن بولعان قارىم-قاتىناسىن سالقىنداتىپ، ەو ەلدەرى ۋكراينا ماسەلەسىندە وزگە شىعار جولدار ىزدەي باستاۋى عاجاپ ەمەس.
س5+1 فورماتى قايتا جاندانۋى مۇمكىن
تۇپكى ويىن استارلاپ ايتاتىن، ءارى بولجاۋ قيىن دەموكراتتارعا قاراعاندا ايتارىن ايتىپ تاستاپ قاراپ وتىراتىن ترامپ ۇكىمەتىمەن جۇمىس ىستەۋ جەڭىلىرەك. ءايتسە دە، ونىڭ دا سىن-قاتەرى جەتەرلىك. دجو بايدەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ليدەرلەرىمەن باسىن قوسقان العاشقى اقش پرەزيدەنتى بولعانىمەن، س5+1 فورماتى ترامپ كەزىندە جاندانعان. ءارى ترامپ كەزىندە قازاقستان – اقش اراسىنداعى ساۋدا كولەمى 40 پايىزعا، ەلىمىزگە كىرگەن امەريكالىق ينۆەستيسيا كولەمى دەرلىك ەكى ەسەگە وسكەنى بار. دەموكراتتاردان كەيىن قايتالاي بيلىككە كەلىپ جاتسا س5+1 فورماتى ءتىپتى دە جاندانا ءتۇسۋى مۇمكىن. الايدا، بۇل جولى مول گەوساياسي قاتەرىمەن قوسا كەلۋى دە عاجاپ ەمەس. سەبەبى، ترامپتىڭ اقۇيگە ورالۋى كەيبىر گەوساياسي ۇردىستەردىڭ قارقىنىن ارتتىرىپ جىبەرەدى. سونىڭ ءىشىندە ءبىزدىڭ ايماق ءۇشىن دەرجاۆالاردىڭ باسەكەسى دە بار. ۆاشينگتوننىڭ ايماقتاعى ءىس-قيمىلىنا قاراتا بەيجىڭ مەن ماسكەۋدىڭ جاۋابى ايماق ءۇشىن ۇلكەن قولايسىزدىقتاردى الا كەلۋى ابدەن مۇمكىن.