*قازاقى پايىم
«ميزامشۋاق»، «كەمپىرشۋاق» امالدارىنىڭ باياۋلىق تانىتۋى قوڭىر كۇزدى ۇزارتىپ، قىتىمىر قىستىڭ كەلۋىن كەشەۋىلدەتەتىن سىڭايلى
قازاننىڭ العاشقى ىزعارى «كىشى قازان» ايىنىڭ باسىندا ءوتتى. ءبىراز القاپتىڭ شۇيگىن ءشوبى سولىپ، قۋراپ، قارايىپ كەتتى. 11 قازاندا ساياز كولشىككە، سىرتتا اشىق قالعان سۋعا مۇز قاتتى. قالىڭدىعى 1،5-2 سم. ءشوپتى بوزقىراۋ جاپتى...
بارىس جىلى ىلگەرى جىلجىپ كەلەدى. مۇشەل ەسەبىنىڭ ءۇشىنشى جىلى. بارىس ساقتاردىڭ ۇعىمىندا قاسيەتتى اڭ بولعان. قازاق بارىس جىلىن كۇردەلى بەتبۇرىستار الدىنداعى تىنىشتىق جىلى دەپ ساناعان. بۇل جىلعىلار وتە مىقتى، قاجىرلى، شىنايى، جومارت بولىپ كەلەدى. تىنىمسىز، ءبىراق ءوز باسىن ويلاپ قالعان وزىمشىلدەۋ.
بارىس جىلى قيىندىق پەن قۋانىشقا، اۋىرتپالىق پەن جاقسىلىققا تولى جىل. دەگەنمەن، بۇرىندارى تاريحتا بارىس جىلىنا قاتىستى ەلەۋلى وقيعالار بولماعان. سول سەبەپتى، بارىس جىلىن قازاقتار جايسىز جىل دەپ سانامايدى.
قازان (اقىراپ) قولدانىستاعى كۇنتىزبە بويىنشا، جىلدىڭ ونىنشى ايى. ال قازاقتىڭ جىل ساناۋى بويىنشا، سەگىزىنشى اي. تەك قازاق ەمەس، ورتا ازيا، 40-تان استام الەم ەلى جىلدىڭ باسىن ناۋرىزدان باستاپ ەسەپتەيدى.
قازان ءسوزىنىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار. قازان – اۋىرتپالىق، «قازان ات» – جاۋعا مىنەتىن ات، قازان – اس پىسىرەتىن ىدىس، قازان – ۇزەڭگىنىڭ ءبىر ءتۇرى، قازان – شولاق زەڭبىرەك، قازان مەن قازا – ءولىم. قازان نەگىزى سالقىن ايلاردىڭ ەسەبىنە جاتادى. اۋا رايى قۇبىلمالى: جاڭبىرى كوپ، كۇنى سالقىن. كەيدە قار ۇشقىنى ءبىلىنىپ، سۋعا مۇز قاتادى، بوزقىراۋ تۇسەدى. بابالاردىڭ بۇل ايدى بوزقىراۋ دەپ اتايتىنى دا سوندىقتان.
قازان ايىندا «كىشى قازان»، «ۇلكەن قازان» دەپ اتالاتىن امالدار بار. بۇل ەكى امالدىڭ دا ۇزاقتىعى ون كۇننەن، اراسىنا ەكى اپتا سالىپ، كەزەكتەسىپ كەلەدى. قارتتارىمىز بۇل امالداردىڭ كىرۋى مەن شىعۋىن ەسكى سانات (يۋليان) كۇنتىزبەسى بويىنشا ەسەپتەگەن. كىشى قازاندا جەل تۇرىپ، كۇن ازداپ سۋىتىپ، جاڭبىر جاۋادى. تۇششى شوپتەردىڭ بوياۋى وڭىپ قۋرايدى. ال اششى شوپتەر: شاعىر، سوراڭ، قارا جۋسان، الابوتا، ت.ب. پىسەدى، تۇشيدى. قازاق بۇل قۇبىلىستى «ءشوپتى قازاننىڭ قاعۋى» دەيدى. جوعارىدا اتالعان اششى شوپتەردى «قازان قاقپاي» مال جەمەيدى. مال وسىرەتىن ەل بۇل شوپتەردى «قازان قاقپاي» شاپپايدى. قازان قاقپاي شابىلعان اششىلى ءشوپ مالدىڭ ىشىنە تيەدى، اس بولمايدى. ۇلكەن قازاندا قار ارالاس جاڭبىر جاۋادى، قاتتى ۇشىرما جەل بولادى. وسىمدىك اتاۋلى تۇگەلگە دەرلىك قۋرايدى، ياعني كوكتەمدە بوي الىپ وسكەن وسىمدىك اتاۋلى قاراوتقا، بويىندا ءنارى جوق ءولى شوپكە اينالادى. بۇرىنعى كەزدى قازاقتار ۇلكەن قازان امالى جاقىنداعاندا كارى، اقساق-توقساق مالداردى ورىسكە جىبەرمەي، اۋىل ماڭىنا ۇستاعان، ولاردىڭ ىشىنەن «قازان اسىن» سويىپ الىپ وتىرعان.
بۇگىن قولدانىستاعى كۇنتىزبە بويىنشا، قازاننىڭ 13ء-ى، اي جۇيەسى قازاننىڭ 16-سىن ءبىلدىرىپ تۇر. ال قازاقى ەسەپكە جۇگىنسەك، ايدىڭ ەكىنشى جاڭاسى. دەمەك، اپتا ايدىڭ باسى مەن ورتاسىنا سايكەس كەلۋدە. بۇل كورىنىس جىلى دا شۋاقتى كۇندەردىڭ ءالى كورىنىس بەرەتىنىن بىلدىرسە كەرەك. الماتىلىقتارعا سالقىن، ىزعارلى كۇندەردىڭ اۋىلى ءالى الىس... بيىل كۇز اياعى سىلبىر بولىپ، قىس كەشەۋىلدەپ كەلەتىن سەكىلدى...
بابالار ايتادى
قازاننىڭ قارا جەلىنە وراي جاسالعان جورامال:
*ەگەر بۇلت جەلگە قاراي كوشسە، وندا كەشىكپەي قار جاۋادى.
*بۇلت ورتاسىنان ىدىراسا، اۋا رايىنىڭ بۇزىلعانى.
*بۇلت شەتىنەن ىدىراسا، وندا اۋا رايىنىڭ وڭالايىن دەگەنى.
*وڭتۇستىكتەن ۇزاق سوققان جەل باعىتىن وزگەرتىپ، شىعىس جاقتان سوعار بولسا، اۋا رايى جاقسارادى.
*وڭتۇستىكتەن سوققان جەل باعىتىن وزگەرتىپ، باتىستان سوعار بولسا، اۋا رايى بۇلىنەدى.