قازاقتىڭ ءۇش ءبيى الماتى كوشەلەرىندە: بۇل اتاۋلاردىڭ ارتىندا قانداي تاريح جاتىر؟
الماتى – تاريح پەن مادەنيەت توعىسقان قالا. مۇنداعى كوشە اتاۋلارى – جاي عانا باعىت ەمەس، رۋحاني باعدار. اسىرەسە، قازاقتىڭ ءۇش ءبيى – تولە، قازىبەك جانە ايتەكە بيلەردىڭ ەسىمىمەن اتالعان كوشەلەر ۇلتتىق سانانى ۇلىقتايدى. ەلىمىزدىڭ ۇلان-بايتاق جەرىن قورعاپ، بۇگىنگى ۇرپاققا اماناتتاپ قالعان باتىر بابالاردىڭ ەڭبەگى ولشەۋسىز.
Aqshamnews.kz ءتىلشىسى قازاقتىڭ ءۇش ءبيىنىڭ قۇرمەتىنە اتالعان كوشەلەر جايلى دەرەكتەردى جيناقتاپ، ءارقايسىسىنىڭ تاريحىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
ايتەكە بي كوشەسى: كىشى ءجۇزدىڭ كورنەكتى ءبيىنىڭ ءىزى
- ورنالاسقان جەرى: الماتىنىڭ المالى جانە مەدەۋ اۋداندارى؛ كىشى الماتى وزەنىنەن باستاپ ايتييەۆ كوشەسىنە دەيىن، شىعىستان باتىسقا قاراي.
- ۇزىندىعى: 3،794 شاقىرىم.
- بۇرىنعى اتاۋلارى: بالقاش (1918 جىلعا دەيىن)، وكتيابر (1991 جىلعا دەيىن).
- قازىرگى اتاۋى: 1991 جىلى كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى ايتەكە بايبەك ۇلى (1644–1700) قۇرمەتىنە بەرىلدى.
- قىزىقتى دەرەك: كوشە 4 بولىككە بولىنگەن؛ برەۋسوۆتار ءۇيى (ايتەكە بي، 27) — تاريحي ساۋلەت ەسكەرتكىشى
ايتەكە بي كىم بولعان؟
ايتەكە بي — كىشى ءجۇزدىڭ باس ءبيى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، «جەتى جارعىنىڭ» اۆتورلارىنىڭ ءبىرى. شەشەندىك قابىلەتىمەن، بىلىمدىلىگىمەن، ەل بىرلىگىن نىعايتۋداعى جانە جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستەگى ۇلەسى زور. شىن ەسىمى - ايتىق.
ايتەكە بي ءوز زامانىندا جان-جاقتى ءبىلىم العان. العاش ۇلىقبەك مەدرەسەسىندە، كەيىن ءجالاڭتوس سالدىرعان ايگىلى "تىللا-كاري"(التىنمەن اپتالعان)، "شەردور" (ارىستاندى) مەدرەسەسىندە ءدىن، قۇقىق، اسپان الەمى، تاريح، ماتەماتيكا پاندەرىنەن ءدارىس الىپ، اراب، پارسى، شاعاتاي، وزبەك تىلدەرىن ۇيرەنىپ شىققان.
قازىبەك بي كوشەسى: ورتا ءجۇز ءبيىنىڭ قۇرمەتىنە
- ورنالاسقان اۋداندار: مەدەۋ جانە المالى.
- ۇزىندىعى: 4،9 شاقىرىم.
- بۇرىنعى اتاۋلارى: گۋبەرناتورسكايا (1878–1918)، سوۆەتسكايا (دو 1991).
- تاريحى: 1879 جىلدان بەرى رەسمي اتاۋى بار؛ گيمنازيالار، العاشقى اۋرۋحانالار مەن اكىمشىلىك عيماراتتار ورنالاسقان.
قاز داۋىستى قازىبەك بي كىم؟
قازىبەك كەلدىبەك ۇلى (1667–1763) — ورتا ءجۇزدىڭ ءبيى، شەشەندىگىمەن تانىلعان تۇلعا. «جەتى جارعىنىڭ» قالىپتاسۋىنا قاتىسقان. «قاز داۋىستى» اتانۋى جاس شاعىندا سيەۆان رابدان حان الدىندا جاساعان ەرلىگىنە بايلانىستى.
قازىبەك بي XVIII عاسىردىڭ 40-جىلدارىنىڭ باسىندا سىر بويىنان ارقاعا قاراي كوشىپ، ۇلىتاۋ، قارقارالى ءوڭىرىن قونىس قىلىپ، سەمىزبۇعى تاۋىنىڭ بەتكەيلەرىن جايلاعان. قازىبەكتەن: بەكبولات، قازىمبەت، بازارگەلدى، بارقى، سىرىمبەت ەسىمدى بەس ۇل، ماڭقان (قامقا) دەگەن ءبىر قىز تۋعان. قازىبەك ۇرپاقتارى اتا-بابا جولىن قۋىپ، ءسوز ۇستاعان پاراساتتى ءادىل قازى اتانعان. بالاسى بەكبولات، ودان كەيىنگى تىلەنشى، الشىنبايلار دا ءدۇيىم جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان ءادىل دە تۋرا بيلەر بولعان. بەلگىلى انشى-كومپوزيتور ءمادي ءباپي ۇلى دا قازىبەك ءبيدىڭ ۇرپاعى.
تولە بي كوشەسى: ۇلى ءجۇزدىڭ توبە بيىنە تاعزىم
- ورنالاسقان اۋداندار: مەدەۋ، المالى، اۋەزوۆ.
- باعىتى: شىعىس اينالما جولىنان «باياناۋىل» شاعىناۋدانىنا دەيىن، شىعىس‑باتىس باعىتىندا.
- بۇرىنعى اتاۋلارى: گيمنازيچەسكايا (1927 جىلعا دەيىن)، كومسومولسكايا (1991 جىلعا دەيىن).
- بەلگىلى ورىن: استانا الاڭى (بۇرىنعى لەنين الاڭى) وسى كوشە بويىندا ورنالاسقان.
تولە الىبەك ۇلى كىم؟
تولە بي (1663–1756) — ۇلى ءجۇزدىڭ باس ءبيى، «جەتى جارعىنىڭ» اۆتورى، ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى.
ءۇش بي — ءۇش كوشە
بۇل كوشەلەر بىر-بىرىنە پاراللەل ورنالاسقان: سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي — ايتەكە بي، قازىبەك بي، تولە بي. بارلىعى كىشى الماتى وزەنىنەن باستالىپ، باتىستان شىعىسقا قاراي قالا ورتالىعىن كەسىپ وتەدى. بۇل كوشەلەر — ەرلىك پەن تاريحتىڭ تۇنعان ورىندارى، باتىر بابالاردىڭ ۇرپاققا قالدىرعان اماناتى.
باتىر بابالار جولى: الماتىداعى باتىر بابالارعا بەرىلگەن كوشەلەر جايلى نە بەلگىلى؟
قازاقتىڭ ءۇش بيىنە ارنالعان كوشە اتاۋلارى – ەلدىڭ رۋحاني جادىن جاڭعىرتۋدىڭ ءبىر ۇلگىسى دەسەك، ءدال وسى ميسسيانى ەلىمىزدىڭ ازاتتىعى جولىندا نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن كۇرەسكەن باتىر بابالاردىڭ ەسىمدەرىمەن اتالعان كوشەلەر دە جالعاستىرىپ كەلەدى.
قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ الدىڭعى شەبىندە تۇرعان قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي سىندى داڭقتى باتىرلار – ۇلى دالادا ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ سيمۆولىنا اينالعان تۇلعالار. الماتى قالاسىندا بۇل ءۇش باتىردىڭ اتىمەن اتالاتىن كوشەلەر تەك تاس جول عانا ەمەس، ۇلت رۋحىن بويىنا سىڭىرگەن تاريحي-مادەني كەڭىستىك سانالادى.
ۇشەۋى دە بىر-بىرىنە پاراللەل ورنالاسقان جانە شىعىس-باتىس باعىتىندا سوزىلىپ جاتىر. ءارقايسىسى قالانىڭ ءتۇرلى بولىكتەرىن قيىپ ءوتىپ، الماتىنىڭ تاريحي، مادەني، كولىك جانە الەۋمەتتىك ورتاسىمەن تىعىز بايلانىسادى. بۇل كوشەلەر — باتىرلار سالعان داڭقتى جولدىڭ بۇگىنگى كورىنىسىندەي.
قابانباي باتىر كوشەسى
ۇزىندىعى: 6،2 شاقىرىم
ورنالاسۋى: قاستەيەۆ كوشەسىنەن باستالىپ، انوسوۆ كوشەسىندە اياقتالادى.
تاريحى مەن اتاۋلارى:
بۇرىنعى اتاۋلارى: مەششانسكايا (1879–1936)، كالينين (1936–1991)، ۆەرحنيايا چەتۆورتايا ۋليسا (1877 ج.).
1991 جىلدان باستاپ — قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالادى.
ەرەكشە نىساندار:
· اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى
· «ستوليچنىي سەنتر» تك
· «الماتى» قوناق ءۇيى
· سەليننىي كينوتەاترى
· ۆيكتور سوي ەسكەرتكىشى
قابانباي باتىر تۋرالى:
قابانباي قوجاقۇل ۇلى (1692–1770) — جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى سوعىستىڭ قاھارمانى، ابىلاي حاننىڭ باس باتىرلارىنىڭ ءبىرى. ول كوپتەگەن شايقاستاردا ەرلىك كورسەتىپ، «دارابوز» دەگەن اتقا يە بولعان.
بوگەنباي باتىر كوشەسى
ۇزىندىعى: 7،3 شاقىرىم
ورنالاسۋى: قالانىڭ مەدەۋ جانە المالى اۋداندارى ارقىلى وتەدى.
تاريحى مەن اتاۋلارى:
بۇرىنعى اتاۋى: كيروۆ كوشەسى (1934–1991).
1991 جىلدان باستاپ — قانجىعالى بوگەنباي باتىردىڭ قۇرمەتىنە اتالدى.
ەرەكشە بولىكتەرى:
· ورتالىق كولىك تورابى
· تۇرعىن ايماقتار مەن تاريحي نىساندار
· بۋلۆار تيپتەس ايماقتار
بوگەنباي باتىر تۋرالى:
بوگەنباي باتىر (1690–1775) — ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، ەل قورعاعان اتاقتى قولباسشى. «قانجىعالىنىڭ قىرىق باتىرى» توبىن باسقارعان، شەشەن، ايتىسكەر جانە ديپلومات رەتىندە دە تانىمال تۇلعا.
ناۋرىزباي باتىر كوشەسى
ۇزىندىعى: شامامەن 4 شاقىرىم
ورنالاسۋى: المالى اۋدانىندا، رايىمبەك داڭعىلىنان باستالىپ، تيميريازيەۆ كوشەسىندە اياقتالادى.
تاريحى مەن اتاۋلارى:
بۇرىنعى اتاۋى: دزەرجينسكيي كوشەسى (1991 جىلعا دەيىن).
1991 جىلدان باستاپ — ناۋرىزباي باتىر قۇتتىمبەت ۇلىنىڭ قۇرمەتىنە اتالدى.
ناۋرىزباي باتىر تۋرالى:
ناۋرىزباي قۇتتىمبەت ۇلى (1706–1781) — XVIII عاسىرداعى جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە ەرلىك كورسەتكەن قاھارمان. ول قابانباي، بوگەنباي سىندى باتىرلارمەن بىرگە ابىلاي حاننىڭ باس ساردارلارىنىڭ قاتارىندا بولعان.
الماتى كوشەلەرى – بۇل تەك جولدار مەن باعىتتار عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ تاريحىن، تاعدىرىن، تۇلعالارىن تاسقا تاڭبالاعان رۋحاني كەڭىستىك. قازاقتىڭ ءۇش ءبيى – تولە، قازىبەك، ايتەكە جانە ءۇش ءباھادۇرى – قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي سىندى الىپتاردىڭ ەسىمىن يەلەنگەن كوشە اتاۋلارى – وتكەننىڭ ونەگەسىن بۇگىنگە جەتكىزەتىن ۇلت جادىنىڭ سيمۆولى.
وسى كوشەلەردىڭ بويىمەن جۇرگەن ءاربىر ادام تەك قالانىڭ كولىك ينفراقۇرىلىمىن عانا كەسىپ وتپەيدى، سونىمەن قاتار حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنىڭ، ەرلىك پەن ەلدىك رۋحىنىڭ ىزىمەن جۇرەدى. بۇل اتاۋلار جاس ۇرپاققا ۇلگى، تاريحقا تاعزىم، ۇلتقا قۇرمەت ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون.