ەرتەڭ اكەلەر كۇنى
ءبىر ءۇيدىڭ ارۋلارى تۋرالى بىرەر ءسوز
بيىل ەلىمىزدە كۇنتىزبەگە ەكى اتاۋلى كۇن ەنگىزىلدى. ءبىرى – انالار كۇنى (مامىردىڭ ەكىنشى جەكسەنبىسى)، ەكىنشىسى – اكەلەر كۇنى (ماۋسىمنىڭ ءۇشىنشى جەكسەنبىسى). ياعني ەرتەڭ – اكەلەر كۇنى. بۇل ايتۋلى داتالاردىڭ بابامىزدان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان وتباسىلىق ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەۋدە، اتا-انا بەدەلىن كوتەرۋدە، ناسيحاتتاۋدا ۇلكەن ءرول اتقاراتىنى ءسوزسىز.
ەلگە بەلگىلى جۋرناليست، ويى ۇشقىر، قالامى قارىمدى ارىپتەسىمىز ايناباي ءماديدىڭ ءۇش قىزى بار. ەسىمدەرى ەرەكشە: ءاليا، مانشۇك، حيۋاز. ءبىز وسىناۋ ءۇش «باتىر» قىز ءوسىپ كەلە جاتقان وتباسىنىڭ اتموسفەراسىن سەزىنۋ، بالالاردىڭ بالاڭ ويلارىن، ءومىر تۋرالى كوزقاراسىن ءبىلۋ ءۇشىن ۇشەۋىنە بىردەي ساۋالدار قويعان بولاتىنبىز. كانە، جاۋاپتارىن بىرگە وقىپ كورەيىك.
مەنىڭ اتىم
ءاليا ايناباي قىزى، 23 جاستا، اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ ماگيسترانتى:
– مەنىڭ اتىمدى اكەمنىڭ سىيلاس تانىسى، گەنەرال جاناسايەۆ اعاي قويعان ەكەن. تۋعان كۇنىم 23 اقپان بولعان سوڭ، ىرىمداپ باتىر قىزدىڭ اتىن قويىپتى. ادامنىڭ ەسىمى ونىڭ تاعدىرىنا قانشالىقتى اسەر ەتەتىنىن بىلمەيمىن، مەن ءوزىمدى باتىل، قايسار قىزبىن دەپ سانامايمىن. ادامنىڭ تاعدىرىنا وتباسىندا العان تاربيەسى دە اسەر ەتەدى دەپ ويلايمىن.
مانشۇك ايناباي قىزى، 20 جاستا، م.وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى:
– مەن 2002 جىلى 1 جەلتوقساندا «ءقادىر تۇنىندە» دۇنيەگە كەلىپپىن. انام ماعان اياعى اۋىر كەزىندە اپورت الماعا جەرىك بولىپتى. اكەم «كىشكەنتايىڭدا اپورت سەكىلدى تومپاق بولعانسىڭ» دەپ ءجيى ايتىپ وتىرادى. نەگىزى، اكەمنىڭ تانىستارى ماعان حاديشا، ءامينا دەگەن ەسىمدەردى قويۋدى ۇسىنعان ەكەن. اپكەمنىڭ اتىن ءاليا قويعاسىن، سايكەسىنشە اكەم مەنىڭ ەسىمىمدى مانشۇك دەپ قويعان.
حيۋاز ايناباي قىزى، 13 جاستا، 7-سىنىپ وقۋشىسى:
– اكەم 2008 جىلى ايگىلى ۇشقىش اپامىز حيۋاز دوسپانوۆامەن كەزدەسىپ، سۇحباتتاسقان ەكەن، ول كەزدە انامنىڭ ماعان اياعى اۋىر كەزى ەكەن. اكەم ۇشقىش اپامىزبەن سۇحبات كەزىندە «قىزىما ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى بەرەمىن» دەگەن ەكەن. ءبىراق مەن ادامنىڭ اتى ونىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتپەيدى دەپ ويلايمىن.
باتىر تۋرالى
ءاليا:
– ءاليا مولداعۇلوۆا – كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، ەفرەيتور. مەرگەن بولعان. اقتوبە وبلىسى، قوبدا اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. شىن ەسىمى – ءىليا. ەسىمىمە بايلانىستى قىزىقتى، توسىن جاعدايلار بولعان جوق. ءبىراق اتىم ءاليا، باۋىرلارىمنىڭ ەسىمدەرى مانشۇك، يساتاي، حيۋاز بولعان سوڭ، كوبى تاڭقالىپ جاتادى.
مانشۇك:
– مانشۇك مامەتوۆا 1922 جىلى ورال وبلىسى، بوكەي ورداسى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. پۋلەمەتشى. ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى – ءمانسيا. اناسى بالا كۇنىندە «مونشاعىم» دەپ ەركەلەتكەن. ءمانسيا كىشكەنتاي كۇنىندە اتىن ايتۋعا ءتىلى كەلمەي ءوزىن «مانشۇك» دەپ كەتەدى. قۇجات الار كەزدە دە باتىر قىز ەسىمىن «مانشۇك» دەپ جازدىرعان. مەنىڭ باۋىرلارىمنىڭ ەسىمدەرىن ەستىگەندە ادامدار «ءماسساعان، ەسىمدەرىڭدى سولاي قويۋ كىمنىڭ يدەياسى؟ كەرەمەت!»، – دەپ تاڭىرقاپ جاتادى.
حيۋاز:
– حيۋاز قايىر قىزى دوسپانوۆا 1922 جىلى گۋريەۆ وبلىسىندا دۇنيەگە كەلىپ، 2008 جىلى 86 جاسىندا قايتىس بولعان. قازاقتان شىققان جالعىز ۇشقىش ايەل، حالىق قاھارمانى. مەن بىلەتىن ءبىر قىزىق اقپارات – حيۋاز بەن ونىڭ ۇشقىش قۇربىلارىن نەمىستەر «تۇنگى مىستاندار» دەپ اتاعان. مەنىڭ ەسىمىمدى ەستىپ كوبىسى تاڭقالادى، كەيبىرى ءتىپتى ايتا الماي قالادى. وقۋلىقتان باتىرلار تاراۋىن ءوتىپ جاتقاندا حيۋاز دوسپانوۆا اپامىزدىڭ ءومىربايانىن وقىعاندا سىنىپتاستارىمنىڭ ءبارى ءبىر ساتتە ماعان بىردەي بۇرىلىپ قارايتىنى بار. ول دا قىزىق.
«سۇلۋلارىم، التىندارىم!»
ءاليا:
– مەن اكەمە قاتتى جاقىن ەمەسپىن. سوندىقتان بولار، ويىمدى اشىق ايتا المايمىن. كوبىنە ءۇي تىرلىگى، ماماندىق، وقۋ تۋرالى سويلەسەمىز. مەنى «ءالونتاي» دەپ ەركەلەتەدى.
مانشۇك:
– مەن ءقازىر باسقا قالادا بولعاندىقتان ۇيالى تەلەفون ارقىلى ءجيى سويلەسىپ تۇرامىز. اكەممەن مەنىڭ جانە ورالداعى ناعاشىلارىمنىڭ جاعدايى، وقۋىم جايىندا سويلەسەمىز. ەر ادامدار نەگىزى ۇستامدى، سالماقتى بولىپ كەلەدى عوي، سەزىمىن اشىپ جەتكىزبەيدى. ءبىراق ءبىزدى ىشتەي قاتتى جاقسى كورەتىنىن سەزىپ تۇرامىن. اكەم ءبىزدى «التىندارىم، اقۇداي» دەپ ەركەلەتىپ وتىرادى. ال مەنى «موكەنتاي»، «ماتوك» دەيدى.
حيۋاز:
– اكەمە ويىمدى انام ارقىلى جەتكىزەمىن. اكەم مەنى «حيەكە» دەپ ەركەلەتەدى. ءبىزدى «مەنىڭ سۇلۋلارىم، التىندارىم!» دەپ، ماڭدايىمىزدان ءجيى يىسكەيدى. ءبىز ودان ۇلكەن قۋات الامىز.
باۋىرىم
ءاليا:
– مانشۇك – اقىلدى، ەڭبەكقور، مەيىرىمدى. بولاشاققا بيىك ماقساتتار قويىپ، جاقسى جوسپارلار قۇرىپ جۇرەتىنى ۇنايدى. حيۋاز دا اقىلدى، ءان ايتقاندى جاقسى كورەدى. اعىلشىن ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگىسى كەلەدى. ونىڭ وزىنە جوعارى تالاپ قويا بىلەتىن قاسيەتىن باعالايمىن.
مانشۇك:
– ۇلكەنىمىز ءاليا – اقىلدى، نازىك، ۇيالشاق. مەكتەپ كەزىندە ماتەماتيكادان كوپ كومەك سۇراپ مازالاي بەرۋشى ەدىم. كوپ نارسەنى ءبىلىپ تۇرسا دا، اشىپ ايتا بەرمەيدى، تىم ۇستامدى. ونىڭ ماعان شىدامدى، ءتوزىمدى قاسيەتى ۇنايدى. ال حيۋاز بولسا بىزگە قاراعاندا پىسىق قىز، ادەمى، اقىلدى. كوپشىل. كەز كەلگەن ورتادا ءوزىن جاقسى ۇستاي الادى. ءبىر قىزىعى، حيۋاز مەكتەپكە بارماي جاتىپ-اق، اكەم ۇيگە الىپ كەلەتىن «الماتى اقشامى» گازەتىندەگى ءسوز، سويلەمدەردى مۇدىرمەستەن وقيتىن. سوندىقتان وعان ءبىرىنشى سىنىپتاعى ارىپتەر ۇيرەنۋ ساباعى ەشقانداي قيىن بولعان جوق. حيۋاز ءان ايتقاندى، بيلەگەندى جاقسى كورەدى. ونىڭ ۇنەمى كوڭىلدى جۇرەتىنى ۇنايدى.
حيۋاز:
– مەنىڭ ەڭ ۇلكەن ءاليا تاتەم وتە اقىلدى، وقۋعا، بىلىمگە كوپ كوڭىل بولەدى. تاتەمە بىردەڭە دەسەڭ، بىردەن كوڭىلىنە الىپ قالادى، نازىك. ال مانشۇك تاتەم باتىلىراق، باۋىرمال، قامقور. ەكى اپكەمنىڭ دە شىدامدى، سابىرلى مىنەزدەرىن اتاپ وتەر ەدىم.
اياۋلى اتا-انام
ءاليا:
– اتا-انام الماتىدا تانىسىپ، جاراسىپ، شاڭىراق كوتەرىپتى. اكەمنىڭ ءبىزدى ايالاپ، كوڭىلىمىزگە قاراپ تۇراتىن قاسيەتىن باعالايمىن. ال انامنىڭ سابىرلىلىعىن، ەڭبەكقورلىعىن ۇلگى ەتەمىن.
مانشۇك:
– اكەم ارالدان، انام ورالدان، ەكەۋى دە الماتىدا وقىعان. ەكەۋى وسى قالادا انامنىڭ قۇربىسى ارقىلى تانىسقان. اكەمنىڭ بويىنداعى ۇلگى ەتۋگە بولاتىن قاسيەت – كەز كەلگەن اداممەن تەز ءتىل تابىسىپ، اڭگىمەلەسىپ كەتەدى، كوپشىل. تاريح پەن ادەبيەتتى وتە جاقسى بىلەدى. ال انامنىڭ كەز كەلگەن جاعدايدا كۇلىپ جۇرەتىنى، شىدامدىلىعى، تاپقىرلىعى ۇنايدى.
حيۋاز:
– اكەم جۋرفاكتا، انام مەدۋچيليششەدە وقىپ جۇرگەندە تانىسقان. مەن اكەمنىڭ شىعارماشىلىققا جاقىندىعىن، كوپشىلدىگىن جاقسى كورەمىن. ال انامنىڭ ەڭبەكقورلىعىن، توزىمدىلىگىن، جاناشىرلىعىن ۇلگى ەتەمىن.
وتباسى دەگەندە...
ءاليا:
– وتباسى دەگەندە ويىما ەڭ ءبىرىنشى تىنىشتىق دەگەن ءسوز ورالادى.
مانشۇك:
– وتباسىنان جىراقتا جۇرگەندىكتەن بە، ەڭ ءبىرىنشى ويىما ساعىنىش سەزىمى كوبىرەك كەلەدى.
حيۋاز:
– جىلۋلىق.
يساتاي «باتىر»
ءاليا:
– يساتاي – سۇيىكتى ءىنىم. ول ءبارىمىزدى بىردەي جاقسى كورەدى، بىزگە ءارقاشان كومەكتەسۋگە ۇمتىلىپ جۇرەدى. اكەم وعان «قىزداردى قۇرمەتتەۋ كەرەك، ايالاۋ كەرەك» دەگەندى ءجيى ايتىپ وتىرادى.
مانشۇك:
– يساتاي ءبارىمىزدى دە بىردەي قۇرمەتتەيدى. قامقورلىعىن بارىنشا كورسەتەدى. ەسىمدە، تۇماۋراتىپ قالساق، كىشكەنتاي بولسا دا سۋ، ءدارى اكەلىپ بەرىپ جۇگىرىپ جۇرەتىن، ۇستىمىزگە جاباتىن كورپە اكەلەتىن. دۇكەننەن كەلە جاتقاندا بىزگە اۋىر كوتەرتپەيدى. ساباقتان حيۋازدى الىپ قايتاردا سومكەسىن كوتەرىپ كەلەدى.
حيۋاز:
– يساتاي – مەنىڭ اعام. مەنى قارىنداسى رەتىندە قاتتى سىيلايدى، قورعايدى، مەن ءۇشىن الاڭداپ جۇرەدى.
باقىت دەگەن نە؟
ءاليا:
– باقىت دەگەن – ءبىرىنشى دەنساۋلىعىڭنىڭ جاقسى بولۋى، جاقسى كورەتىن ادامدارىڭنىڭ امان بولۋى، ءوزىڭ ەڭبەك ەتىپ، تابىس تاۋىپ، ءوزىڭ مەن جاقىندارىڭدى قۋانتىپ ءجۇرۋ. ەلدىڭ دامۋىنا ءسال دە بولسىن ۇلەس قوسا الۋ.
مانشۇك:
– باقىت – مەنىڭ جانە وتباسىمنىڭ اماندىعى. سونىمەن قاتار، ءوز قالاۋىمىزعا جەتىپ، ونى قۋانىپ بولىسۋدەن اسقان باقىت بار ما؟!
حيۋاز:
– مەن ءۇشىن باقىت دەگەن – ءومىرىڭنىڭ ءوزىڭ قالاعانداي ءوتۋى.
مادەنيەتتى ادام كىم؟
ءاليا:
– بارلىق ۋاقىتتا سىپايى سويلەيتىن، بالاعات سوزدەر ايتپايتىن ادامدار. بارىنشا سابىرلى بولىپ، ءوزىن ۇستاي الاتىن ادامدى، قورشاعان ورتاعا زيان كەلتىرمەيتىن ادامدى مادەنيەتتى ادام دەپ ەسەپتەيمىن.
مانشۇك:
– مادەنيەتتى ادام – ول كەز كەلگەن جاعدايدا باسقالارعا زيانى تيمەيتىن، ءوزىن ورتادا دۇرىس ۇستاي الاتىن، ادەپتى ادام.
حيۋاز:
– تاربيەلى، ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتى مەن ءسوزىن باقىلاي الاتىن ادامدى مادەنيەتتى دەپ سانايمىن.
قازىرگى جاستار قانداي؟
ءاليا:
– قازىرگى جاستار اقىلدى، ەڭبەكقور، مەيىرىمدى. اتا-انامنىڭ جاستىق شاعىنان ومىرگە دەگەن شىدامدى، ءتوزىمدى بولعان قاسيەتتەر الۋعا بولادى دەپ ءتۇيسىندىم.
مانشۇك:
– قازىرگى جاستار ەركىن. ءوز ويىن، ءوز قالاۋىن قىسىلماي بىلدىرە الادى. كوپشىلىك جاستاردىڭ ءقازىر ءوزىن جان-جاقتى دامىتىپ، ىزدەنىپ جۇرەتىنىن ماقتانارلىق دەپ ەسەپتەيمىن. اتا-انامنان شىدامدىلىقتى الۋعا بولادى.
حيۋاز:
– قازىرگى جاستاردىڭ كەيبىرى زامانمەن بىرگە دامىپ، وزىنە كوڭىل ءبولىپ، وقىپ، بىلىمگە ۇمتىلىپ جاتسا، كەيبىرى جامان جولعا كەتىپ قالىپ جاتىر.
قىسقاسى، «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس». دەگەنمەن، بىزگە ءۇمىت ارتقان اتا-انامىزدىڭ ءۇمىتىن اقتاساق دەيمىن.
ءومىردىڭ باعاسى
ءاليا:
– ومىردە ادامدار وزگەلەردى، ۇلكەن-كىشىنى بىردەي سىيلاي ءبىلۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ءوزىن ۇنەمى باسقالاردان جوعارى سانايتىندارعا ءومىر ءسۇرۋ قيىن. سوسىن بارىنشا ۋاقىتتى باعالاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
مانشۇك:
– ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە دەنساۋلىعىن باعالاي ءبىلۋى كەرەك. ودان كەيىن ۋاقىتتىڭ باعاسىن ءتۇسىنۋ قاجەت. كوپ نارسەنى كەيىنگە قالدىرىپ جاتادى. بۇگىن جاساي الاتىن دۇنيەنى ەرتەڭگە قالدىرماعان ابزال. سوسىن جاقىندارىڭنىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ قاجەت. ولاردى بار كەزىندە قۇرمەتتەپ، رەنجىسپەي، سىيلاسىپ وتكەن دۇرىس.
حيۋاز:
– ادامدار قازىرگى زاماندا ءوز جاقىندارىن، دەنساۋلىعىن باعالاي ءبىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبى، باسقا زاتتاردى ساتىپ الا سالۋعا بولادى، ال جاقسى ءومىردى، جاقسى ادامداردى ساتىپ الا المايسىڭ.
ءبىز وسى شاعىن عانا سۇحبات ارقىلى ءبىر وتباسىندا اقىلدى، ويلى، تاربيەلى قىزداردىڭ ءوسىپ جاتقانىن بايقادىق. قۋاندىق. ارينە، ونىڭ ارعى جاعىندا اكە، انا تاربيەسى تۇرعانى انىق. اكەدەن – اقىل، انادان – مەيىر دارىعان سىندى ۇشەۋىنە دە. «قىز بالاسى – اكەسىنە جۇلدىز، شەشەسىنە قۇندىز». ال ءبىز ەسىمدەرى وزگەشە ارۋلاردىڭ الداعى جاقسىلىقتارىنا دا تىلەكشى ەكەندىگىمىزدى ايتقىمىز كەلەدى.