ءتول تەڭگەمىزگە – 30 جىل!
بۇگىندە قازاق تەڭگەسى قورعانىس ەلەمەنتتەرى بويىنشا الەمدىك ۆاليۋتالار اراسىندا ۇلگى بولارلىقتاي ساپاعا يە
ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگە 1993 جىلى 15 قاراشادا اينالىمعا ەندى. ول – قازاقستان رەسپۋبليكاسى كولەمىندە پايدالانىلاتىن زاڭدى تولەم قۇرالى. اقشا – اسىل قازىنا، حالىق بايلىعى. ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ نەگىزى رەتىندە وزىندىك اقشا بىرلىگىن ەنگىزۋ كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تاريحىندا ەرەكشە ءرول اتقارادى.
تەڭگە قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى العاشقى اينالىمعا ەنگەن اقشا بىرلىگى ەمەس ەكەندىگى سوناۋ وتكەن تاريحىمىزدان بەلگىلى. ۇلى جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقان ەجەلگى قازاق دالاسىندا ايىرباس ساۋدادا باعالى اڭ تەرىلەرىن، مەتالدان جاسالعان تەڭگەلەردى تاۋار اينالىمى رەتىندە قولدانعان. تاريحي ەڭبەكتەردە العاشقى تەڭگەلەردى ءبىرىنشى عاسىردا-اق عۇندار جاساعان دەگەن مالىمەت بەرىلەدى. ونىڭ ءبىر بەتىنە پەحليەۆي، ەكىنشى بەتىندە تۇركى رۋنا (ەفتاليت) جازۋى بولعان. بۇل تەڭگەلەر V-VI عاسىرلاردا ساۋدا اينالىمىنا پايدالانىلعان. تەڭگەنىڭ پايدا بولۋى مەن ساۋدا اينالىمىنا ەنۋىنە ۇلى جىبەك جولىنىڭ قازاق جەرى ارقىلى ءوتۋىنىڭ جانە وعان ەجەلگى تۇركىلەردىڭ يە بولۋىنىڭ ىقپالى وتە زور بولدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ سولتۇستىك تارماعى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن جەتىسۋ ارقىلى وتكەن. ونىڭ سۋياب، تاراز، يسپيدجاب قالالارى ارقىلى وتەتىن تەلىمدەرى بويىندا ورنالاسقان ەجەلگى قازاق دالاسىندا ساۋدا، ايىرباس ساۋدا ءتۇرى ەرتەدەن قالىپتاسقان. يسپيدجابقا ودان سولتۇستىك-باتىس جاقتاعى فارابقا، شاۋعارعا جانە ودان ءارى قاراي سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى مەن ورتالىق قازاقستانعا كەتەتىن تارماقتارى شىققان. سول تارماقتارىنىڭ بويىندا ورنالاسقان قالالاردا ماتەريالدىق يگىلىكتەن باسقا ساۋدا دا جاسالدى. قالالار تاۋار ايىرباسىنىڭ نەگىزگى ءۇش باعىتى: ەلدەر اراسىنداعى، قالا مەن ونىڭ توڭىرەگى اراسىنداعى جانە قالا مەن كوشپەلى دالا اراسىنداعى باعىتتارى توعىسىپ جاتتى. قازاق حالقى ايىرباس تۇرىندە ساۋدا جاساۋدا مالدىڭ تەرىلەرىمەن قاتار باعالى اڭ تەرىلەرى، قىمبات مەتالدار التىن جانە كۇمىس كەسەكتەرىن ساۋدا-ساتتىققا جۇمساعان.
V–VIءىى عاسىرلاردا شۋ، تالاس، سىر بويىنداعى قالالاردىڭ ورلەۋى بارىسىندا قولادان بيلەۋشىلەردىڭ تاڭباسى بەينەلەنگەن تەڭگەلەر جاسالدى. ماسەلەن، سۋياب، تاراز قالالارىنداعى تەڭگە شەبەرحانالارىندا اشينا اۋلەتىنىڭ ءرامىزى دەپ ەسەپتەلگەن ارىستان بەينەلەنگەن. جەتىسۋدى مەكەندەگەن تۇرگەشتەردىڭ تەڭگەلەرىندە «تۇركەش قاعان تەڭگەسى» نەمەسە «تۇركىنىڭ كوك حانىنىڭ تەڭگەسى» دەگەن جازۋلار بولدى. Vءىى-VIءىى عاسىرلاردا ءوز مانەتتەرىن ورتالىق سىرداريا مەن وتىرار جازيراسىندا تۇرىك امىرشىلەرى، ال جەتىسۋدا تۇركەشتەر مەن تۋحسيلەر شىعاردى. ءىح-ح عاسىرلاردا وسى اۋماق سامانيد يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەندىكتەن، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە سامانيدتىك امىرشىلەردىڭ مىس فەلستەرى شىعارىلدى. مانەت سارايلارى وتىراردا (فاراب) جانە يسپيدجاپتا جۇمىس ىستەدى. اقشا اينالىسىندا 3 ءتۇرلى ديرحەمدەر – مۇسەييابي، مۇحاممەدي مەن شتريفي بولدى.
قازاق جەرىندە اقشانى جاساۋ ءىسى قاراحان اۋلەتى تۇسىندا جاقسى ءورىس الدى. وسى مەزگىلدە قالالار قانات جايىپ، تاۋار ءوندىرىسى مەن ساۋدا كولەمى ۇلعايعان. ەكونوميكانىڭ وركەندەۋى اقشا اينالاسىندا اسا زور قاراجات اعىنىن قاجەتسىنگەن. كۇمىستىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن مانەت سارايلارى ديرحەمدەردى، ياعني «كۇمىستەلگەن» دەپ اتالاتىن بەتى كۇمىسپەن جالاتىلعان مىس مانەتتەرىن سوعا باستادى. ۇساق بولشەك ساۋدادا مىستان جاسالعان فەلستەرمەن ەسەپ ايىرىستى. التىننان جاسالعان مانەتتەر ساۋدادا دانالاپ ەمەس، سالماعىنا قاراي قاجەتتىلىك بويىنشا مايدا كەسەكتەرگە سىندىرىلاتىن. سول كەزەندە قازاقستان اۋماعىندا بالاساعۇن، بارىسحان، يسپيدجاب، فاراب، بۋدىككەنت قالالارىندا مانەت سارايلارى قىزمەت ەتتى.
قاراحان اۋلەتى يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە قابىلداعاننان كەيىن، اقشا اينالىمىنداعى تيىنداردىڭ اتاۋى دا «دينار، ديرحەم، فۋلس» دەگەن ارابشا اتاۋعا يە بولدى. ياعني قىپشاق تايپاسى جايلاعان دەشتى قىپشاق دالاسىندا كۇمىس جانە مىس اقشانى قازىرگى ءبىز قولدانىپ جۇرگەن اقشانىڭ اتاۋىمەن اتاعان. ماسەلەن، العاشقىسىن تانگا (تەڭگە)، كەيىنگىسىن پۋل (پۇل) دەپ اتاعان.
ورتالىق ازيانىڭ ون التى قالاسىندا، شامامەن 1260–1280 جىلداردىڭ وزىندە-اق مانەت سوعاتىن ءىرى سارايلار بولعان. قازاقستان اۋماعىنداعى سول كەزدەگى تاراز، جەنتتە، ت.ب. قالالاردا تەڭگە سارايلارى جۇمىس ىستەگەن. تەڭگەلەردە كوبىنە ارىستان، سۇڭقار، بالىق سۋرەتتەرى بەينەلەنگەن. كەيبىر ديرحەمدەر مەن پۇلداردا شوق جۇلدىزداردىڭ بەينەسى سالىنسا، كەيبىرىندە توتىقۇستىڭ سۋرەتى سالىنعان. دينار دەپ التىننان سوعىلعان تيىندى ايتاتىن بولسا، كۇمىس تيىندى ديرحەم دەپ اتاعان. ۇلى جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقان قالالاردا ساۋدا ساتتىق جاساۋدا ديرحەم، دينار، پەني، مانات، فۋلس، ءدىلدا، جامبى سىندى اقشا بىرلىكتەرى اينالىمعا تۇسكەن.
XIV عاسىردىڭ اياعىندا قازاقستاندا ءامىر تەمىردىڭ مانەتتەرى اينالىستا بولدى. سىرداريا ءوڭىرىنىڭ قالالارى تيمۋريدتەر يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىردى. سونىمەن بىرگە، قازاقستاندىق قالالاردا ساۋدا ءۇشىن بۇحارادان، سامارقاننان، تاشكەنت، اقسى، شاحرۇحي، حيساردان اكەلىنگەن مانەتتەر، نەگىزىنەن مىس دينارلارى پايدالانىلدى. XV عاسىردىڭ باسىندا وتىرار مەن ونىڭ اينالاسىندا ءۇش دارەجەلى تاڭگە اتتى كۇمىس مانەتتەرى پايدالانىلدى. نەگىزگى اتاۋى تاڭگە، ونىڭ شيرەگى – ءمىر، ال ون ەكىدەن ءبىر بولىگى – تاڭگەشە دەپ اتالىندى. XV عاسىردىڭ سوڭىنان XVII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن مانەت سارايلارى ياسسىدا (تۇركىستان)، ساۋراندا، سىعاناقتا، سايرامدا ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەدى. XVI عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ياسسىدا شەيبان ەسكەندىر حان كۇمىس مانەتتەرىن شىعاردى. تاشكەنتپەن بىرگە سىرداريا جاعاسىنداعى قالالاردا ساۋدا اينالىمىندا كۇمىستەن جاسالعان تەڭگەلەر قولدانىستا بولدى. XIX عاسىردا بارلىق ساۋدا قاتىناستارى تەك ورىس اقشا بەلگىلەرىمەن جۇرگىزىلدى.
اتا-بابالارىمىز قاعاز اقشانى اققۇيرىق، ال، مەتالل اقشانى باقىر، قارا باقىر، كۇرەش، قارا كۇرەش، شاقا، سوقىر، جارماق، تيىن دەپ ءتۇرلى اتاۋمەن اتاعان. سونىمەن قاتار، كولەمى مەن سالماعىنا قاراي التىن مەن كۇمىستى تايتۇياق، اتانتۇياق، قويتۇياق، بوتاگوز دەپ اتاعان. سونىمەن ءارتۇرلى كەزەڭدە جاسالعان تەڭگەلەردىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بولعان. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋى بارىسىندا قازاقتاردىڭ ءتول اقشاسى ىعىستىرىلىپ، ورىس اقشالارى، حالىق اراسىندا «سولكەباي» دەپ اتالىپ كەتكەن مونەتالار ساۋدا اينالىمىندا بولدى.
كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا كەڭەستىك اقشالار مەن تيىندار قولدانىستا بولىپ، قازاقستان ءبىرتۇتاس رۋبل ايماعىنا بولدى. رەسەي 1992 جىلى 26 شىلدەدە ءوزىنىڭ ءتول ۆاليۋتاسىن ەنگىزدى، سول كەزدەن باستاپ، رۋبل ايماعىنداعى ەلدەر قازاقستان، وزبەكستان، تاجىكستاندا قارجىلىق جۇيەلەرىن ءبولىپ جىبەردى. قازاقستانعا رەسەي ورتالىق بانكى قازاق نىشاندارى بار ءرۋبلدى شىعارىپ بەرۋدى ۇسىندى. سونىمەن قاتار، قازاقستان ءرۋبلدى پايدالانۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ قۇرامىنا، رەسەي فەدەراسياسىنىڭ سۋبەكتىسى رەتىندە ەنۋى كەرەك جانە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا جيناعان نەبارى 700 ملن-نان استام اقش دوللارىنداعى التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆىن رەسەيدىڭ ورتالىق بانكىنە تاپسىرۋى كەرەك دەگەن تالاپتار قويدى. قورىتا ايتقاندا، ولار ءوز ءرۋبلىن قازاقستان تاۋەلسىزدىگىمەن الماستىرۋدى ۇسىندى.
قازاقستانعا كسرو-نىڭ رۋبلدەرى عانا ەمەس، رۋبل ايماعىنان شىققان ەلدەردەن دە رۋبلدەر كەلىپ جاتتى. اينالىمداعى رۋبل كۇننەن-كۇنگە قۇنسىزدانىپ سول كەزدە حالىقتىڭ ايتۋىنشا، «سابان اقشاعا» اينالدى. وسىنداي كەلەڭسىز وقيعالاردىڭ ورىن الۋى قازاقستاننىڭ ءتول ۆاليۋتاسىن شىعارۋعا ەرىكسىز جول اشتى.
انگليانىڭ اتاقتى «حارريسون جانە ۇلدارى» كومپانياسىمەن ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگە جاساۋ تۋرالى كەلىسىم-شارت جاسالىپ، 1993 جىلى تەڭگەنىڭ العاشقى پارتياسى باسىلىپ شىقتى، تەڭگە سول جىلى قاراشانىڭ 15 كۇنى اينالىمعا ەندى. ءتول تەڭگەمىزدىڭ ەڭ العاشقى بانكنوتالارىندا ەلىمىزدىڭ ساياسي ومىرىندە وشپەس ءىز قالدىرعان تاريxي تۇلعالاردىڭ بەينەسى، ال سىرتىندا كەڭ بايتاق جەرىمىزدىڭ سۇلۋ تابيعاتى مەن تاريxي ساۋلەت نىساندارى باسىلدى. ماسەلەن، 1 تەڭگە – ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ سۋرەتى، 3 تەڭگە – اقىن ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ سۋرەتى، 5 تەڭگە – كومپوزيتور قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلىنىڭ پورترەتى، 10 تەڭگە – شىعىستانۋشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ، 20 تەڭگە – اقىن اباي قۇنانبايەۆ، 50 تەڭگە – ءابىلقايىر حاننىڭ سۋرەتى، 100 تەڭگە – ابىلاي حاننىڭ پورترەتى بەرىلگەن بولاتىن.
1993 جىلى باسىلعان «پورترەتتەر» اينالىمىندا قازاق تاريحىنداعى ورنى بار تاريحي تۇلعالار بەينەلەندى. ال ودان كەيىن ءتول ۆاليۋتامىزعا باسىلعان «ءال-فارابي» سەرياسى شىقتى. 1993 جىلى قاراشانىڭ 22-سىندە زەينەتاقى مەن ەڭبەكاقى تەڭگەمەن بەرىلە باستادى. ەلىمىزدە ۆاليۋتا ايىرباستاۋ بولىمشەلەرى اشىلىپ جاتتى. قازاقستاننىڭ اقشا سارايى مەتالل تيىنداردى شىعارۋعا دايىن بولماعاندىقتان جەدەل تۇردە قاعاز تۇرىندە شىعاردى، ءبىراق 1 جىلدان سوڭ ولاردى مەتالل تيىندارعا اۋىستىردى. 1994 جىلى قاعاز تيىندار جەزدەن جاسالعان مونەتتەرمەن الماستى. الماتى قالاسىندا ۇلتتىق بانكتىڭ بانكنوت فابريكاسى 1995 جىلى 19 مامىردا تولىق اياقتالىپ، رەسمي اشىلدى. ال مونەتتەر وسكەمەندە ورنالاسقان مونەتا سارايىندا دايىندالادى. بۇگىنگە قازاق ەلىنىڭ ءتول ۆاليۋتاسى رەسپۋبليكامىزدىڭ وزىندە باسىلىپ شىعادى.
2019 جىلى قازاقستان تاريحىندا العاش رەت نومينالى 1، 2، 5، 10، 20، 50 جانە 100 تەڭگەلىك ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ اينالىستاعى مونەتالارى مەملەكەتتىك تىلدەگى جازۋلارى لاتىن گرافيكاسى ارقىلى شىعارىلا باستادى. بۇگىنگى كۇنى بانكنوت دياپازونى 500، 1000، 2000، 5000، 10 مىڭ جانە 20 مىڭ تەڭگەلىك بانكنوتتاردىڭ نومينالدارىنان تۇرادى. مونەتالار دياپازونى 1، 2، 5، 10، 20، 50 جانە 100، 200 تەڭگەلىك رەتتى ەسەلىك قۇرىلىم بولىپ تابىلادى.
قاي ەلدىڭ بولماسىن ۆاليۋتاسى مەملەكەتتىڭ تاريحىن تىكەلەي باياندايدى، زاماناۋي ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايىن جانە جاھاندىق دارەجەسىن سيپاتتايدى. ەل اراسىندا «تەڭگە تيىننان وسەر، جىلقى قۇلىننان وسەر» دەگەن ءتالسىم، ومىردەن الىنعان شىندىق. تىرشىلىكتىڭ ارباسىنىڭ دوڭگەلەگى – تەڭگەمەن دوڭگەلەنىپ تۇر.
بۇگىندە مەملەكەتتىڭ دامۋىندا تەڭگە ماڭىزدى ءرول اتقارادى، ونسىز مەملەكەتارالىق قاتىناستاردى ورنىقتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ەل تاريحىنداعى تاعدىرلى ساتتە دۇنيەگە كەلگەن ۇلتتىق ۆاليۋتامىز 30 جىل ۋاقىت ىشىندە قازاقستاننىڭ دەربەس قارجىلىق، ەكونوميكالىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز قالادى. بۇگىندە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ سيمۆولىنا اينالعان ۇلتتىق ۆاليۋتامىز – تەڭگە ۋاقىت تالابىنا ساي ونىڭ ديزاينى وزگەرىپ، قورعانىستىق قابىلەتى جەتىلدىرىلىپ، حالىقتىڭ قاجەتىن وتەپ كەلەدى. ءتول تەڭگەمىز 30 جىل ىشىندە ديزاينى، ساپاسى، سونىمەن قاتار، الەمنىڭ ۆاليۋتالارى اراسىنداعى 18 قورعانىس دارەجەسى بار ەڭ قورعالاتىن ۆاليۋتالاردىڭ ءبىرى. ءۇش جىل قاتارىنان – 2011، 2012، 2013 – الەمدەگى ەڭ ادەمى اقشا دەپ تانىلدى. بۇگىندە قازاقستاندىق تەڭگە قورعانىس ەلەمەنتتەرى بويىنشا الەمدىك ۆاليۋتالار اراسىندا ۇلگى بولارلىقتاي ساپاعا يە.
ءتول تەڭگەمىز پايدا بولعالى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىڭ تىزبەكتى قارجىلىق ساياساتىنىڭ نەگىزىندە ەلىمىزدە نارىقتىق ينستيتۋتتار ماكروەكونوميكالىق تۇرعىدان تۇراقتالىپ، بىرتىندەپ قالىپتاسا باستادى. مەملەكەت ىشىندەگى قارجى اينالىمى دا تەڭگە ارقىلى ورىندالادى. بۇگىندە ۇلتتىق ۆاليۋتا بارشا مەملەكەتتەر مەن حالىقتار ءۇشىن وتە ىڭعايلى جانە ەكونوميكالىق نەگىزى بار قارجى قۇرالى.قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1997 جىلدان باستاپ 15 قاراشا – ۇلتتىق ۆاليۋتا كۇنى دەپ اتاپ وتەتىن بولدى. سونىمەن قاتار، بۇل كۇندى قارجىگەرلەر مەن بانك قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىبي مەرەكەسى رەتىندە اتاپ ءوتۋ ءداستۇرى قالىپتاستى.