تۇلعاعا ورالۋ
كۇركىرەپ كەزەڭدەر، دۇركىرەپ داۋىرلەر وتسە دە كوڭىل تورىندە تۇراتىن تۇلعالار بولادى. سولاردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى، قازاق كينوسىنىڭ كوشباسشى كەمەڭگەرى شاكەن كەنجەتاي ۇلى ايمانوۆ ەكەنى العاۋسىز اقيقات.
الدىمەن مىناداي ءبىر ساۋالعا يەك ارتىپ سويلەيىك. ءبىز تۇلعالارعا نەگە ورالىپ وتىرامىز، نەگە ۇلگى-ونەگە تۇتامىز؟ قازىرگى قازاق كينوسى، ساحناسى نەگە ءجيى سىنعا ۇشىرايدى؟ ۇلتتىڭ كوركەمدىك كەڭىستىگىندە نە بولىپ جاتىر ءوزى؟ ءسىزدىڭ رۋحاني قاجەتىڭىز نەگە قاناعاتتاندىرىلمايدى؟ سەبەبى، ءبىز، دۇرىسى، ۇلت ءوزىن-وزى جوعالتىپ العان ءتارىزدى. ۇلت رۋحانياتى ءوز تامىرىنان كىندىك ءۇزىپ بارادى. جۇرتتىڭ ءبارى دۇنيەلىك، زاماناۋي تاقىرىپتارعا بۇرىلىپ كەتكەن سىڭايلى. مىنە، وسى تۇستا ۇلت رۋحانياتىنىڭ كوش باسىندا بولعان تۇلعالار تاعىلىمىن سۇزگىدەن وتكىزىپ، ولارعا ورالۋدىڭ قاجەتىن تەرەڭ سەزىنبەسكە ءاددىڭ جوق.
- شاكەن ايمانوۆتى قازىرگى ينتەرنەتتىڭ يىرىمىنە ءتۇسىپ كەتكەن ۇرپاق بىلمەۋى نەمەسە «ستارومودنىي» دەۋى ابدەن مۇمكىن. دەيدى دەمەيمىز، ابدەن مۇمكىن. ال شىن مانىندە، ايمانوۆ كىم؟ ول سول شەڭبەردەن شىعارمايتىن زاماننىڭ وزىندە جاڭاشىلدىققا ۇمتىلىپ، ۇلت بولمىسىن ۇلىقتاي بىلگەن ۇلىق تۇلعا بولدى.
- شاكەن 1932 جىلى نەبارى 18 جاسىندا عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ نازارىنا ءىلىندى. ءالى دە وڭى مەن سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن بوزبالانىڭ بويىنان ۇلى عابەڭ نە كوردى؟
ارادا جوڭكىلىپ جىلدار وتكەن سوڭ بارىپ ءوزىن-وزى دالەلدەگەن ايمانوۆتىڭ بويىنان سىرباز سۋرەتكەردىڭ نە بايقاعانى قالىڭ قازاققا تۇسىنىكتى بولىپ شىعا كەلدى. موسارت ەكى-ۇش جاسىندا قۇلاعى شۋىلداپ جىلاي بەرەدى ەكەن. وسىعان ۇقساس ءبىر جايدى شاكەننىڭ تەتەلەس ءىنىسى، حالقىنا اتى ءمالىم كاۋكەن اعا كەنجەتايەۆ ايتىپ ەدى. شاكەن اعا بالا كۇنىندە جىلاۋىق بولىپتى. ءتىپتى، باياناۋىلدا ءبىر سەكەرتاس دەگەن جەر بار ەكەن. سونىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ جىلايتىن كورىنەدى. ءبىر كۇنى مۇنى كورگەن ايماننىڭ اعاسى ابباس دەگەن كىسى «ءاي، سەندەر بۇعان تيمەڭدەر، مۇنى ونەر قىسىپ جىلاپ وتىر» دەپتى. سول كىسى ايتقانداي، باسقا سۇرلەۋمەن كەتسە دە ول تەگىن ادام بولماس ەدى. حالقىنىڭ باعىنا ونەرگە كەلگەنىن قاراسايشى. مىنە، سول ءبىر بويىنا بىرنەشە ونەر جيعان ايمانوۆ ۇلت ونەرىن بيىككە كوتەردى. ەلۋ التى جاسىندا ومىردەن وزدى. نە دەگەن ۇقساس تاعدىر دەسەڭشى، ءماجيت بەگالين دە، ابدوللا قارساقبايەۆ تا وسى جاستا باقيعا قايتتى. وسى ءبىر كەزدەيسوقتىقتىڭ وزىندە دە ءبىر قيسىن بار ما قالاي؟! ەگەر وتىزدان اسقانشا قالىپتاسۋ، دامۋ ۇستىندە بولدى دەسەك، نەبارى 20–25 جىلدىڭ ىشىندە قالدىرعان ءىسىنىڭ ءوزى اڭىز ەتۋگە جاراپ جاتىر. كامال سمايىلوۆتىڭ ايتقانىنداي، ومىردەن وزارىنىڭ الدىندا «ەندى ابايعا كىرىسۋگە بولادى، اكتەرىم دە ابدەن ءپىسىپ، جەتىلدى» دەگەن ەكەن جارىقتىق. دەمەك، بۇعان دەيىنگى جانكەشتى ىزدەنىستەر وسى كەسەك تۋىندىعا بارار جولداعى باسپالداق بولعان ەكەن عوي دەپ توپشىلايمىز.
جۇيەنى جاڭىلدىرىپ وتىردى
ايمانوۆتىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنەن ءبىر ەلى اجىراماي كەلە جاتقانىنىڭ سىرى نەدە؟ ول سول كەزدىڭ وزىندە ۇلتشىل بولدى. وسى قاسيەتى ونىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن بولمىسىن قالىپتاستىرىپ، وزىق دۇنيەلەر جاساۋىنا جول اشتى. اۋەزوۆ ايتقانداي، ول ۇلت مۇددەسىن قورعاۋعا كەلگەندە «قول باتىرى دا، وي باتىرى دا» بولا الدى. كينو ۇلتتىق بولعان جاعدايدا عانا سەن ءوزىڭدى دە، وزگەنى دە مويىنداتا الاسىڭ دەگەن بەرىك ۇستانىم ۇستانىپ ءوتتى ومىردەن. ونىڭ ۇلتتىق ونەرىمىزگە الىپ كەلگەن وسى قولتاڭباسى تالايلاردىڭ ۇيقىسىن دا بۇزعان. وزبىر ورتالىقتا وتىرىپ الىپ، ويىنا كەلگەندى جازىپ، جۇيكەسىنە شي جۇگىرتكەندەر دە بولعان. سول تۇستا «يزۆەستيا» گازەتىندە «ءبىر قولعا ەكى قاربىز» دەگەن فەلەتونسىماق جاريالانىپ، ماسكەۋلىك تاسىلمەن شاكەن اعانىڭ مىسىن باسقىسى كەلگەن. الايدا، الىپ ايمانوۆ ونى ەلەۋشى مە ەدى، پىسقىرعان دا جوق. ۇلت مۇراتى جولىنداعى سۋرەتكەر ونداي ۇساق-تۇيەكپەن، قۇقايمەن اينالىسۋعا ۋاقىت تابا دا المايتىن.
ايتارى جوق، ايمانوۆ «ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى سوسياليستىك» دەگەن قاعيدا قاعىنىپ تۇرعان تۇستىڭ وزىندە ول ءتۇرى دە، مازمۇنى دا ۇلتتىق دۇنيە جاساۋدىڭ جولىن تاپتى. شاكەن قانشا رەت كينو تۇسىرسە، سونشا رەت سۇيىكتى پارتيانى دا سان سوقتىرعان شىعار دەپ ويلايسىز. ۇلتتىڭ پايداسىنا ارينە. ول كەزدە باسقا حالىقتان گورى قازاققا حاندار، باتىرلار تۋرالى فيلم تۇسىرۋگە مۇلدەم تىيىم سالىنعان بولاتىن. شاكەن بۇل تىعىرىقتان دا جول تابا ءبىلدى. كومەديا جانرىنا باتىل دەن قويدى. اڭىزداعى كەيىپكەر الدار كوسە تۋرالى عاجاپ فيلم ءتۇسىردى. ءازىلدىڭ تۇبىندە ءزىل، استارىندا اقيقات جاتاتىنى بەلگىلى عوي. وسى تۋىندى ارقىلى دا ۇلتتىڭ تاريحىن، اقىلماندىعىن قىزىقتى دەرەكتەرمەن كوكتەي شولىپ كورسەتتى. قىسقاسى، ءوز ۇلتىنا بۇيرەگىڭ بۇرىپ بارا جاتسا، تەز سەزە قويىپ، ماسەلەڭدى ماي شاممەن قارايتىن جۇيەنى اداستىرىپ وتىردى.
شاكەنسىز سويلەمەيتىن
شاكەن حالقىنان عانا ەمەس، ءوز ورتاسى، ارىپتەستەرىنەن دە زور قۇرمەت كورگەن ادام. سونىڭ ءبىرى ونەردەگى جان سەرىگى، جان دوسى، وپەراتور بەركوۆيچ ەدى. ونىڭ بار كينوسىن وسى دوسى ءتۇسىردى. بەركوۆيچ ومىردەن وزارىنىڭ الدىندا قولىندا شاكەننىڭ داۋسى جازىلعان بىرنەشە تاسپا بارىن ايتىپ، ءتيىستى ورىندار نازارىنا جازعان حاتىنا دا سول كەزدەگى بەرەكەسى كەتە باستاعان بيلىك مويىن دا بۇرماعانعا ۇقسايدى. شاكەن جونىندە كىتاپ جازعان ول ارنايى دەرەكتى فيلم دە ءتۇسىرىپ، شاكەنتانۋعا تۇڭعىش تۇرەن سالدى. ال بۇدان سوڭ ۇلى مۇراتتىڭ «سەن جانە فارس» (سايقىمازاق قوعام) اتتى ءفيلمى تۇساۋ كەستى. بۇل ءفيلمنىڭ باسقالاردان ەرەكشەلىگى، وندا وي ەركىندىگى، اكەسىنىڭ قازاق كينوسىنىڭ لايىقتى وكىلى ەكەنىن ايتا وتىرىپ، سەنىڭ زامانىڭ ەندى تۋىپ ەدى دەگەن وزەك ورتەر وكىنىش بايقالادى. سونىڭ ءبارىن ءوزىنىڭ ىشكى مونولوگىنا، جانايقايىنا، سانا سارعايتقان ساعىنىشىنا سىيعىزا وتىرىپ، بەكزات باياندايدى. سويتە تۇرا اۆتوردىڭ كەي تۇستا اكە اتىنا ايتىلعان وكپە-نازىنان شاكەن اعا بەدەلىنە ەش نۇقسان كەلمەسە دە، جالپى بۇل قوعام قابىلداۋعا ءتيىستى جانايقاي ەدى. كەزىندە قوعامدا ۇلكەن ايتىس تۋعىزىپ، جۇرت نازارىن اۋدارعان تۋىندىنىڭ تۇساۋكەسەرىندە بىرگە بولعان كامال سمايىلوۆتىڭ مىنا پىكىرىنە دەن قويىپ كورەيىكشى.
– وپەراتور بەركوۆيچتەن كەيىنگى بۇل فيلمنەن شاكەن اعانىڭ وزىمىزگە جاقسى تانىس ءومىرىنىڭ كەيبىر ساتتەرىن كورىپ تولقىدىق. ارينە، ءار سۋرەتكەردىڭ ءوز ۇستانعان باعىتى بولادى. مۇرات ۋاقىت جاعىنا كوپ اۋىپ كەتكەن، ونى دا تۇسىنۋگە بولادى. ءبىراق شاكەن اعانى ءوز مۇمكىندىگىن پايدالانا المادى، ىسىندە تياناق بولمادى دەۋى كەي تۇستا قايشى پىكىر تۋعىزادى. فارس دەپ وتىرعانى دا سول. ولاي ايتۋعا دا بولماس پا ەدى. شاكەن اعا ءوز جولىمەن ءجۇردى، ءوزىنىڭ ماقساتىن، مۇراتىن ورىنداپ وتىردى.
قىسقاسى، بۇل فيلم سول كەزەڭ كوزىمەن قاراعاندا سان قىرلى، تاعدىرلى تۇلعانىڭ ءومىر جولىنداعى كەيبىر جۇمباقتاردىڭ كىلتىن اشۋعا جاسالعان تۇڭعىش تالپىنىس ەدى.
ونى دۇنيەنىڭ قاي بۇرىشىنا بارسا دا قۇرمەتتەيتىن. شەكسپيردىڭ 400 جىلدىعىندا انگليادا وتەللو رولىندەگى اكتەرلەردىڭ الەمدىك سايىسى ءوتتى. سول بايگەدە باس جۇلدەنى الىپ، توپ جاردى. ونىڭ دۇنيەلىك دەڭگەيدەگى دەگدار ەكەنىنە مۇنداي مىسال جەتكىلىكتى. الايدا، وسى تۇستان تاقىرىبىمىزعا تۋرا تارتساق، عابەڭنىڭ قالاۋىمەن 1932 جىلى الماتىداعى دراما تەاترعا كەلگەن ايمانوۆتىڭ وسىندا 40 جىلعا جۋىق سانالى عۇمىرى ءوتتى. ول وسىندا جار ءسۇيدى، پەرزەنت كوردى. قازاق ونەرىنىڭ قۇبىلىسقا اينالعان ايتۋلى كەزەڭدەرى ءوزىنىڭ عاجايىپ داۋرەنىن باستان كەشتى. ايمانوۆتىڭ ارقاسىندا تالاي بۇلاقتىڭ كوزى اشىلىپ، كوركەمونەرىمىزدىڭ بيىك تۇلعالارىنا اينالدى. تاقىرىپقا تۇزدىق بولسىن، ايمانوۆ اشقان ايماڭداي تۇلعا ءاسانالى ءاشىم ۇلىنىڭ كۇندەلىگىندەگى مىنا ءبىر جولدارعا نازار قونىستاتىڭىزشى.
«لەرمونتوۆ تەاترىندا پومەرانسيەۆ يۋريي ءبوريسوۆيچتىڭ 95 جىلدىق مەرەيتويى بولدى. شال سپەكتاكلدە وينادى. اسا تاڭقالارلىق قۇبىلىس. ەكى جارىم ساعات ساحنادا بولىپ، ءارى بيلەپ، ءارى تولعانىپ، ەلدى تاڭقالدىردى. مەن: يۋريي بوريسوۆيچكە 95، ماعان 80 جاس. مەن 95-كە كەلگەندە ول 110-عا شىعادى. ەكەۋمىز وسى ساحنادا «كورول ءليردى» وينايمىز. ول كورول مەن لير بوپ، دەپ جۇرتتى دۋ كۇلدىردىم. ۇلى رەجيسسەر ستۋرۋا روبەرت روبەرتوۆيچ گرۋزيادان ارنايى كەلىپ، قاتىسىپ وتىرعان. ول مەنىڭ ءسوزىمدى جالعاستىرىپ. «مەن» «كورول ءليردى» قويۋشى-رەجيسسەرى بولامىن. جۇرگىزۋشى ياكۋشيەۆ (تەاتردىڭ ديرەكتورى) قانداي ۇلى ترەۋگولنيك «اشيموۆ – پومەرانسيەۆ – ستۋرۋا» دەدى.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، الماتى دەگەندە شاكەن ايمانوۆتىڭ «ءبىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەر»، «تاقيالى پەرىشتە» كوركەم فيلمدەرى ەسكە تۇسپەي تۇرمايدى. «ءبىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەردەگى» باستى كەيىپكەردى سومداعان الگىندە ايتقان، شاكەن دەسە شىعارعا جانى بولەك يۋريي بوريسوۆيچ. قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، جۇزگە كەلىپ ومىردەن وتكەن اقساقالدان قاي كەزدە سۇحبات الساڭ، اڭگىمەسىنىڭ جارتىسى شاكەن بولاتىن. شاكەنسىز سويلەمەيتىن. سوڭعى رەت ومىردەن وزارىنىڭ الدىندا دا «شاكەندى ساعىنىپ جاتىرمىن» دەپ ەدى جارىقتىق.
ايتسا ايتقانداي، ول شاكەندى ءبىر كۇندە ەستەن شىعارعان ەمەس. «مەن الدىمەن ايمانوۆقا، سونسوڭ الماتىعا، ايمانوۆتىڭ الماتىسىنا قارىزدارمىن. ەگەر مەنى ايمانوۆ فيلمدەرىنە تۇسىرمەسە، مەن كىم بولار ەدىم؟» دەيتىن شالدىڭ ءسوزىن ءبىز ءجيى ەستىپ وستىك.
ايمانوۆتىڭ الماتىسى. شىنىندا دا شاكەننىڭ فيلمدەرى ارقىلى تەك سان قيلى تاعدىر، قىزىق ءومىر عانا ەمەس، الماتىنىڭ قايتالانباس تاريحي، كوركەم كەلبەتى دە قالدى. ونىڭ فيلمدەرىنە ۇلتتىق ەليتانىڭ وزىق وكىلدەرىنىڭ ءبارى ءتۇستى. ءيا، قازىرگى الماتى زاماناۋي ۇردىستەرمەن ادام تانىماستاي وزگەردى. الايدا، ارىقتارىندا بالانىڭ باسىنداي اپورت ءجۇزىپ بارا جاتاتىن، اۋاسى ساف تازا، جاۋىنى جاڭا جاۋىپ باسىلعان، كەپتەلىسى جوق ايمانوۆتىڭ الماتىسىن دا ساعىنباي تۇرا المايسىڭ. الىپتاردى بەرگەن، جاقسىلاردىڭ تابانىنىڭ ءىزى قالعان الماتى عوي بۇل. بۇگىندە ءوزى جارتى عاسىرعا جۋىق ءومىرى ءوتىپ، ماڭگىلىككە تىنىستاپ جاتقان الماتىسىندا ءوزىنىڭ اتىندا كينوستۋديا، داڭعىل بار.
ءقايسىبىر جىلى الماتى قوناق ءۇيىنىڭ الدىندا كوريفەيگە ەسكەرتكىش قويىلدى. ءوزىنىڭ ماڭگى جاس، ابات قالپىن فيلمدەرىندە ماڭگىلىككە وشپەستەي ەتىپ قالدىرىپ كەتكەن ۇلى رەجيسسەر سول كۇنى ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋانىپ ەدى قالا جۇرتشىلىعى. سونىڭ ىشىندە دە بارىنەن دە بەتەر قۋانعان يۋريي اقساقال ەدى.
ق.قوشقار ۇلى.
«اlmaty-akshamy»، №35، 26 ءساۋىر، 2024 جىل