ءبىز ادەتتە ابايمەن ماقتانامىز، «كەمەڭگەر اقىنىمىز»، «ۇلى ويشىلىمىز» دەيمىز. ءبىراق ماقتانۋ ءبىر بولەك تە، باعاسىنا جەتۋ ءبىر بولەك. وسى تۇرعىدان العاندا «اتتەگەن-اي» دەيتىن جاعدايلار كوپ. وعان مىسال رەتىندە سوڭعى ۋاقىتتا اباي مۇراسىنا شابۋىلدىڭ كوبەيىپ كەتكەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. ءبىز وسى توڭىرەكتەگى ماسەلەلەردى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ايگۇل ىسىماقوۆامەن بىرگە قاراستىرۋدى ءجون كوردىك.
– ايگۇل اپاي، الاش كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحان مەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ انىقتاپ بەرگەن ابايدى جوققا شىعارۋعا تىرىسۋ بۇگىندە كىمگە جانە نە ءۇشىن كەرەك، قالاي ويلايسىز؟
– شىنىمەن دە، بۇكىل ساياسي، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى اتتاپ ءوتىپ، ابايدى جوققا شىعارۋ سوڭعى بىرەر جىلدا قايتا جاڭعىردى. باسقا ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قازاعىمىزعا ايتقىزىپ قانا قويماي، جىل سايىن قايتا-قايتا ەسىمىزگە سالىپ وتىراتىن بولدى. ابايدى قورعاي الماي وتىرعانىمىز قازىرگى ابايتانۋدىڭ دەڭگەيىن كورسەتەدى. كەزىندە سوۆەتتىك بيلىك ابايدى «فەودالشىل»، «ەسكىشىل»، «تاپتىق زامانعا قارسى، سوندىقتان سوۆەت ۇكىمەتىنە قاجەت ەمەس» دەپ جوققا شىعارعان. اۋەلى رەسەي پاتشاسى، كەيىن توتاليتارلىق سوۆەت بيلىگىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنىندە ءجۇرىپ، ابايدى قورعاۋ ءۇشىن الاشتىڭ ساياسي ەليتاسى باستاعان عالىمدار ابايتانۋدىڭ نەگىزىن سالعان زەرتتەۋلەر جازىپ، ابايدىڭ تۇڭعىش كىتابىن شىعارىپ، ءسىز بەن بىزگە ابايدىڭ مۇراسىن ساقتاپ قالدى. سوۆەتتىك كەزدىڭ ابايتانۋى الاش ادەبيەتتانۋىن جوققا شىعارىپ، «ءوزىمىز پرولەتارلىق تۇرعىدان تانىتامىز» دەپ، ءبىرجاقتى بولسا دا، اباي مۇراسىنا ريەۆيزيا جاساپ تىندى. ابايدى مۇلدەم جوققا شىعارۋعا بىلىمدەرى جەتپەدى. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ابايدىڭ بىرنەشە جيناعى شىقتى. بۇرىنعىشا: سوۆەت كەزىندەگى ابايتانۋشىلاردىڭ جانە ولاردىڭ ماڭايىنداعىلاردىڭ قاتىسۋىمەن. ەڭ زاماناۋي، عىلىمي نەگىزدىسى – قايىم مۇحامەدحان قاتىسقان 1995 جىلعى ەكى تومدىق بولدى. 2022 جىلى جارىق كورگەن سوڭعى جيناقتا دا الاش ابايتانۋشىلارى كەلتىرگەن اقىن ماتىندەرى مەن ولاردىڭ اباي تەكستولوگياسىنا قاتىستى پىكىرلەرى ەسكەرىلمەگەن. بۇل – قازىرگى ابايتانۋدىڭ زاماناۋي عىلىمعا ساي بولماعاندىعىنىڭ بەلگىسى.
دەگەنمەن ابايتانۋدىڭ ءوز دامۋ جولى بار. ول – يدەولوگياعا، نە بيلىككە تىكەلەي قاتىسى جوق: ءوز دامۋى رەتىمەن كەلە جاتقان سالا. اباي جيناقتارىن الىپ قاراڭىزشى: رەدكوللەگيادا اباي تۋرالى ءبىر ءسوز ايتپاعان شەنەۋىكتەن باستاپ اتىشۋلى مينيسترلەرگە دەيىن تۇر. سولار نەگە بۇگىن جاۋاپ بەرمەيدى؟ بۇلار ابايعا نە بەتىمەن قارايدى؟
– ءوزىڭىز بىلەسىز، جۋىردا جانۇزاق اكىم «قارا ءسوزدى وقىعان سايىن قازاق ناقۇرىستانا بەرەدى» دەپ ماقالا جازىپ، توبەدەن جاي تۇسىرگەندەي بولدى. سىزدىڭشە، وسىنداي پىكىر ايتۋشىلاردىڭ كوزدەيتىنى نە؟ استارىندا نە بار؟
– ول كىسىنىڭ ماماندىعىن بىلمەدىم، ءبىراق ابايتانۋعا، ونىڭ ىشىندە تۇرسىن جۇرتبايعا ەسكەرتپە ايتاتىن دەڭگەيدە ەمەس ەكەنى انىق. بۇل پىكىردىڭ باستى مەسسەدجى – اۆتور پرەزيدەنتكە حاتىندا «ابايدىڭ قارا سوزدەرىندەگى ۇلت رەتىندە قارالاپ، رۋحىن جەر قىلاتىن سويلەمدەردى الىپ تاستاۋ كەرەك. جالپى، تۇتاس ۇلتتى نەگىزسىز قارالاۋ الەم ادەبيەتى، ونەر، فيلوسوفيا مەن وركەنيەتتە جات قۇبىلىس» دەي كەلە، «قازاقتار تۋرالى جاعىمسىز پىكىرلەردىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتتى» دەگەندى العا تارتىپ، «مەكتەپ وقۋلىقتارىنان ابايدىڭ قارا ءسوزىن الىپ تاستاۋ قاجەت» دەپتى. قازاق مەكتەبىنىڭ 3 سىنىپ وقۋلىعىندا ابايدىڭ ولەڭدەرىمەن قاتار «38 قارا سوزىنەن 60 سوزدەن تۇراتىن ۇزىندىدە ناداندىق، جالقاۋلىق، قۋلىق ت.ب. جاعىمسىز سوزدەر» بار ەكەنى كورسەتىلگەن. بۇل ەندى اباي ەمەس، بۇل سول وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ قاتەسى ەكەنى ايتىلماعان! كوسەگەسى كوگەرمەگەن وقۋلىقتىڭ تاعى ءبىر كەمشىلىگى! باستاۋىش سىنىپ تۇگىلى، وسىنشاما سىني پىكىردى ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن ابايتانۋشى ساۋساقپەن سانارلىق ەكەنىن ەسكەرسەك، 38 ءسوزدى باستاۋىش مەكتەپتە كونتەكسىنەن جۇلىپ الىپ بەرۋ – بارىپ تۇرعان ديۆەرسيا! 6 سىنىپ وقۋلىعىندا دا بۇدان سوراقى ءۇزىندى كونتەكسىنەن الىنىپ بەرىلگەنى دە ورىندى كورسەتىلگەن.
جانۇزاق اكىمنىڭ نەگىزگى ويى: «اباي قايتىس بولعاننان كەيىن 1933 جىلى 4.2 ملن. قازاقتى اشتىقپەن قىرۋ كەزىندە پايدا بولعان وسى قارا سوزدەردىڭ شىعۋىنىڭ ءوزى توتاليتارلىق بيلىكتىڭ قازاقتى رۋحاني جويۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقانى ەمەس پە» دەگەنگە سايادى. وسى رەتتە «ابايدىڭ قارا سوزدەرىندەگى ۇلتىمىزدى قارالاپ، رۋح پەن نامىستى جەر قىلىپ، جاستاردىڭ ساناسىن ۋلايتىن جەرلەردى مەكتەپ وقۋلىعىنان الىپ تاستاۋدى شەشەتىن ۋاقىت كەلدى» دەگەن اۆتور.
ۇرپاققا «جانى اشىعان» جانۇزاق اكىم ءوز حاتىندا «ايگىلى» باتايەۆانىڭ ەسىمىن بەرنەشە رەت ىقىلاسپەن اتايدى. ابايدان قازىرگى قازاقتى قورعاعان بولىپ، اۆتور جۇرتبايدان گورى، باتايەۆانى تۇسىندىرۋگە باسىمدىق بەرەدى. «وكنو وۆەرتونا» تەحنولوگياسى وسى رەتتە ادەمى ىسكە اسقان: بايتۇرسىن ۇلى، ايماۋىت ۇلى، اۋەزوۆتەن كەيىن «ابايدى سىناعاندار» دەپ جانۇزاق اكىم باتايەۆانى قويعان! جانۇزاق اكىم ءوزى ايتقانداي، ورىس ءتىلى مامانى باتايەۆا الاش ابايتانۋشىلاردىڭ قاتارىندا قالاي تۇرادى؟! اۆتور مۇنى سوڭعى ەسىمگە كوزىمىزدى ۇيرەتە بەرۋ ءۇشىن قولدانعانى ايقىن. بۇل «وكنو وۆەرتونا» – وۆەرتون تەرەزەسى – جاعىمسىز، قوعام بىردەن قابىلداماعان اقپاراتتى وسىلاي ساناعا ءسىڭىرۋ تەحنولوگياسى! الاش عالىمدارى قاتارىنا سوڭعى ەسىمدى ەنگىزىپ الۋ عانا! جۇرتتىڭ كوزىن ۇيرەتە بەرۋ! جانۇزاق اكىمنىڭ مۇنىسى جارامادى.
باتايەۆا كىم سوندا؟! الاشتىڭ ابايتانۋشىلارى سياقتى قازاق ءتىلىنىڭ كوزى قىراعى مامانى ما؟ نە بولماسا ابايدى ءتۇپنۇسقادا وقىپ، جوققا شىعاراتىن دەڭگەيدە مە؟ نەگە وسى پىكىردى بۇل ادام شەت ەلدە عانا ايتىپ، سول جاقتا بوي تاسالاپ ءجۇر؟ نەگە ەلدەگى جيىنداردا ءجۇزى كورىنىپ، ءۇنى شىقپايدى؟ جانۇزاق اكىم مىرزانىڭ وسىنداي وۆەرتوندىق «قولپاشتاۋىمەن» ءبىز قازاقتىڭ باس اقىنىن وسىلاي اياقاستى ەتە المايمىز!
– ول ءۇشىن ناقتى ارەكەت، جۇيەلى جۇمىس قاجەت ەمەس پە؟ بىزدە اباي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت، اباي اتىنداعى ينستيتۋت، ارنايى بولىمدەر، اباي جيناعىنىڭ اۆتورلىق قۇرامى بار، مۇنىڭ سىرتىندا وزدەرىن ابايتانۋشى سانايتىن قاۋىم دا بارشىلىق. ولار نەگە ءۇنسىز؟
– مۇنىڭ ءبارى قازىرگى عىلىمدى باسقارىپ وتىرعانداردىڭ قاۋقارسىزدىعىن كورسەتەدى. الماتىداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن باسقارىپ وتىرعان ءبىر بەلگىلى عالىمدى اتاڭىزشى؟ جوق! عالىمدار بار-اۋ، ءبىراق ولاردى باسقارىپ وتىرعان – «نۇروتاننان» قالىپ، «اماناتقا» وتپەي قالعان شەنەۋىكتەر! سولار ساياسي مەنەدجەر عانا بولىپ قالا بەرمەك. ال عىلىمعا عالىمدار كەرەك! جاس ابايتانۋشىلاردى قالىپتاستىرماعان، كۇنى بۇگىن ءوز قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن، ءوز اينالاسىن عانا قولداپ وتىرعان قاراساقالدىلاردان ارىلاتىن كەز كەلدى. جاعداي وسىلاي كەتە بەرسە، جانۇزاق اكىم سياقتىلار عالىمدارعا اقىل ايتۋعا كوشەدى ءالى. ءال-فارابي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اباي ينستيتۋتى شىعارعان ابايتانۋدىڭ 50 توم جيناعىندا اباي سوزىنە قاتىستى ءاليحان بوكەيحاننان باستاپ قايىم مۇحامەدحانعا دەيىنگى عالىمدار جيناقتاعان بۇكىل عىلىمي ماتىندەر مەن دەرەكتەر تۇڭعىش رەت جۇيەلەنىپ بەرىلگەن. وسى جيناق نەگىزىندە ابايتانۋ كۋرسىن قازىرگى زاماناۋي تۇرعىدا جاڭعىرتۋعا بولار ەدى. ءبىراق ابايتانۋ ورتالىقتارىنىڭ جۇمىسى بىر-بىرىمەن ۇيلەستىرىلمەگەن. اركىم ءوز بىلگەنىمەن ءجۇرىپ جاتىر. ابايتانۋ زاماناۋي، عىلىمي نەگىزدى بولسا مۇنداي ەسسىزدىك بولماس ەدى!
جانۇزاق اكىم «وۆەرتون تەرەزەسى» تۇرعىسىنان ءوز پىكىرىن «قازاققا قاشان ەس كىرەدى؟» دەپ اسقار سۇلەيمەنوۆ ايتىپتى-مىس» دەگەن سوزبەن ءتامامداعان. كۇنى كەشە ءاليا بوپەجانعا حابارلاستىم: سۇلەيمەنوۆتىڭ قاي جيناعىندا بۇل سوزدەر جازىلعان دەپ. ەش جەردە جازىلماعان! بۇل ءسوزدى ايتقان-مىس، ونى ەستىگەن ادامدار ءتىرى... سوۆەت كەزىندە شىعارماسىن «بەسىن» دەپ نامازدىڭ اتىمەن اتاعان، قوجانىڭ ۇرپاعى، ايتوتىداي انانىڭ ۇلى اسقار سۇلەيمەنوۆ بۇل ءسوزدى ايتىپتى دەپ ساناساق تا، ادامزاتقا ەس قاشان كىرەدى؟ وسى ءسوزدى قايتا-قايتا ايتۋشىلار! لوگيكانى، باستى، ميدى شامالى قوسساڭىزدارشى! ابايدىڭ ءسوزى قازاققا عانا ەمەس، ادامزاتقا ايتىلعان امانات! جاراتۋشى تۇرعاندا، ودان جاراتىلعان ادام مەن ادامزات قالاي ەستى بولۋى مۇمكىن؟ ابايدى قايتا وقىڭىزدارشى!
– قازىرگى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ باستى ماقساتى – ادامنىڭ سىني ساناسىن قالىپتاستىرۋعا نەگىزدەلىپ وتىرعانى ءمالىم. وسى تۇرعىدان العاندا، ابايدىڭ ولەڭدەرى دە، قارا سوزدەرى دە بۇگىنگى قوعاعا، ادامعا ناعىز قاجەتتى دۇنيە ەمەس پە؟
– ارينە. ماڭايىنا، زامانعا سىني تۇرعىدان قاراي الماعان قوعامنىڭ كەلەشەگى جوق ەكەنىن ءقازىر انىق كورىپ وتىرمىز. ءوز قازاعىنىڭ پەندەلىگىن: ادام ءتاننىڭ ق ۇلى بولماس ءۇشىن ونىڭ جانۋارلىق كەمشىلىكتەرىن سىناعان ابايدى وقۋلىقتان الىپ تاستاۋ مىنا زاماندا كىمگە قاجەت؟ نەگە اۋەلى رەسەي پاتشاسى، كەيىن سوۆەت بيلىگى، ەندى ءاعىلشىنتىلدى قاۋىم ابايدى جوققا شىعارۋدى باستى يدەولوگيالىق قۇرال ەتكەن؟ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس! اۋەلى ايات، حاديس – ءسوزدىڭ باسى!» دەگەنى ءۇشىن ەمەس پە؟ اباي: «اتانىڭ ۇلى عانا ەمەس، ادامنىڭ باۋىرى بولا ءبىل!» دەگەنى ءۇشىن ەمەس پە؟ ادامدى ادامعا قارسى قوياتىن پەندەشىلىك: بەس دۇشپانىن تانىتىپ، ونى اتاپ بەرگەنى ءۇشىن ەمەس پە؟
ءيا، اللانىڭ 99 ەسىمىنىڭ ءبىرى – حالىق. تاۋەلسىزدىك العان 30 جىل بويى ءوز ەلىن توناپ، قازاقتى بۇگىنگى كەدەيلىك جوقشىلىققا تىرەگەن حالىق ەمەس، ۇيىمداسقان شاعىن كوررۋپسيالىق توپ ەمەس پە؟ ونداي توبىردى تانىپ، ونى قالاي جونگە سالۋدى اباي ايتىپ كەتكەن جوق پا؟ حالىق پەن توبىردى شاتاستىرمايىق! ولاي بولسا جالپى ادامدىق كودەكسىن، قازاقتىڭ كاتەحيزيسىن ايقىنداپ بەرگەن ابايدى نەگە مەكتەپ وقۋلىعىنان الىپ تاستاۋ كەرەك؟ كەلەشەك ۇرپاق مىنا زاماندا ناسيحاتتالىپ جاتقان «ءتۇرلى-تۇستى قۇندىلىقتاردى» قۋىپ كەتۋى ءۇشىن ەمەس پە؟ ادامنىڭ پەندەلىگىن سىناپ، ايۋاندىعىن اتاپ بەرگەن اباي بىزگە جىراۋلاردان كەلە جاتقان، زامانعا سىني كوزقاراسپەن قاراۋدىڭ زاناناۋيلىعىن كورسەتىپ كەتكەن جوق پا؟ كۇنى كەشە «ەلباسى» دەگەن اتاۋدى تاۋىپ بەرىپ، «تاريحتاعى قازاقتىڭ جالعىز نۇرى» دەگەندەردىڭ بۇگىن دە تورگە جايعاسىپ العاندارىن كورگەندە مەن اباي ءۇشىن ۇيالامىن. ار، ۇيات دەگەن قايدا؟!
«قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن اتاقتى ابايعا الاشتىڭ ساياسي ەليتاسى بەرگەنىن ەستە ساقتايىق. ولار وت كەشىپ ءجۇرىپ اباي سوزىنەن رۋحاني ءنار الىپ، وتاندى، قازاقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن قورعاۋدى وزدەرىنە ادامدىق پارىز سانادى. ابايدى جۇرەگىمەن قابىلداعان ولار لاۋازىم، اقى دامەتپەي، شاھيدتىك عۇمىر كەشتى – ءبىز ءۇشىن. «ەل بۇگىنشىل، مەنىكى – ەرتەڭ ءۇشىن!» دەپ قىرشىنىنان قيىلعاندار ابايدى توتاليتارلىق زاماندا قورعاي السا، بۇگىنگى ءبىزدىڭ ابايدى قورعاعان جۇرتبايدىڭ ءار ءسوزىن سىنعا الىپ وتىرۋىمىزدىڭ ءوزى – بارىپ تۇرعان اباي مەڭزەگەن دۇشپاندىق.
قازىرگى عىلىمنىڭ تالابى – زاماناۋي سىني ويلاۋ قاجەتتىلىگى بىزگە ەۋروپادان كەلگەن جوق. حانىن «دات!» دەپ توقتاتقان قازاقتىڭ جىراۋلارىنان كەلە جاتقان سىني كوزقاراستى اباي قالاي ىسكە اسىردى؟ وتارلاۋدىڭ زاردابىن شەككەن اباي ءوز ماڭايىن – قازاعىن سىناۋعا ءماجبۇر بولىپ، «قايران ءسوزىم قور بولدى توبىقتىنىڭ ەزىنە!» دەپ بەكەر ايتپاعان. ابايدىڭ قازاقتى عانا ەمەس، ادامدى ايۋاندىقتان قۇتقاراتىن سوزدەرى قازاققا عانا ەمەس، قازىرگى ادامزاتقا ايتىلعان امانات ەكەنىن تانىتاتىن ۋاقىت كەلدى. «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس!» دەپ اباي ەستى قازاققا ايتقان! مىنا زاماندا ءبىز ادام بولىپ جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە عانا امان قالۋىمىز مۇمكىن. جىرتقىشتىق، باسقاعا قورلىق كورسەتۋ سياقتى ارەكەتتەر بىرتىندەپ كەيىن قالاتىن ۋاقىت كەلە جاتىر.
ادام جانى ءۇشىن كۇرەس وسى رەتتە العا شىقتى. اباي قازاقتىڭ عانا باس اقىنى ەمەس، جالپىادامزاتتىق ادامدىقتىڭ جولىن مەڭزەپ، ونى بىزگە تانىتۋدى امانات ەتكەنىن ەستە ساقتايىق. ولاي بولسا، كىم بولسا سونىڭ ابايعا ريەۆيزيا جاساۋعا، وقۋلىقتان الىپ تاستاۋعا حاقى جوق. قازىرگى ابايتانۋعا ءبىلىمدى، بۇگىنگى ءسوزدى ايتا بىلەتىن، ابايدىڭ ءار ءسوزىن قورعاي الاتىن دارىندى جاستاردى تارتۋ كەرەك. زەرتتەۋ ينستيتۋتتاردىڭ باسشىلىعىنا وسى جاستار كەلمەيىنشە، كىم بولسا سول ابايتانۋدى قور ەتە بەرمەك.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!