قازاق حالقى ادام قايتىس بولعاندا تەك قارا جامىلىپ قويماي، تەرەڭ ءمانى بار جورالعىلاردى ورىنداپ وتىرعان. ءبىرى ۇمىتىلدى، ءبىرى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتىپ وتىر. اqshamnews.kz ءتىلشىسى ەتنوگراف بەردالى وسپانمەن وسى جونىندە تىلدەسىپ، قازاقتىڭ ولىمگە قاتىستى ءسالت-داستۇرى مەن نانىم-سەنىمدەرىنىڭ استارىندا ۇلكەن مادەنيەت، تاربيە جانە رۋحاني ءمان جاتقانىن تارقاتتى.
بەردالى وسپان
ەتنوگراف
ارىزداسۋ – ءولىم الدىنداعى ءۇنسىز كەلىسىم
ەتنوگراف بەردالى وسپان ادام قايتىس بولعاندا ورىندالاتىن بىرنەشە بەلگىلى جانە كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن جورالعىلاردى ءتىزىپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاق حالقى ولىمگە دە ۇلكەن مادەنيەتپەن قاراعان. ءتىپتى، كەيبىر سالتتار مەن نانىمدار ساق زامانىنان بەرى ساقتالىپ كەلەدى.
"ارىزداسۋ – ساقتار زامانىنان كەلە جاتقان سالت. گەرودوتتىڭ جازبالارىندا ساقتار ادام قايتىس بولعاندا دەنەسىن بالزامداپ، ارباعا تاڭىپ، ەل ارالاتقانى ايتىلادى. بۇل – تۋىستارى قوشتاسسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان. قازىرگى كۇنگە دەيىن بۇل جورالعىنىڭ جۇرناعى جەتكەن. ءولىم اۋزىندا جاتقان ادام جاقىندارىن جيناپ، كەشىرىم سۇرايدى، اماناتىن ايتىپ، جەرلەۋ جايىن تاپسىرادى. بۇل – ادامنىڭ ومىرمەن ىشتەي بەيبىت قوشتاسۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن رۋحاني تازارتۋ ءساتى"، – دەيدى ەتنوگراف.
جوقتاۋ مەن ەستىرتۋدىڭ ءمانى نەدە؟
قازاقتا قازا تاپقان ۇيدە جوقتاۋ ايتىلادى. وسى جورالعىعا قاتىستى كوپ اراسىندا داۋ بار. بەردالى وسپان جوقتاۋدى ەر ادامدار دا ايتاتىنىن جەتكىزدى.
"جوقتاۋ – قازاقتا تەك ايەلدەرگە عانا ءتان ەمەس. مىسالى، ءاسانالى ءاشىموۆ دوسى قۇمان تاستانبەكوۆ ومىردەن وتكەنجە جوقتاۋ ايتقان. بۇل – جۇرەك داۋسى. كىمنىڭ كوڭىلى كوتەرسە، سول جوقتايدى. سول سەكىلدى قارالى حاباردى قالاي جەتكىزۋ دە ەرتەدەن جۇيەلەنگەن. بۇرىن ارنايى ادام اتپەن اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، قايعىلى حاباردى ەستىرتكەن. مايداننان قايتپاعان جاۋىنگەردىڭ دوسى مارقۇمنىڭ ءۇيىنىڭ بوساعاسىن قىلىشپەن تۇيرەپ وتەتىن بولعان. "بۇل – ءۇنسىز ەستىرتۋ. كەيىن ول كۇيمەن جەتكىزۋگە ۇلاستى. ماسەلەن، «اقساق كيىك» كۇيى دە – ءبىر ءولىمنىڭ ءۇنسىز ەستىرتىلۋى،" – دەيدى ەتنوگراف.
اق، قىزىل تۋ جانە كوڭىل ايتۋ ادەبى
قايتىس بولعان ادامنىڭ جاسىنا قاراي ۇيگە تۋ ءىلۋ دە قازاقتا ەرەكشە داستۇرگە اينالعان. بەردالى وسپان ونىڭ ءمانىن بىلايشا ءتۇسىندىردى.
"جاس بالا قايتىس بولسا – قىزىل تۋ، ۇلكەن كىسى بولسا – اق تۋ، ال ورتا جاستاعى ادام بولسا – اق پەن قىزىل تۋ قاتار ىلىنگەن. بۇل – كەلگەن كىسىگە الىستان بەلگى بەرۋ. سول سياقتى قارالى ءۇيدىڭ الدىندا مارقۇمنىڭ تۋىستارى تاياققا سۇيەنىپ تۇراتىن بولعان. بۇل – كىمنىڭ جاقىنى كەتكەنىن بىلدىرەتىن يشارا. كوڭىل ايتۋعا كەلگەن كىسى سۇراماي-اق كىمگە جولىعۋ كەرەكتىگىن وسى تۇرىستان تۇسىنگەن" دەيدى بەردالى وسپان.
ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، كوڭىل ايتىپ كەلگەن كىسىنى شىعارىپ سالماۋ دا – ءمانى بار تىيىم. "قايعىنى بىرگە الىپ كەتپەۋ ءۇشىن ءۇي يەسى سىرتقا شىقپايدى"، – دەيدى ول.
سۇيەككە كىرۋ مەن امانات جەرلەۋ
"سۇيەككە كىرۋ – ادامدى ارۋلاپ جۋىندىرۋ. بۇل – ۇلكەن قۇرمەت. كوبىنە بۇل ىسكە مارقۇمنىڭ ناعاشىسى، تۋىسى نەمەسە ءوزى اماناتتاپ كەتكەن ادام تارتىلادى،" – دەيدى ەتنوگراف.
ال ەگەر ادام ءوز اۋىلىنان جىراقتا قايتىس بولسا، امانات جەرلەۋ ءراسىمى جاسالادى. مارقۇمنىڭ دەنەسىن وگىزدىڭ تەرىسىنە وراپ، ۋاقىتشا جەرگە قويادى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا بولسا، جەر قاتقان كەزدە دەنە يت-قۇسقا جەم بولماسىن دەپ اعاش باسىنا بايلانعان.
"كوكتەم شىققاندا سۇيەگى تۋعان جەرىنە جەتكىزىلىپ، قايتا جەرلەنەدى. مۇنداي جاعداي الماتىدا قازا تاپقان ابايدىڭ ۇلىمەن دە بولعان"، – دەيدى بەردالى وسپان.
ات تۇلداۋ مەن جىرتىس جىرتۋ
قازاقتا قايتىس بولعان ادامنىڭ اتىنا مال اتايتىن بولعان. مۇنى "ات تۇلداۋ" دەپ اتاعان.
"ات تۇلداۋ – مارقۇمنىڭ اتىنىڭ كەكىلى مەن قۇيرىعىن كەسىپ، ونى ءبىر جىل ۇيىرگە قوسىپ جىبەرۋ. كەيىن سول ات جىلدىق اسقا سويىلاتىن بولعان. سول سياقتى جىرتىس جىرتۋ – مارقۇمنىڭ اتىنان ماتا تاراتۋ ءداستۇرى. اسىرەسە ۇلكەن جاسپەن كەتكەن ادام بولسا، ونىڭ جاسى جۇعىستى بولسىن دەگەن نيەتپەن حالىققا جىرتىس ۇلەستىرىلگەن" دەيدى ەتنوگراف.
ەتنوگراف بەردالى وسپاننىڭ ايتۋىنشا، بۇل جورالعىلار – جاي ءراسىم ەمەس، ۇلتتىڭ ولىمگە دەگەن كوزقاراسىن، ءتىرى مەن ءولى اراسىنداعى بايلانىستى قالاي ۇعىنعانىن كورسەتەدى. قاي سالتتىڭ دا تۇبىندە ادامگەرشىلىك، سابىر، جانە ومىرگە دەگەن قۇرمەت جاتىر.
"قازاق ءولىمدى قورقىنىش ەمەس، جاۋاپكەرشىلىكپەن قابىلداعان. ومىردەن ءوتۋ – اقىرعى ساپار. ال سول ساپاردى قۇرمەتپەن شىعارىپ سالۋ – تىرىگە پارىز، ولىگە قۇرمەت. ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى دەگەن ءسوز دە بەكەر ايتىلماسا كەرەك"، – دەيدى ەتنوگراف.