بىزگە تاۋەلسىزدىكتى سىيلاعان – 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى. ۇلت رۋحىنىڭ اسقاق سيمۆولىنا اينالعان سول ءبىر ساياسي قوزعالىس تاريح پاراعىنان دا، ۇرپاق جادىنان دا وشپەۋگە ءتيىس. الماتىنىڭ ا.پ.چەحوۆ اتىنداعى ورتالىق قالالىق كىتاپحاناسىندا وتكەن جەلتوقسانشىلارمەن كەزدەسۋ جاستارعا وسىنى جەتكىزگىسى كەلدى.
ادەبي-تانىمدىق كەشكە ءبىزدىڭ شاھارعا تاراز شاھارىنان ءانشى، سازگەر، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ايگىلى «جەلتوقسان جەلى» ءانىنىڭ اۆتورى ابيىربەك ءتىنالى ارنايى كەلدى. ول جاستارعا ءاننىڭ شىعۋ تاريحىن اسەرلى بايانداپ، بۇل تۋىندىنى ەفيرگە ەڭ العاش «ازاتتىق» راديوسى تاراتقانىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. ارينە، كەشتە ءانىن ورىنداپ بەردى. وسىدان 39 جىل بۇرىنعى ءاندى ءدال بۇگىن تۋعانداي، داۋىسىنا ءدىرىل ارالاسىپ اسەرلى دە مۇڭدى ورىنداعان سازگەرگە جانە جاقسى انگە كورەرمەن ريزاشىلىقپەن قول سوقتى. جارى مايرا اسانوۆا ەكەۋى ورىنداعان «انامنىڭ ءتىلى» ءانى دە تانىمدىق كەشتىڭ ءمان-مازمۇنىن بايىتا ءتۇستى. ءتىپتى، جاستار ورنىنان تۇرىپ ۇزاق قول سوقتى. ەل بيلىگىنە قازاق ۇلتىنىڭ پەرزەنتى بولسىن دەگەن تىلەكپەن بىرگە، تۋعان ءتىلىمىزدىڭ دە تورگە شىعۋىن تالاپ ەتكەن جەلتوقسان وقيعاسىن كورمەگەن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ دا جۇرەگىن قوزعادى بۇل اندەر. شىعارمالاردىڭ ومىرشەڭدىگى دە وسى بولسا كەرەك.
"التىندارىم، بالالارىم! شونا سماحان ۇلى دەگەن اتالارىڭ بولعان، وسى الماتىنى جاياۋ ارالاپ ءجۇرىپ 25 قازاق مەكتەبىن اشقان. «انامنىڭ ءتىلى» دەگەن ءانىمنىڭ ءسوزىن سول كىسى جازعان. ءاندى تىڭداپ وتىرىپ سەندەردىڭ دە اسەرلەنگەندەرىڭدى كورىپ جۇرەگىم تولقىپ كەتتى. ءبىزدىڭ ءىزىمىزدى جالعايتىن ۇرپاق بار ەكەن دەپ قۋانىپ وتىرمىن. بار بولىڭدار! ەل دە، جەر دە، ءتىل دە وزدەرىڭە امانات!" – دەدى ابيىربەك ءتىنالى.
سونداي-اق، كەزدەسۋدە جەلتوقسان قاھارماندارى – نۇرلىبەك احمەتوۆ جانە پەرۋزا اسىلبەك، روزا احمەتوۆا، ءلاززات جالبىروۆا سىندى نامىستى قىزدارىمىز دا ءسوز سويلەدى. سول ءبىر ىزعارلى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ، سولاقاي ساياساتتىڭ شىنايى كۋاگەرلەرى ءبىر ءسات وتكەنگە ورالىپ، ەستەلىكتەر ايتتى.
ابيىربەك ءتىنالى،
ءانشى، كومپوزيتور، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى:
"جامبىل وبلىستىق دراما تەاترىندا اكتەر ەدىم. تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەلە جاتىپ «الماتىدا جاستار كوتەرىلىپتى» دەگەن ءسوزدى ەستىپ قالدىم. كوڭىلگە الاڭ كىردى. نە جاعداي ەكەن، گازەت ىزدەپ تابايىنشى دەپ جولدىڭ ارعى بەتىنە وتە بەرگەنىمدە، توعىز قاباتتى تەحنولوگيالىق ينستيتۋت جاتاقحاناسىنىڭ ەڭ جوعارعى جاعىنان قىز-جىگىتتەردىڭ بىر-بىرىنە جالعانعان اق سەيسەپ ارقىلى تومەن ءتۇسىپ جاتقانىن بايقادىم. جاتاقحانا الدىندا تورۋىلداپ ءتارتىپ ساقشىلارى تۇرعاندىقتان، ستۋدەنتتەر وسىلاي ارتقى جاقتان تەرەزەدەن قاشىپ شىعىپ جاتىر ەكەن. بۇل كورىنىسكە الگىندەگى الماتىداعى جاعدايدىڭ اسەرى بارىن بىردەن سەزدىم. ءىشىم الاي-دۇلەي. جۇدىرىقتاي جۇرەگىم كەۋدەمە سىيماي بارادى. جۇمىس ورنىنا جەتكەنشە ىڭىلداپ كەلەم. جۇرەگىمە الدەبىر اۋەن قۇيىلىپ جاتىر. تەاترعا كىرگەن بەتتە گازەت-جۋرنالعا جارماستىم. «قازاقتىڭ جيىرما مىڭنان استام قىز-جىگىتى باسبۇزارلىق جاسادى. برەجنيەۆ الاڭىندا ماشينالاردى ەش سەبەپسىز ورتەۋدە. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا باعىنباي جاتىر. ءبارى ءىشىپ العان، شەگىپ العان» دەگەن سىندى ويعا قونىمسىز سوزدەر جازىلىپتى. كوز الدىمنان توعىز قاباتتى جاتاقحانانىڭ تەرەزەسىنەن ماتالاردى بىر-بىرىنە جالعاپ ءتۇسىپ جاتقان قىز-جىگىتتەر كەتەر ەمەس. «ويپىرماي، اناۋ اق سەيسەپتەر قاي جىلعى دەيسىز، جىرتىلىپ، ءۇزىلىپ كەتسە مەرت بولماي ما» دەيدى الاڭ كوڭىلىم. ءسويتىپ الماتى جاستارىنىڭ باس كوتەرۋى، وعان جەر-جەردەگى قىز-جىگىتتەردىڭ ءۇن قوسۋى، ءوزىم كۋا بولعان الگى جانكەشتى جاعداي – ءبارى-بارى جانىما تىنىشتىق بەرمەدى. ءسويتىپ 1986 جىلعى جەلتوقساندا الاڭعا شىققان قازاق جاستارىنىڭ جاپپاي نارازىلىعى، ادىلەتكە ۇمتىلىسى مەن رۋحقا تولى نامىسى اۋەنگە اينالدى. سودان وسى انگە ءسوز جازۋ ءۇشىن اقىن ىزدەدىم. سول كۇندەرى تارازعا اقىن ءابدىراحمان اسىلبەكوۆ كەلگەنىن ەستىپ، تاۋىپ الدىم. «جەلتوقسان جەلى» ءانى وسىلاي ومىرگە كەلگەن. 1986 جىلعى جەلتوقساندا نامىس پەن اردى تۋ ەتكەن قازاق جاستارى قالىڭ جۇرتشىلىققا قياناتقا كونبەيتىنىن، ۇلت بولاشاعى ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا تۇسۋگە دايىن ەكەنىن دالەلدەدى. ول كۇن – تاريح پاراعىندا عانا ەمەس، ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندە جازۋلى" دەدى اۆتور.
ادەبي-تانىمدىق كەشتە ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى داريعا تۇرانقۇلوۆانىڭ شاكىرتتەرى جەلتوقسان وقيعاسىن باياندايتىن ساحنالىق قويىلىم ۇسىندى. بولاشاق اكتەر قىز-جىگىتتەر ساحنادا «قايرات قايدا؟ ءلاززات قايدا؟ ەربول قايدا؟» دەپ تولعانىپ، «جەلتوقسان جەلى» ءانىن شىرقادى.
مۇز ۇستىندە وتىرعان جىگىتتەردى دۋبينكاسىمەن تۇقىرتىپ تۇرعان ميليسيونەردىڭ «شاش ال دەسە باس الاتىن» جاۋىز بەينەسى دە ءساتتى شىقتى. باس-اياعى بەس-ون مينۋتتىڭ ىشىنە سىيىپ كەتكەن جەلتوقسان وقيعاسىن جاستار جىلاپ تۇرىپ ساحنالادى. ال زالدا كورەرمەن بولىپ وتىرعان جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ كۇرسىنە كوز جاسىن ءسۇرتىپ مۇڭايىپ قالعانى دا كوپتى تولقىتتى. ريزا بولعان ابيىربەك ءتىنالى ورنىنان تۇرىپ، «قانە، قول جايىڭدارشى، بالالارىم!» دەپ، ونەگەلى اڭگىمەلەرگە قۇلاق تۇرگەن، تاريحي وقيعانىڭ سالماعىن سەزىنە بىلگەن ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ، الماتى تەحنولوگيا جانە فلوريستيكا كوللەدجىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن №15 گيمنازيا وقۋشىلارىنا باتاسىن بەردى.
پەرۋزا اسىلبەك،
«جەلتوقسان – الماتى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اۋەزوۆ اۋدانى بويىنشا جەتەكشىسى:
"وسىدان 39 جىل بۇرىن «اراق ءىشىپ، ناشا شەگىپ الىپ كولىكتەردى ورتەگەن باسبۇزار جيىرما بەس مىڭ قازاق جاستارىنىڭ» اراسىندا ءبىز دە بولعان ەدىك. ءيا، وكىنىشكە وراي ءبىزدى وسىلاي قارالاعان سول كەزدەگى سولاقاي ساياسات. ول جەردە ەشقانداي دا بۇزاقىلىق بولعان جوق، كەرىسىنشە ميليسيا سول كۇنى كەشكە تامان بارلىق جاقتان جولدى جاۋىپ، ءبىزدى جىبەرمەدى. قايتا ولاردىڭ ءوزى ىلىك ىزدەپ، ءتيىسىپ، جانىمىزداعى تۇرعان ەكى جىگىتتىڭ قولىن ارتىنا قايىرىپ ماشيناعا بۇكتەپ تىعا باستادى. «بۇلارىڭىز نە؟» دەپ جۇگىرىپ باردىم. «اراق ءىشىپ العان»، – دەدى. «ەشقاشان ىشىمدىك ىشپەيتىن جىگىتتەر، ءبىز بىلەمىز ولاردى، قالايشا؟!»، – دەپ ماشينادان بەرى جۇلقي تارتا باستادىم. ارينە، ميليسيونەرلەر دە ءوز جۇمىسىنا باعىنادى عوي، دەگەنمەن ىشىندەگى بىرەۋى «مىنا جەردەن تەز كەتىپ قالىڭدار، جاتاقحانالارىڭا قايتىڭدار» دەپ بوساتىپ جىبەردى. سوندا دا كوڭىلىمىز تىنشىماي، بايتۇرسىنوۆ كوشەسىمەن تومەن قاراي ءتۇسىپ، اباي داڭعىلىمەن كوتەرىلىپ، قازىرگى ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ ورتاسىنان كەسىپ ءوتىپ الاڭعا جەتتىك. جوعارعى جاقتا سامالاداي جارقىراپ پروجەكتور تۇردى. ءدال استىنا كەپ تۇرمىز. ءبىر كەزدە قاسىمىزداعى ءبىر جىگىت: «مىنا پروجەكتورعا بەتتەرىڭ ءتۇسىپ قالماسىن، ەرتەڭگى كۇنى وسى ارقىلى قىلمىسكەر بولىپ شىعاسىڭدار!»، – دەدى. ءبارىمىز دە قۋلىق-سۇمدىعىمىز جوق، ۋىزداي جاسپىز، پروجەكتور دەگەنگە مۇلدەم ءمان بەرىپ تۇرعانىمىز جوق. «قىلمىسكەرى نەسى؟! ءبىز ءوز ەلىمىزگە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىڭ ادامى باسشى بولسىن دەپ كەلىپ تۇرمىز عوي. بارى سول عانا» دەيدى ىشكى ويىم. ءبىز ءتىپتى، قوعامدىق كولىكتە، ءوز ەلىمىزدە تۇرىپ بىر-بىرىمىزبەن قازاقشا سويلەسە المايتىنبىز. الگى كورەگەن جىگىت ءدال ايتقان ەكەن، كەيىن مىڭداعان جاس قۋدالاندىق قوي. وقۋدان، جۇمىستان شىعىپ، ءومىرى تاستالقان بولىپ، دەنساۋلىعىنان ايىرىلعانى قانشاما! اينالايىن، جاستار! بۇل تاۋەلسىزدىك – ەندىگى جەردە سەندەرگە امانات، ءقادىرىن بىلگەيسىڭدەر!" دەدى ول.
