كوشەدە، قوعامدىق ورىنداردا بالاعات ءسوز ايتىپ، تۇكىرگەندەردى قاتاڭ جازا كۇتىپ تۇر
بۇدان بىلاي بەيادەپ ءسوز قولدانىپ، قوعامدىق ورىنداردا تۇكىرگەن نەمەسە قوقىس تاستاعان ادامدار كوشە سىپىرۋعا مىندەتتەلەدى. جىلدىڭ باسىندا سەنات ءتيىستى زاڭدى ماقۇلدادى.
ەل زاڭناماسىندا نەگىزى بالاعات سوزدەر ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك بۇرىننان بار. دەسەك تە، كەيىنگى كەزدەرى ادام كوپ شوعىرلاناتىن جەرلەردە دورەكىلىك كورسەتىپ، اۋزىنا كەلگەنىن ايتا سالاتىن ادامدار كوبەيگەن. بىلتىر ناۋرىز ايىندا بۇل ارەكەت ۇساق بۇزاقىلىق ساناتىنا ەنگىزىلىپ، قوعامدىق ورىندا بەيادەپ ءسوز ايتقانى ءۇشىن سالىناتىن ايىپپۇل كولەمى ءتورت ەسەگە وسكەن ەدى.
باسقا ادامنىڭ ار-نامىسى مەن قادىر-قاسيەتىنە تيەتىن اۋىر سوزدەر ايتىپ، قورلاۋ – قىلمىستىق تەرىس قىلىققا جاتادى. زاڭگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، تەرىس قىلىق كورسەتكەن ادامداردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. ەگەر بىرەۋ نامىسىڭىزعا ءتيىپ، ادەپسىزدىك كورسەتسە، ونى دالەلدەيتىن ناقتى ايعاعىڭىز بولۋى شارت. تالاپ-ارىز جازعاندا قولىڭىزدا مىندەتتى تۇردە ءسوزىن دالەلدەيتىن بەينەجازبا سياقتى ايعاقتار دالەل رەتىندە ۇسىنىلادى. سوندا عانا پوليسياعا تاپسىرىپ، ءوز قۇقىعىڭىزدى قورعاي الاسىز.
تاريحتان دەرەك
بابالار زاڭى نە دەيدى؟
قازاق تاريحىندا ادامدى ءجونسىز بالاعاتتاپ، جامان ءسوز ايتقانداردى ادەت زاڭى ارقىلى جازالاپ وتىردى. بالاعات ءسوز ايتقان ادامعا ايىپپۇل سالۋدى تاريحتا تاۋكە حان باستاعان. حاننىڭ «جەتى جارعى» ادەت-عۇرىپ زاڭدار جيناعىنىڭ بەسىنشى جارلىعىندا «كامەلەتكە جەتكەن بالانى تۋعان اتا- اناسىنا ءتىل تيگىزىپ سوككەنى ءۇشىن قارا سيىرعا نەمەسە قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ، موينىنا قۇرىم ءىلىپ، بۇكىل اۋىلدى اينالدىرۋ كەرەك» دەگەن جازا بەلگىلەنگەن. وسى زاندار جيناعىندا ءدىني سەنىمگە بايلانىستى قىلمىستىڭ ەكى تۇرىنە، ءبىرىنشىسى – قۇدايعا ءتىل تيگىزۋگە دە جازا بەلگىلەندى (كەلەسىسى قۇدايعا سەنبەۋ). وندا «جەتى كىسى كۋالىك ەتسە، قۇدايعا ءتىل تيگىزۋشىنى تاسپەن اتىپ جازالاعان. كاپىر بولعان ادامنىڭ بۇكىل مال-مۇلكى ونىڭ تۋعان- تۋىستارىنىڭ قاراماعىنا وتەدى. سۇلتانعا نە قوجاعا ءتىل تيگىزسە، ول ادام ءبىر توعىز، ياعني توعىز مال ايىپ تولەيدى، ال ساباسا، ياعني قول جۇمساسا ءۇش توعىز، ياعني 27 مال تولەيدى» دەپ كورسەتىلگەن.
تاقىرىپقا وراي
ايدا بالايەۆا، مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى: ءالەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالى
مەملەكەت باسشىسى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تۋرالى كودەكسكە ماڭىزدى تۇزەتۋلەرگە قول قويدى. ونىڭ كەيبىرى ەكى ايدان كەيىن كۇشىنە ەنەدى. ەڭ باستى وزگەرىستەردىڭ ءبىرى – اكىمشىلىك جازا رەتىندە قوعامدىق جۇمىستاردى ەنگىزۋ. سوتتىڭ شەشىمىمەن جانە قۇقىق بۇزۋشىنىڭ كەلىسىمىمەن تاعايىندالاتىن قوعامدىق جۇمىستار – وڭالتۋ مەن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالى بولماق. وكىنىشكە قاراي، قوعامدا اينالاسىنداعىلارعا قۇرمەتسىزدىك تانىتۋ جاعدايلارى ءجيى كەزدەسەدى. ماسەلەن، قوعامدىق ورىنداردا تۇكىرۋ، قوقىستى ورىنسىز جەرگە تاستاۋ، ءتارتىپ ەرەجەلەرىن ەلەمەۋ جانە تاعى باسقالاردى اتاپ وتۋگە بولادى.
نازيرا ايباس، زاڭگەر: قوعامدىق جۇمىستار سوتپەن نە جەكە تۇلعالاردىڭ كەلىسىمىمەن تاعايىندالادى
كوشەدە بالاعات ءسوز ايتىپ، ياعني قوعامدىق ورىنداردا دورەكى ءسوز ايتىپ، قوقىس تاستاپ، تۇكىرسە ايىپپۇل سالىنادى. ەگەر ايىپپۇل تولەي الماي قالعان جاعدايدا، جازدا كوشە سىپىرىپ، قىستا قار كۇرەيدى. قوعامدىق جۇمىستار سوتپەن نە جەكە تۇلعالاردىڭ كەلىسىمىمەن تاعايىندالادى. قۇقىق بۇزۋشىنىڭ تۇرعىلىقتى مەكەنجايى بويىنشا بەلگىلەنەدى. ول ون ساعات پەن ءجۇز ساعات ارالىعىندا بەلگىلەنەدى. كۇن سايىنعى جۇمىس ۋاقىتى ءبىر ساعات پەن ءتورت ساعاتقا دەيىن بولادى. ال ەگەر ادام وقۋدا بولسا نەمەسە جۇمىس ىستەيتىن بولسا، قوعامدىق جۇمىستار ونىڭ وقۋ، جۇمىس ۋاقىتىمەن سايكەس كەلمەۋى كەرەك. ال ەگەر دە جۇمىس ىستەمەيتىن بولسا، ءبىر ساعاتتان سەگىز ساعاتقا دەيىن قوعامدىق جۇمىسقا مىندەتتەلەدى. ەڭبەك ۋاقىتىنىڭ جالپى ۋاقىتى ءتورت ايدان اسپاۋى كەرەك. ءبىراق بۇل ءتارتىپ قولدانىلمايتىن جاعدايلار دا بار. جۇكتى ايەلدەر مەن بالاسى ءۇش جاسقا تولماعان كەلىنشەكتەر، كامەلەت جاسىنا جەتپەگەن جاسوسپىرىمدەر، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەكتىگى بار تۇلعالار اكىمشىلىك جازاعا تارتىلمايدى
وزگەلەردىڭ ونەگەسى
ءالەم ەلدەرى قالاي جازالايدى؟
- عالامتورداعى اشىق دەرەككوزدەرگە سۇيەنسەك، گەرمانيا زاڭناماسىنا سايكەس، مۇنداي قۇقىق بۇزۋشىلىق ءۇشىن ايىپپۇلمەن نەمەسە ءبىر جىلعا دەيىن (شارتتى تۇردە) جازالانۋى مۇمكىن. ال ەگەر بۇل ارەكەت قورلاۋ بولىپ ەسەپتەلسە، ەكى جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى كوزدەلگەن. ادەتتە، سوتتار ايىپپۇل تاعايىنداۋمەن شەكتەلەدى.
- ال اقش ەڭ كوپ بالاعات ءسوز ايتاتىن ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرەدى. امەريكالىقتار بىر-بىرىنەن بالاعات سوزدەردى ءجيى ەستيدى. كوپتەگەن شتاتتاردا قوعامدىق جەردە بالاعات سوزدەر ايتقانى ءۇشىن ايىپپۇل سالىنادى، ءتىپتى، قاماۋعا الىنادى. اقش كونستيتۋسياسىنىڭ بەسىنشى تۇزەتۋىنە سايكەس مۇنداي شەكتەۋلەر ءسوز بوستاندىعىن بۇزۋ رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. دەگەنمەن، انايى سوزدەر ءۇشىن ايىپپۇلدار قاراستىرىلعان. قولدانىلاتىن جازا ءتۇرى ءار شتاتتىڭ ىشكى ەرەجەسىنە سايكەس ءارتۇرلى. ءار شتاتتىڭ تۇرعىندارى ءارتۇرلى جاۋاپقا تارتىلادى. ماسساچۋسەتس شتاتىندا ابايسىز سوزگە 200 دوللار، ۆاشينگتوندا اڭداماي سويلەگەندەرگە 250 دوللار ايىپپۇل تولەۋگە تۋرا كەلەدى. ال كاليفورنيا زاڭناماسىندا 400 دوللارعا دەيىن ايىپپۇل قاراستىرىلعان.
- بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە بىرەۋدى بالاعاتتاعاندار باس بوستاندىعىنىن ايىرىلۋى مۇمكىن. پارسى شىعاناعىنداعى ەلدەردە بالاعات ءسوز ايتقاندار ءۇشىن جازا قاتاڭ. ماسەلەن، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە ەر ادام حابارلامادا بەيادەپ سوزدەر جازعانى ءۇشىن 70 مىڭ دوللار ايىپپۇل تولەگەن. مۇندا قوعامدىق ورىندا نە ينتەرنەتتە بىرەۋگە ءتىل تيگىزىپ، قوقان- لوققى كورسەتكەندەر 2 جىلعا دەيىن سوتتالعان دەگەن دەرەك بار. ساۋد ارابياسىندا جۇگەنسىزدەردى باس بوستاندىعىنان ايىرۋمەن قاتار دۇرە سوعۋ سەكىلدى جازا دا قاراستىرىلعان. بۇل ەلدە ونداي ارەكەتكە بارعاندارعا دۇرە سوعىلادى. اۆستراليادا دا بوعاۋىز ءسوز ءۇشىن ايىپپۇل قاراستىرىلعان. ونىڭ كولەمى 600 دوللارعا دەيىن جەتەدى. بۇدان بولەك، ەلدە «وزگەنى قورلايتىن قىلىق» سەكىلدى زاڭ بۇزۋشىلىق بار. وعان ماسەلەن، ناسىلشىلدىك جاتادى. مۇنداي ارەكەتكە بارعاندار 3 ايعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋى مۇمكىن.
Almaty aqshamy. №6-7 (6569) 24 قاڭتار، 2025 جىل