سەن جاققان وت ابايدان ۇشقىن العان!
باۋىرجان جاقىپ!
ءيا، مەن ءوزىم كەيىن باۋكەن دەپ اتاپ كەتكەن بۇگىنگى باۋىرجان جاقىپتىڭ ەسىمىن ەڭ العاش رەت وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا دالىرەك ايتقاندا سوناۋ 1983 جىلى ەستىگەنمىن. وندا دا اناۋ مىناۋ ەمەس سول كەزدىڭ وزىندە-اق اتى جالپاق ەلگە ايگىلى بولا باستاعان ايتىستىڭ اقتاڭگەرى، جىر ءدۇلدىلى ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆتىڭ اۋزىنان ەستىدىم.
ول كەزدە مەن ەسەنقۇلمەن كازگۋ-دىڭ ايگىلى جۋرفاگىندە ءبىر كۋرستا وقيتىنمىن. بىرگە وقىعاندا دا قولىمىز قالت ەتىپ بوساعاندا، سول وتىز شاقتى كۋرستاستاردان ءبولىنىپ كوبىنەسە وقشاۋ شىعىپ كەتەتىن ءبىر ءۇيىر ەدىك. باس قوسا قالساق، ەسەنقۇل باستاپ ءبىز قوستاپ، سول باياعى جاڭا جازعان ولەڭدەرىمىزدى وقيمىز. ارامىزداعى ەسەنقۇلدىڭ جاسى بىزدەن ۇلكەن بولعاندىقتان، ەمەس ونىڭ سول كەزدىڭ وزىندە جالپاق ەلگە ايتىسكەرلىگىمەن قوسا عاجاپ اقىندىعىمەن دە اتى شىققان كەز ەدى.
سونداي ءبىر باس قوسۋلاردىڭ كەزىندە ەسەنقۇل:
- ءاي، جىگىتتەر، مەن كەشە لاپىلداپ تۇرعان باۋىرجان ەسىمدى ءبىر كەرەمەت اقىنمەن تانىستىم!-دەدى تاڭدانىسىن جاسىرا الماعان شىن ريزا كوڭىلمەن سويلەپ.
- ە، ول كىم ەكەن؟-دەپ ءبىز دە ەلەڭ ەتە قالدىق.
- ول ءالى ستۋدەنت. كازگۋ دە جۋرفاكتا تومەنگى كۋرستا وقيدى ەكەن.ءبىراق توگىلىپ تۇرعان تۋا بىتكەن ساف تالانتتىڭ ءوزى! ادامعا قۇداي بەرەيىن دەسە ءبارىن بەرە سالادى ەكەن-اۋ! بويى ۇزىن، ءوزى تىم كورىكتى، كەز-كەلگەن مەن-مەن دەگەن كەرىم بويجەتكەننىڭ ءبىر كورگەننەن-اق ەسى كەتەتىن اققۇبا ءجۇزدى جالىنداپ تۇرعان جاس. ال ءوز ولەڭدەرىن جاتقا وقي جونەلگەندە، كىمدى بولسا دا باۋراپ اكەتەرلىك، - دەپ ءبىر توقتادى دا ءارى قاراي ءسوزىن جالعاپ:
- ءوزى سەمەي جاقتىڭ تۋماسى، وندا دا اباي تۋعان توپىراقتىڭ وزىنەن ەكەن. ءاي، لاپىلداپ تۇر. ولەڭدەرىن-اي! اسىرەسە، اسەم تابيعاتتى سۋرەتتەگەن ءبىر ولەڭىن تىڭداعانىمدا، ول تۋىپ وسكەن كەرىمسالى ەسكەن عاجاپ ولكەنىڭ قۇشاعىنا ەنىپ كەتكەندەي سەزىنىپ كەتتىم ءوزىمدى، - دەپ ءبارىمىزدى تاعى ءبىر تامساندىرىپ الدى دا:
- ءاي، ودان ەرتەڭ ۇلكەن اقىن شىعادى كور دە تۇر! مەن اقىن تانىسام،ول ساف تالانت-اۋ! الدەن-اق جارقىراپ تۇر. شىنىمدى ايتسام، مەن ءبىر جاقۇت تاۋىپ العانداي قاتتى قۋاندىم!-دەدى ول ەسىلە دە شەشىلە ءبىزدى دە ىنتىقتىرا سويلەپ. ونىڭ سوزدەرىنە بىزدەر ءشۇباسىز سەندىك، ويتكەنى ەسەنقۇلدىڭ بويىندا قاي اقىننىڭ بولماسىن ولەڭىن تىڭداپ بولعاسىن-اق ونىڭ ورەسى مەن اقىندىق دەڭگەيىن بىردەن شامالاي قوياتىن قاسيەت بار ەدى.
كوپ ۇزاماي-اق ەسەنقۇل تاعى ءبىر كەزەكتى باس قوسۋىمىزدا جاس باۋىرجاندى اكەلىپ، بىزبەن تانىستىردى. شىنىندا دا لاپىلداپ تۇر. كەزەك ولەڭگە بەرىلدى. باۋىرجان ءسال تولعانىپ تۇرىپ باستاپ كەتتى:
تەربەتىپ وڭتۇستىكتى، ارقانى ۇنمەن،
قازاقتىڭ قوڭىر كۇيىن تارتا بىلگەن،
التايدان كەڭ كوسىلگەن اتىراۋعا
سۇيەمىن مەن دالامدى جان-تانىممەن! - دەپ اۋەلگى شۋماقتاردى وقي باستاعاننان-اق وتالا باستاعان جاس اقىننىڭ ارىنى بىردەن ادۋىنداي بەردى. «مەنىڭ دالام» دەپ اتالاتىن ولەڭىنىڭ شۋماقتارى جالىندى ۇنمەن وسىلايشا توگىلە بەردى.
ىستىق ول – كودەسىمەن، كوكپەگىمەن،
جۋساندى، بەتەگەلى بوكتەرىمەن،
كەتەردەي تۇرەگەلىپ تۇيە-تاۋلار
ءدال ءقازىر كوز الدىمدا شوككەنىمەن.
....ىستىق ول – سورتاڭىمەن، سورلارىمەن،
وزەندى قۋا بىتكەن جارلارىمەن.
قىر كەزىپ، ساي قۋالاپ بايىز تاپپاي،
جەلگە ەرىپ، كوشىپ-قونعان قاڭباعىمەن.
مىنە قاراڭىز انشەيىندە قىر كەزىپ،ساي قۋالايتىن ،ۇشارىن جەل،قونارىن ساي بىلەتىن تۋعان جەردىڭ قاڭباعىنىڭ دا ىستىق كورىنىپ ونى ساعىنۋى قانداي عانيبەت!بۇل شىن ساعىنىش،شىن ءسۇيۋ.تۋعان جەردىڭ قاڭباعىنىڭ ءوزىن قاستەرلەي جىرعا قوسۋ تەك ۇلكەن جۇرەكتى اقىنعا عانا ءتان بولسا كەرەك.ال بىزگە جىر وقىپ وتىرعان باۋىرجان ول كەزدە نەبارى جيىرمانىڭ ار جاق بەر جاعىنداعى مۇرتى ەندى عانا تەبىندەي باستاعان ءورىم جاس ەدى. شىنى كەرەك بۇعان دەيىن مەن قاڭباقتىڭ ءوزىن ساعىنعان اقىننىڭ ولەڭىن وقىپ كورمەپپىن.
قوسىلعان ەمەن-جىگىت تال-قىزىمەن،
ءجىلانشوپ، تۇيەتابان، جالبىزىمەن.
قۇلقايىر، يتوشاعان، كيىكوتى،
سۇتتىگەن، اتقۇلاعى، حانقىزىمەن،-
دەپ ەندى بىردە اسەم ولكەنىڭ گۇل الەمى تۋرالى شۋماقتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇيىلا جونەلگەندە، كوز الدىمىزعا قازاقتىڭ جاسىل جايلاۋىنىڭ كورىنىسى ءبىر ەلەستەپ،جاز جايناعان جايلاۋدان عانا شىعاتىن حوش ءيىسى كەۋدەمىزدى كەرە اڭقىپ وتكەندەي كۇي كەشتىك جانە جاپ-جاس اقىننىڭ سول كەزدىڭ وزىندە ءبىز بىلە بەرمەيتىن دالا گۇلدەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شۇبىرتىپ ءتىزىپ ءوتۋى ارينە تاڭقالارلىق ەدى.
كەلبەتى ايعا ۇناعان، كۇنگە ۇناعان،
جازىقتى، تاۋلى دالام، قۇمدى دالام.
قوسىلىپ كەتسە بولدى سازدارىڭا
مەنىڭ دە قۇلىن داۋسىم قۇلدىراعان،-دەپ ەرەكشە ءبىر پەرزەنتتىك لەپپەن ولەڭ اياقتالعاندا تىڭداپ وتىرعان ءبارىمىز دە: «ءاي،كەرەمەت!»، «جارايسىڭ،كۇشتى ولەڭ ەكەن!»دەسىپ ونىڭ قولىن قىسىسىپ جاتتىق.سول كۇنى وسىلايشا كوڭىل ءبىر سەرپىلىپ «شالىقتاپ،شالقىپ»قالىپ ەك.شىنىندا دا ءدال سول كەزدەگى البىرت اقىننىڭ «قۇلدىراعان قۇلىن داۋىسى» قازاقتىڭ بايتاق دالاسىن شارلاپ كەتكەندەي بولدى.
كەلەسى ءبىر باسقوسۋدا تاعى دا باۋىرجاندى كەۋ-كەۋلەپ ولەڭ وقىتتىق.ەسەنقۇل سۋرەتتەگەن سۇلۋ دا بالعىن جۇزىنەن ءسال ۇياڭدىعى بايقالىپ تۇرسا دا بالسىنگەن دە جوق ىركىلگەن دە جوق وزىنە ءتان بيازى مىنەز،جاعىمدى ۇنىمەن وقي جونەلدى.
ءبىر ساتكە اجە تىنشىپ پا ەڭ –
شۇيكەگە مول ءجىپ جيىلىپ،
وتىرۋشى ەدىڭ ۇرشىقپەن
ۋاقىتتى قوسا ءيىرىپ....
اجەگە دەگەن اڭساۋ مەن ساعىنىشقا تولى سابيلىك سەزىمنىڭ تەرەڭىنەن شىققان ولەڭ جولدارى جۇرەك تەربەتەر جاعىمدى ءبىر قوڭىرقاي داۋىسپەن سىلدىراپ اققان بۇلاق قاينارىنىڭ بۇلكىلىندەي لىقسي اقتارىلىپ شىعا بەردى. ءبارىمىزدى باۋراپ الا جونەلدى. ءبارىمىز دە ۇيىپ تىڭداپ قالىپپىز.
ءبارىمىز دە اپ-ساتتە اۋىلداعى قازاقى تىرلىككە ەنىپ كەتتىك. كوز الدىمىزدا ءبارىمىز كورىپ وسكەن،بارىمىزگە ەتەنە تانىس زىرىلداپ ءجىپ يىرگەن ۇرشىق،كيمەشەكتى اجە.
ءوزىمدى سوندا جۇباتىپ،
ومىرگە ىشتەي كۇيىنگەم.
...ۇرشىق قوي مىنا ۋاقىت
ءجىپ قىلىپ ءبارىن يىرگەن»-دەپ سول قوڭىرقاي داۋىس ۇزدىگىپ بارىپ توقتاعاندا، سىلتىدەي تىنا تىڭداپ قالعان بىزدەر بۇل جولى دا «پاي-پايلاسىپ»باۋىرجاننىڭ قولىن الىپ جاتتىق.
ءيا، بۇل كەيىن تالاي اقىن مەن قاراپايىم وقىرماندار تامسانا وقىپ جاتتاپ،اۋىزدان-اۋىزعا وتكەن ناعىز كلاسسيكالىق دەڭگەيدەگى ايگىلى «اجەمنىڭ ۇرشىعى» اتتى ولەڭى ەدى. جاپ-جاس سۇلۋ باۋىرجان ءوزىنىڭ ءمىنسىز سۇلۋ جىرلارىمەن قازاق پوەزياسى الەمىنە جارقىراي ەنگەنىن جانە سولاي جارقىراي ءجۇرىپ ۇلكەن اقىنعا اينالاتىنىنا ءبىز سول كەزدە-اق ءشۇباسىز سەنىپ تاراسىپ ەدىك،ول سولاي بولدى دا.
ارادا نەبىر الاساپىران وزگەرىسكە تولى كەزەڭدەر ءوتتى.ءتىپتى ءبىر كەزدە «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتە جازداعان سولقىلداق قوعام ورناعان سۇرەڭسىز جىلدار دا سىرعىدى.بۇل ارينە پىسىقاي تىرلىككە يكەمى جوق اقىن دەگەن قاۋىمعا وڭاي تيمەدى.ءوزىنىڭ ءاۋ باستان تاڭداعان ءسوز ونەرى ماماندىعىن سول كەزەڭدەردە كۇن كورىس ءۇشىن باسقا سالاع ا بۇرماي، باعىتىنان اينىماعان باۋكەڭ بىلدەي قازمۋ دە اۋەلى ءدارىس بەرىپ،كەيىن دەكان بولعان كەزىندە دە ومىردەگى نەگىزگى باعدارشام-ماياگى ولەڭ دەگەن ارمان جولىنان ءبىر سۇيەم دە اۋىتقىعان ەمەس. جازدى. جازدى. جازا بەردى. ولەڭمەن ءومىر ءسۇرىپ، ءومىرىنىڭ ءمانىن ولەڭ دەپ ۇعىپ ورگە سامعادى.بۇعان تەك مەن عانا ەمەس جالپاق جۇرتى،ءوز زامانداستارى، كەيىنگى بۋىن مەن بۇگىنگى جاس ۇرپاق وكىلدەرى دە كۋا.
ءبىر كەزدە ءوزى ايتقانداي قۇلىن داۋىسىمەن سۇيە جىرلاعان دالاسىنىڭ وسە كەلە ادامدار سالعان قاسىرەتىن تەرەڭ سەزىنىپ، «جان داۋىسىمەن»جىرلادى. «دەگەلەڭ تاۋىنىڭ زارى بولىپ» كۇرسىندى، «قۋراعان توعايى»بولىپ سىڭسىدى، «بوز دالاسى» بولىپ بوزدادى، «تارتىلعان وزەنى»بولىپ ىندىنى كەپتى،ۋىلدەگەن «جەلىنىڭ جوقتاۋىنا»قوسىلدى.ءتۇبى بارىپ ءوزى تامىر العان ۇلى ابايمەن قوسا مۇڭداسىپ:
«...كورىنبەيدى كوزىمە
كوك شالعىن،كوكورايلار.
كوزىمە وتتاي باسىلعان
جيدەبايدا جيدە جوق.
اق قاناتتى ءۇي دە جوق.
جەلپىلدەتىپ تۇندىكتى
شەرتىلەتىن كۇي دە جوق.
بارادى اعىپ قارا جەر،
كۇنگە جەككەن كۇيمە بوپ.
ازىرەيىل-جارىلىس
كەۋدەسىنەن جان العان،
قۇلازيدى سار دالا
بايلىعىنان تونالعان!-دەپ دانا ابايدىڭ رۋھىن وياتادى.
ادامداردىڭ قاتىگەز قولىمەن جاسالىپ،ادامزات تارتقان قاسىرەتىنىڭ ەندى قايتالانباۋىن اللا ءاۋ باستا يماندىلىق ءنارىن قۇيا جاراتقان اقىندىق جۇرەگىمەن جان داۋىسىن شىعارا جىرلايدى.مىنە - حالىقتىڭ ۇلى ەكەندىگىنىڭ،تالانتتى ۇلكەن جۇرەكتى عالامي اقىن ەكەندىگىنىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى.
ەندەشە بۇگىندە الپىستىڭ اسقارىنا شىعىپ،اقىندىعىن الەم تانىپ،تۋا بىتكەن الىپ تۇلعاسى زاڭعارعا اينالىپ الىپتانا تۇسكەن باۋىرجان جاقىپتىڭ بيىلعى جىلى «اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنا» ۇسىنىلىپ وتىرعان «بىلتە شامنىڭ جارىعى» اتتى جىر- جيناعىنىڭ بۇل سىيلىققا تولىق لايىقتى ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى.
« ...مەن جاققان وت
ابايدان ۇشقىن العان،
اۋەزوۆ بوپ اۋەلى
قۇشتى جالعان.
ماعجان بولىپ ساناعا
ساۋلە شاشىپ،
ودان سايىن مازداعان كۇشتى جانعان...»-
دەپ اتالعان جيناعىندا ءوزى جىرعا قوسقانداي ابايدان ۇشقىن العان ولەڭمەن جاققان وتىڭ لاۋلاي بەرسىن، ەلىڭدى تەك جىلۋىنا بولەپ الاۋلاي بەرسىن دەمەكپىن!