يادرولىق جارىلىستىڭ توقتاتىلعانىنا – 30 جىل
№1 اجال وشاعى
ءححى عاسىر ادامزاتتىڭ مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. ۋاقىت ساياساتتىڭ بولسىن، باق-بەرەكەسىن قاشىرىپ، ورلەۋىن تۇسادى. جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءالى دە تىرشىلىك جاساۋ مۇمكىندىگى تۇرعىسىنان قاراستىرساق، سوڭعى ءجۇزجىلدىقتىڭ تۇلا بويدى تىتىرەنتكەن ۇرەي مەن قورقىنىشقا بيلەپ الدى. ادامداردى سىن قاۋىپ-قاتەرگە توتەپ بەرۋگە ماجبۇرلەدى. وسىلايشا وتكەن عاسىر تاريحتا زۇلىمدىعىمەن قالدى. عاسىر ىشىندە ءۇش رەت ادامزات سانى جارتىلاي ازايىپ بارىپ، قالپىنا كەلدى. بۇگىندە سوعىس جوق، ءبىراق قاسىرەتتىڭ ورنى بار. ونىڭ جان-جاراسى بۇگىن-ەرتەڭ جازىلار ەمەس.
بۇگىندە ادامنىڭ تاعدىرى ەكى الاقاننىڭ اراسىندا. بىرەۋلەردىڭ ويى مەن قولىنىڭ قالاي قيمىلداۋىنا ءوزىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادام بالاسىنىڭ تاعدىرى تاۋەلدى. ادامزاتتىڭ ءاربىر جاڭاشىل ىسكە باراردا وسى ارەكەتىم ەلىمە، ادامزاتقا قانشالىقتى ءتيىمدى، ول بۇكىلعالامعا زيان اكەلمەس پە ەكەن دەپ ويلاعانى ءجون. اتوم بومباسىنىڭ اتاسى ساحاروۆتىڭ سول بومبىنى ويلاپ تاۋىپ، كەيىن ونىڭ ادامزاتقا كەلتىرۋى مۇمكىن قاسىرەتىن سەزىنگەندە بۇل تاپقىرلىعىنان باس تارتىپ، بۇكىل ءومىرىن يادرولىق كۇشتى ساياسي ويىنداردا پايدالانۋعا قارسى بولۋعا ارناۋى وسى ءتيىمدى ويلاۋدىڭ ناتيجەسى.
جەر استىندا جاسالعان يادرولىق جارىلىستاردىڭ سەيسميكالىق دۇمپۋلەرى ەپيسەنترگە جاقىن ورنالاسقاندىقتان ونىڭ زياندى اسەرى تۋرالى مالىمدەمەلەر ەرەكشە ورىن الادى. «سىناق الاڭىندا جۇرگىزىلگەن سىناقتار سۋارۋ قوندىرعىلارىنىڭ جاعدايىنا، سۋ اعىنىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. جەر استى سۋلارى بۇزىلدى، سۋ قۇدىقتارىنىڭ دەبەتى ازايدى، سۋ كوزدەرى قاشىقتاپ كەتتى. سەيسميكالىق تولقىن جەر سىلكىنۋ كوزىنىڭ تەرەڭدىگىنە بايلانىستى تەز ىدىرايدى ەكەن. سەمەي پوليگونىندا سۋ سىناماسىن الۋ ءۇشىن ارنايى سىناق ۇڭعىمالارى بولعان، ال ولاردا جارىلىس ەپيسەنترىنەن نەبارى ءۇش شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقاندىقتان، ايتارلىقتاي وزگەرىستەر بولماعان كورىنەدى. ارينە، وعان سەنۋگە بولا قويماس.
جەراستى يادرولىق جارىلىستارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پسيحيكالىق جاي كۇيىنە ورنى تولماس زيان كەلتىرگەنى بۇگىندە بەلگىلى بولىپ وتىر. سول كەزدەرى بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن كۋرچاتوۆ اسكەري قالاشىعىنىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن اسكەري بيلىك ەشبىر الاڭداماعان جانە ولاردىڭ دەنساۋلىعى تۋرالى مالىمەت بەرمەگەنى دە بەلگىلى بولىپ وتىر.
ءبىز ول تۋرالى بەلگىلى زەرتتەۋشىلەر ا.ل.يانشين مەن ا.ي.مەلۋانىڭ «ەكولوگيالىق قاتە ەسەپتەۋلەردەن الىنعان ساباقتار» كىتابىنان وقىپ بىلدىك.
كىتاپتىڭ ءبىر تۇسىندا: «ءاربىر جەراستى جارىلىسىنان كەيىن باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعان ادامدار سەمەي اۋرۋحاناسىنا بارىپ جاتتى. پوليگوننان الىس ەمەس جەردە ورنالاسقان شارۋاشىلىقتاردا ءجۇنى سىپىرىلىپ تۇسكەن ءىرى قارا مالداردىڭ ولىگى جاتتى. نارەستەلەر مەن بالالاردىڭ ءولىمى جوعارى، ولاردىڭ دامۋ ەرەكشەلىكتەرىندە اقاۋلار ۇلەسى وسۋدە، جالپى اۋرۋشاڭدىق پەن ءولىم-جىتىم جوعارى، پسيحوگەندىك بۇزىلۋلار، پسيحيكالىق دامىماۋ جاعدايلارى وسە تۇسكەن. مۇندا بۇكىلوداقتىق سۋيسيد دەڭگەيى سالىستىرمالى تۇردە ءبىر جارىم-ەكى ەسە جوعارى. ىسىك الدى تەرى اۋرۋلارى كوبەيىپ، اعزانىڭ يممۋنولوگيالىق ستاتۋسىنىڭ كورسەتكىشتەرى تومەندەگەن...»- دەيدى سول كەزدەگى جاعدايدى زەرتتەگەن اۆتورلار.
سۇراق بىردەن تۋىندايدى: نەلىكتەن تەحنوگەندىك جەر سىلكىنىسىنەن پسيحيكالىق اۋرۋلار كوبەيگەن؟ جەر بەتىندە جۇزدەگەن ميلليون ادامدار سەيسميكالىق بەلسەندى ايماقتاردا تۇرادى، ولاردىڭ اتا-بابالارى مۇندا عاسىرلار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ال پسيحيكالىق اۋرۋلارى بار نەيروتيكتەردىڭ سانى اقش -تا نەمەسە ەۋروپاعا قاراعاندا جوعارى ەمەس، ءبىراق تومەن. نەلىكتەن؟..
كىتاپ اۆتورلارىنىڭ دارىگەرلەر ەمەس ەكەنىن جانە ولاردىڭ سەمەي ءوڭىرى تۇرعىندارىنىڭ ساۋالناماسىنا قاتىسپاعانىن، ءتىپتى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنىڭ جاي-كۇيى تۋرالى ناقتى كورسەتكىشتەرگە دە جۇگىنبەگەنىن ەستە ۇستاعان ءجون. بۇلاردىڭ ەشقايسىسى، جەراستى يادرولىق جارىلىسىن كوزدەرىمەن كورمەسە دە، فاكتۋراعا جۇگىنگەنىن كورەمىز. ولار گەنەتيكتەردىڭ، ونكولوگتار مەن ەپيدەميولوگتاردىڭ، پسيحياترلار مەن حيميكتەردىڭ بەرگەن اقپاراتتارىنا جۇگىنگەنىن ايتپاعاندا، ءارتۇرلى ونداعان مامانداردىڭ سالا بويىنشا زەرتتەۋلەرىنە زەر سالعانى بايقالادى.
ساياسات تاقتاسىنداعى ەكەۋ
جالپى، سەمەي ءوڭىرى 5 بالدىق تابيعي سەيسميكالىق ايماقتا ورنالاسقان. ەڭ كۇشتى زاريادتاردى جەر استى سىناۋ كەزىندە كۇشتى كۇيزەلىستەردەن ءۇش اۋىلدىڭ تۇرعىندارى (1640 تۇرعىن) باستان كەشىرىپتى. سوققىلار ءبىر جارىم ەسە كوپ تۇراتىن ايماقتان شالعاي اۋىلداردا 1 ۇپايعا تومەن بولعان. ال سەمەيدە جانە وبلىستىڭ باسقا قالالارى مەن اۋىلدارىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك سەيسميكالىق اسەر 2 باللدان اسپاعان. بۇل (12 باللدىق ريحتەر شكالاسى بويىنشا) مۇنداي كۇيزەلىستەردى عيماراتتاردىڭ جوعارعى قاباتتارىندا تۇراتىن سەزىمتال ءۇي جانۋارلارى مەن ادامدار عانا سەزىنەتىنىن بىلدىرەدى.
جەر استىنداعى يادرولىق زاريادتاردىڭ جارىلۋىنان تۋىندايتىن سەيسميكالىق تەربەلىس پوليگونعا ىرگەلەس جاتقان وبلىستار مەن سەمەي قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنا جاعىمسىز پسيحوتراۆماتيكالىق اسەر ەتكەن. ارينە، بۇل ارقىلى كەڭەستىك ۇگىت-ناسيحات ماشيناسى حالىقتىڭ پسيحيكاسىنا ۇلكەن سوققىلار بەرگەن. بيلىكتىڭ جوعارعى ەشەلونىندا تامىر جايعان كسرو-نىڭ جاۋلارى سەمەي پوليگونىنداعى سىناقتارعا قاتىستى ماتەريالداردىڭ شەكتەن تىس قۇپيا بولۋىن اقىلمەن پايدالانعان. جەر استىنداعى يادرولىق جارىلىستاردىڭ سالدارى تۋرالى ناقتى دەرەكتەردىڭ قۇپيالىلىعىنا سىلتەمە جاساپ، بارلىق جەردە جالعان حابارلار تاراتىپ، راديو مەن سەيسموفوبياعا، ەڭ باستىسى، سوسياليستىك جۇيەگە جاسالىپ جاتقان قاستاندىقتىڭ سوڭىن نارازىلىققا ۇلاستىرۋعا تىرىسقان. مۇندا نەگىزگى ەكى فيگۋرانىڭ اتى ايرىقشا اتالادى.
نەگىزى بۇل زەرتتەۋ ەڭبەك – سول كەزدەردەگى پرەزيدەنتتەر، عالىمدار، ينجەنەرلەر، ديپلوماتتار، ساربازدار، تىڭشىلار، ساياساتكەرلەر جانە باسقالار تۋرالى قارۋ -جاراق ۇدەرىسىنىڭ لوكوموتيۆىن باسەڭدەتۋگە تىرىسقان ادامدار تۋرالى اڭگىمەنىڭ باسى. ولار قورقىتۋ ارقىلى قول جەتكىزىلگەن تەپە-تەڭدىككە جەكە قارسىلىقتى باسشىلىققا الىپ، قارۋدى جوبالاۋ مەن قولدانۋداعى جەكە تاجىريبەدەن نەمەسە ىقتيمال سوعىس سالدارى الدىندا بار اۋىرتپالىقتان قۇتىلعىسى كەلدى، - دەيدى كىتاپ اۆتورلارى.
–بۇل درامانىڭ ورتاسىندا ەكى فيگۋرانىڭ ەكەۋىنىڭ دە رومانتيكتەر ەكەنىن، ەكەۋى دە كۇشەيىپ كەلە جاتقان ءقاۋىپتى كورىپ، قالىپتاسقان تارتىپكە قارسى شىققان ريەۆوليۋسيونەرلەر،-دەيدى. كەڭەس وداعىنىڭ سوڭعى كوشباسشىسى ميحايل گورباچيەۆ زورلىق-زومبىلىقتى جەك كوردى جانە ءوزىنىڭ ازاپتالعان ەلىن قۇتقارامىن دەپ ۇمىتتەنىپ، اشىقتىق پەن «جاڭا ويلاۋ» جۇيەسى ءۇشىن كۇرەستى. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ 40-شى پرەزيدەنتى رونالد رەيگان كەلىسسوز جۇرگىزۋشى جانە يدەاليست بولدى. ونىڭ كاپيتاليزم مەن امەريكاندىق دانىشپاندىق جەڭىسىنە دەگەن سەنىمى مىزعىماس ەدى. ول يادرولىق قارۋدى ءبىرجولاتا پايدالانۋدان شىعارۋدى ارماندادى.
رەيگان مەن گورباچيەۆ جالعىز بولعان جوق. باسقا ادامدار دا ءقاۋىپتى بولدىرماۋعا تىرىسىپ، ماقساتتى، سانالى، جاقسى قيالمەن ءومىر ءسۇرۋدى ارماندادى. كىتاپتىڭ ماقسات-مۇراتى – قىرعي-قاباق سوعىستىڭ قالاي اياقتالىپ، ونىڭ ارتىندا قانداي ءقاۋىپتى مۇرا قالدىرعانىن ايتىپ، وقيعانى اشىق كورسەتۋدى ماقسات ەتكەن. بۇرىنعى ۋاقىتتا تاريحي شىندىقتار امەريكاندىق ءتريۋمفاليزمنىڭ توعىسقان جەرىندە نەمەسە ماسكەۋ تاراپىنان قۇپيا جانە جالعان اقپارات پەردەسىنىڭ ارتىندا جاسىرىلاتىن. ولار كسرو -دا شىنىمەن نە بولىپ جاتقانىن جانە نەگە سولاي بولعانىن جاسىرعانى بايقالادى. قولىندا جاڭا ايعاقتار بولعان كەزدە، گورباچيەۆتىڭ دۇربەلەڭ بيلىگى كەزىندە كرەملدىڭ جابىق ەسىك جاعدايىندا بولعان تالقىلاۋلاردى جاقسى تۇسىنگەن ىسپەتتى. ولار مىقتى مانيەۆر جاساۋ ارقىلى قارسىلاستارىن جىگەرلەندىرىپ وتىرعان. تەرەڭ تامىرلانعان، اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەننىڭ قۋاتتى كۇشتەرىنە ساراپتاما جاساپ وتىرعان. ەلدىڭ قاي باعىتتا ءجۇرىپ جاتقانىن زەرتتەپ، ونى تۇبەگەيلى وزگەرتۋدىڭ جولىن ىزدەگەن. باس حاتشى گورباچيەۆ كوپتەگەن راكەتالاردان باس تارتۋعا، كەڭەس وداعىن جاھاندىق قارسىلاستىقتان شىعارۋعا، اسكەري شىعىنداردى قىسقارتۋعا جانە ەۋروپادان اسكەرلەرىن شىعارۋعا شەشىم قابىلداۋىنا دا ىقپال ەتكەن. ولار ينجەنەرلەر ۇسىنعان كەڭەستىك «جۇلدىزدى سوعىستىڭ» ءورشىل جوسپارلارىن جەرلەۋدى قولعا العان. جاڭا دەرەكتەر، اسىرەسە، سول كەزدەگى كۇندەلىكتەر مەن قۇجاتتار گورباچيەۆ پەن رەيگاننىڭ بىر-بىرىنە قالاي قاراعانىن، ولاردىڭ كوزقاراستارى ىس-ارەكەتتەرىندە قالاي كورىنىس تاپقانىن، ىشكى قايشىلىقتارمەن جانە يدەولوگيامەن وراسان زور سەنىمسىزدىكپەن كۇرەسكەنىن ناقتىراق كورۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. كەڭەس وداعىن جاھاندىق قارسىلاستىقتان شىعارۋ، اسكەري شىعىنداردى قىسقارتۋ جانە ەۋروپادان اسكەرلەردى شىعارۋدى قولعا العان.
بۇل داۋىردە يادرولىق قارۋ باستى ءقاۋىپ بولسا، تاعى ءبىر سۇمدىق جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋى كولبالار مەن فەرمەنتاتورلاردا ءپىسىپ جاتتى. 1975-1991 جىلدار ارالىعىندا كەڭەس وداعى جاسىرىن تۇردە بيولوگيالىق قارۋمەن جۇمىس جاسادى. كەڭەس عالىمدارى ەمدەلمەيتىن اۋرۋلاردىڭ قوزدىرعىشتارىن جاساۋعا تىرىسىپ، گەنەتيكالىق ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزدى.
حيروسيما مەن ناگاساكي زامانىنان بەرى يادرولىق قارۋ ەشقاشان ۇرىس كەزىندە قولدانىلماعان، ءبىراق جۇزدەگەن سىناق جارىلىستارى پلانەتانى ءدۇر سىلكىندىردى. 1963 جىلى كەننەدي مەن حرۋششيەۆ سىناقتارعا ءىشىنارا تىيىم سالۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋ ارقىلى اتموسفەراداعى، عارىش كەڭىستىگىندەگى جانە مۇحيتتاعى جارىلىستاردى توقتاتتى، ءبىراق جەراستى جارىلىستارى ءجيى بولدى. 1974 جىلعى سىناقتارعا تىيىم سالۋ شارتىنا سايكەس، قۋاتتىلىعى 150 كيلوتوننادان اساتىن جەراستى جارىلىستارى جاسالماۋى كەرەك ەدى. الايدا بۇل قۇجات ەشقاشان راتيفيكاسيالانباعان. سىناقتار ۇنەمى كۇدىكتى بولدى. امەريكا قۇراما شتاتتارى ءوزىنىڭ قۇپيا سىناقتارىن وتكىزدى ال كسرو شارتتاردى بۇزدى دەپ ايىپتالدى.
1985 جىلى، حيروسيمادان قىرىق جىل وتكەن سوڭ، گورباچيەۆ تەستىلەۋگە ءبىرجاقتى موراتوريي جاريالاپ، اقش-تى سوعان سايكەس بولۋعا شاقىردى. گورباچيەۆ موراتوريي رەيگاننىڭ ستراتەگيالىق قورعانىس باستاماسىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولادى دەپ ۇمىتتەندى. تەستىلەۋ جۇمىس ىستەيتىن يادرولىق رەنتگەندىك لازەردى جاساۋ ءۇشىن قاجەت بولدى. رەيگان تىيىمنىڭ ساقتالۋىن تەكسەرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ايتىپ، گورباچيەۆتىڭ ءموراتورييىن ورىنداۋدان باس تارتتى. ءسويتىپ، تەكسەرۋ داۋى ءارى عىلىمي، ءارى ساياسي ماسەلەگە اينالدى. رەيگاننىڭ باس تارتۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بولدى. بۇل ارادا امەريكاندىق كونسترۋكتورلار وقتۇمسىقتاردىڭ جاڭا بۋىنىن سىناقتان وتكىزگىسى كەلدى. اقش گورباچيەۆتىڭ ءموراتورييىن «ۇگىت ماشيناسى» دەپ سانادى. 1949 جىلدان باستاپ موراتوريي باستالعانعا دەيىن كەڭەس وداعى 628 يادرولىق جارىلىس جاسادى. ال امەريكا قۇراما شتاتتارى، چەرنوبىلدان بىرنەشە كۇن بۇرىن، دجەففەرسون كودىمەن 978ء-شى سىناعىن وتكىزدى.
1986 جىلدىڭ كوكتەمىندە اتوم ونەركاسىبى تەستىلەۋدى قايتا جالعاستىرامىز دەپ گورباچيەۆكە قىسىم دا كورسەتىلدى. ونىڭ بەيبىت باستاماسى، ءبىرجاقتى موراتورياسى ناتيجە بەرمەدى.
وسى اۋىر كۇندەردە اكادەميك ۆەليحوۆ تاعى دا گورباچيەۆكە جول كورسەتتى. ونىڭ باتىستاعى بايلانىسشىلارى ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. ۆەليحوۆ اقش-تىڭ ۇكىمەتتىك ەمەس ورتالارىندا رەيگاننىڭ ساياساتىنا كۇمانمەن قارايتىن تاۋەلسىز ويلى ادامدار بار ەكەنىن ءبىلدى. ولاردىڭ ءبىرى – فيزيك، پرينستون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق جانە حالىقارالىق ساياسات پروفەسسورى، امەريكاندىق عالىمدار فەدەراسياسىنىڭ ءتوراعاسى فرانك فون حيپپەل ەدى. بۇل توپ 1945 جىلى وزدەرى جاساعان تەحنولوگيانى باقىلاۋ قاجەتتىلىگىنە الاڭداعان يادرولىق عالىمداردان قۇرىلدى. فون حيپپەل «قوعامدىق مۇددە تۋرالى عىلىم» دەپ اتاعان نارسەمەن اينالىستى: ول مەملەكەتتىك ساياساتقا اسەر ەتۋگە تىرىستى. 1980 جىلداردىڭ باسىندا ول يادرولىق ءۇنقاتۋ قوزعالىسىنىڭ مۇشەسى بولدى جانە ءوزىنىڭ كەيبىر باستامالارىنا اناليتيكالىق نەگىز قۇرۋعا تىرىستى. يدەيا امەريكاندىق عالىمدار اراسىندا تانىمال بولدى. 1970 جىلدارى امەريكاندىق پلۋتونيي ءوسىرۋ باعدارلاماسىنا قارسى شىققان اتوم ەنەرگەتيگى كوحران امەريكا قۇراما شتاتتارىندا جاسىرىن يادرولىق سىناقتاردىڭ دالەلدەرىن تابۋعا تىرىستى. رەيگان بيلىككە كەلگەن كەزدە، ول قورشاعان ورتامەن شەكتەلىپ قالماۋ ءۇشىن، ءوزىنىڭ جۇمىس ءورىسىن كەڭەيتۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتتى. 1986 جىلدىڭ ناۋرىزىندا كوكران ۆيردجينياداعى امەريكاندىق عالىمدار فەدەراسياسىنىڭ كونفەرەنسياسىنا قاتىستى. ءۇزىلىس كەزىندە ول فون حيپپەلمەن سەيسميكالىق تەكسەرۋ تاجىريبەسى تۋرالى سۇحباتتاستى.
كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ ىقپالى بويىنشا قازاقستان الدىڭعى ورىندا تۇراتىن. مۇندا اسكەري پوليگوندار مەن قارۋ-جاراق قويمالارى بولدى. شالعاي دالادا كەڭەس وداعى يادرولىق، حيميالىق جانە بيولوگيالىق قارۋعا ارنالعان پوليگوندار مەن زاۋىتتار سالدى. نەگىزگى پوليگون سەمەي وڭىرىندە شوعىرلاندىرىلدى. وندا 1949 جىلدان 1989 جىلعا دەيىن 456 يادرولىق جارىلىس جاسالدى: 86-سى اۋادا، 30-ى جەر بەتىندە، 340-ى جەر استى توننەلدەرى مەن شاحتالاردا. ينفەكسيا جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا قاتتى اسەر ەتتى.
جەڭىس
1994 جىلى 14 اقپاندا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اقش-قا العاشقى رەسمي ساپار جاساپ، پرەزيدەنت كلينتونمەن وڭاشا كەزدەستى. اق ۇيدەگى سالتاناتتى جيىندا كلينتون نازاربايەۆتىڭ «باتىلدىعىن، كورەگەندىگى مەن كوشباسشىلىعىن» جوعارى باعالاپ، اقش-تىڭ قازاقستانعا بەرەتىن كومەگىن ءۇش ەسەگە ارتتىرىپ، ونىڭ 311 ميلليون دوللارعا جەتەتىنىن مالىمدەدى.
بۇل ىزگى نيەتتى كورسەتۋگە جانە يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتۋگە اشىلعان العاشقى جول ەدى. بۇل – قازاقستان دامۋىنىڭ لوگوتيۆى. بۇل – قازاقستاننىڭ ەڭ بيىك كۇنى!