حالىقارالىق وزەندەر كۇنى ۇلكەن جانە كىشى وزەندەردى قورعاۋ ويىنان تۋىنداعان.
14 ناۋرىزدا كوپتەگەن ەلدەردە حالىقارالىق وزەندەر كۇنى (وزەندەرگە ارنالعان حالىقارالىق كۇن) اتاپ وتىلەدى، ول بۇرىن حالىقارالىق بوگەتتەرگە قارسى كۇرەس كۇنى، وزەندەر، سۋ جانە ءومىر ءۇشىن دەپ اتالدى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz.
بۇل كۇن، سونداي-اق، الەمدە «حالىقارالىق بوگەتتەرگە قارسى ءىس-قيمىل كۇنى» رەتىندە بەلگىلى، ول امەريكاندىق «حالىقارالىق وزەندەر جەلىسى» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ باستاماسىمەن ەكولوگيالىق كۇندەر كۇنتىزبەسىندە پايدا بولدى.
1997 جىلى ناۋرىزدا برازيليانىڭ كۋريتيبا قالاسىندا، ءىرى بوگەتتەردىڭ قۇرىلىسىنا قارسى العاشقى حالىقارالىق كونفەرەنسيا ءوتتى، ول جاڭا مەرەكەنىڭ قۇرىلۋىن قولدادى جانە «وزەندەردى، سۋدى جانە ءومىردى قورعاۋ ءۇشىن بوگەتتەرمەن كۇرەس كۇنىن جىل سايىن 14 ناۋرىزدا اتاپ وتۋگە شەشىم شىعاردى. كۇننىڭ ۇرانى: «وزەندەر، سۋ جانە ءومىر ءۇشىن!».
20 ەلدىڭ جۇرتشىلىعىن بىرىكتىرگەن كونفەرەنسيا ماڭىزدى مىندەت قويدى: وزەن باسسەيندەرىن باسقارۋدىڭ دەموكراتيالىق ادىستەرىن ازىرلەۋ. دەلەگاتتار ءوز ۇندەۋىندە كەلەسى سانداردى كەلتىردى: سوڭعى جارتى عاسىردا بوگەتتەردىڭ سالىنۋىنا بايلانىستى 60 ميلليونعا جۋىق ادام تۋعان جەرلەرىنەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى جانە جارتى ميلليون شارشى شاقىرىمعا جۋىق قۇنارلى جەرلەر مەن ورماندار سۋ استىندا قالدى. سول سەبەپتى، كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلار ءىرى بوگەتتەردىڭ بۇزىلۋ ءقاۋپى مەن ىقتيمال سالدارىن جانە ونىڭ قانداي قۇرباندار مەن زارداپتارعا اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن باعالاۋعا شاقىردى.
كونفەرەنسيا بارلىق جاسالاتىن امال-ارەكەتتەردى جانە ۇكىمەتتەردى، حالىقارالىق اگەنتتىكتەر مەن ينۆەستورلاردى «سۋ ءولىم ەمەس، ءومىر سىيلاسىن!» دەگەن ۇرانمەن ءىرى بوگەتتەردىڭ قۇرىلىسىنا ولاردى سالۋ جوبالارىنا حالىقارالىق تاۋەلسىز ساراپتاما جۇرگىزىلگەنگە دەيىن، سونداي-اق ادامدار مەن تابيعاتقا كەلتىرىلگەن زالال وتەلگەنگە دەيىن موراتوريي بەلگىلەۋگە شاقىردى،
بوگەتكە قارسى الەمدىك قوزعالىستىڭ الدىندا، ياعني، 1998 جىلى وسى كۇنى الەمنىڭ 20-دان استام ەلىندە، سونىڭ ىشىندە برازيليا، ءۇندىستان، تايلاند، اۆستراليا، رەسەي، جاپونيا، اقش-تا 50-دەن استام نارازىلىق اكسياسى ءوتتى.
ءبىرىنشى جىلى دەمونستراسيالارعا، نارازىلىق حاتتارىن جىبەرۋ، وزەندەردى تازارتۋ ناۋقاندارىنا 10 مىڭنان استام ادام قاتىستى. كەلەسى جىلى قاتىسۋشىلار 100 مىڭنان استى.
«رەتتەلمەيتىن وزەندەردىڭ سانى تەز ازايىپ بارا جاتقاندىقتان، ءبىز بوگەتتەردىڭ وزەندەرگە عانا ەمەس، باسقا دا تابيعي نىساندار مەن قۇبىلىستارعا اسەرىنە تاپ بولۋىمىز مۇمكىن. ەندى ءبىز وزەننىڭ تابيعي اعىنىنىڭ بۇزىلۋىنان بولاتىن زياندى باعالاي المايمىز جانە ونىڭ سالدارى پايدا بولعان كەزدە كەش بولادى»، - دەلىنگەن دۇنيەجۇزىلىك سۋ فورۋمى (World Water Forum) باعدارلامالارىنىڭ ۇيلەستىرۋشىلەرىنىڭ ءبىرى يۋتا كوللەردىڭ بوگەتتەر بويىنشا ەسەبىندە.
دۇنيەجۇزىلىك سۋ فورۋمىنىڭ حالىقارالىق تۇششى سۋ باعدارلاماسىنىڭ ديرەكتورى دجەيمس پيتتوك: «كاترينا داۋىلىنىڭ جاڭا ورلەانعا اسەرى ميسسيسيپي وزەنىنىڭ ادامنان ەكوجۇيەسىن بۇزعانى ءۇشىن كەك الۋىنىڭ ايقىن مىسالى دەۋگە بولادى»، — دەدى. — بوگەت اعىس بويىمەن اعۋى ءتيىس قۇمدى، لايدى، باسقا دا تۇبىندەگى شوگىندىلەردى ۇستاپ قالادى. بۇل ءوز كەزەگىندە وزەن اعىسىمەن كەلەتىن تىرشىلىك ءنارىنىڭ ءسۇزىلىپ، بوس قالۋىنا اكەلەدى.
الەمدەگى ەڭ ۇلكەن 177 وزەننىڭ (ۇزىندىعى 1 مىڭ شاقىرىمنان استام) ۇشتەن بىرىندە عانا نەگىزگى ارناسىندا بوگەتتەر نەمەسە باسقا قۇرىلىستار جوق. 21 ۇلكەن وزەن ءوز باستاۋىنان ساعاسىنا دەيىن ەركىن اعادى. كونگو، امازونكا جانە لەنا سياقتى ۇلى وزەندەردىڭ تاعى 43 ۇلكەن سالاسى رەتتەلمەگەن كۇيىندە قالىپ وتىر. وزەندەردە بوگەتتەر سالۋ - بۇكىل پلانەتانىڭ تابيعاتىنا ءقاۋىپ توندىرەتىن ءقاۋىپتى ءۇردىس. ءىرى بوگەتتەردىڭ جارىلۋىنان ىقتيمال قۇرباندار مەن اپاتتار قانداي سالدارعا اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى.
رەتتەلمەگەن وزەندەردىڭ كوپشىلىگى بۇگىندە ازيادا، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك امەريكادا. دۇنيەجۇزىلىك سۋ فورۋمىنىڭ بولجامى بويىنشا، الەمدەگى ءاربىر ءتورتىنشى ءىرى وزەن الداعى 15 جىلدا رەتتەلەدى. ءبىراق بوگەتتەرگە قارسى بەلسەندىلەر الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرىندەگى بوگەتتەردى بۇزۋعا ۇمتىلىپ، بەلسەندى جۇمىسىن جالعاستىرۋدا.
تاقىرىپقا وراي
ەلىمىزدە ءىرىلى-ۇساقتى 85 مىڭ وزەن بار. ولاردىڭ ىشىندە 7 وزەننىڭ (ەرتىس، توبىل، ەسىل، جايىق، سىرداريا، ىلە، شۋ) ۇزىندىعى 1000 كم-دەن اسادى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، سايتىمىزدا بۇعان دەيىن قازاقستانداعى ەڭ ۇزىن 5 وزەن جايلى جازعان بولاتىنبىز.