جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قاھارمانى قۋاندىق ەرمۇحانبەتتىڭ «1 جىل، 11 اي، 3 كۇن» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى.
شىعارمادا اۆتوردىڭ ءوز باسىنان كەشكەن وقيعالارى، 1986 جىلى قابىلدانعان رەسمي قۇجاتتار مەن قاۋلىلار توپتاستىرىلعان. اتالمىش كىتاپتا سول زۇلمات كەزەڭدى ارقاۋ ەتكەن وقيعالار كەزەڭ-كەزەڭىمەن باياندالعان.
اۆتور باستاپقى بەيبىت شەرۋدى ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە كارلاگ-تا جازاسىن وتەپ شىققان سوڭ، «جەلتوقسان» قوعامدىق-ساياسي بىرلەستىگى مەن پارتياسىن قۇرىپ، ىقپالدى قايراتكەرلەرمەن بىرگە كوپ جىلدار بويى ادىلدىك پەن ازاتتىق جولىندا كۇرەسكەن جەلتوقسانشىلاردى اقتاۋمەن اينالىسقان. ءارى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاريح بەتتەرىندە كورىنىس تابۋىنا، جاستاردىڭ ساناسىندا ساقتالۋىنا ىقپال ەتكەن.
«كىتاپتى جازىپ شىعارۋ اياق-استىنان ويعا كەلگەن جوق. 2019 جىلى قاراشا-جەلتوقسان ايلارىندا الەۋ جەلىدەگى پاراقشاما العاشقى بولىمدەرىن جازۋدى باستادىم. باستاپقىدا وقىرماندارىم جوق ەدى، بارا-بارا كوبەيە باستادى. سونىمەن قاتار، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، جازىقسىز سوتتالىپ كەتكەن 110 ادامنىڭ ءومىرى دە كىتاپ جازۋعا اسەر ەتتى. ءقازىر قاراپ وتىرساق، الماتى قالاسىندا جىل سايىن «جەلتوقسانشىلار» ۇيىمى كوبەيدى، جينالعان سايىن اركىم ءار ءتۇرلى اقپاراتتار ايتىپ، 200-دەي ادام كوز جۇمدى، سوتتالعاندار سانى كوپ دەگەندەي الىپقاشپا اقپاراتتار تاراتىپ جاتىر. وسى جايتتاردىڭ اق-قاراسىن وسى كىتاپتا اقتارىپ، زەرتتەپ جازدىق. ءوزىم كوميسسيا مۇشەسى بولدىم، بىرنەشە جىل جەلتوقسان كوتەرىلىسىن زەرتتەپ، زەردەلەدىم. م.شاحانوۆتىڭ كىتاپتارىندا جازىلماعان شىندىقتار جازىلدى.ناقتى دالەلدەر، شىنايى جايتتار جازىلدى كىتابىمىزدا. «جەلتوقساندى» جالاۋ قىلىپ، ونى جارا دەپ تىرناي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇگىنگى كۇنى بىزدەر بۇل كوتەرىلىستى ارحيۆكە قويىپ، بۇل ۇلتتىڭ تاريحىنداعى ماقتانىشى دەپ قاراۋىمىز قاجەت. مىنە وسى جايلى كىتابىمدا دا اتاپ ءوتتىم»،–دەيدى كىتاپتىڭ اۆتورى قۋاندىق ەرمۇحانبەت.
ءىس-شارا جامبىل اتىنداعى جاسوسپىرىمدەر كىتاپحاناسىندا ۇيىمداستىرىلدى. كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمىنا جەلتوقسانشىلار، قوعام قايراتكەرلەرى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن جاستار قاتىستى. تاريحشى-عالىمدار مۇنداي شىعارمالاردىڭ جارىق كورۋى الداعى ۋاقىتتا دۇرىس تۇجىرىم شىعارۋ جانە وسكەلەڭ ۇرپاققا تاۋەلسىزدىكتىڭ ءقادىرىن ۇعىندىرۋدا تاپتىرماس قۇرال ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى.
«مەن ەرمۇحانبەتپەن كوپتەن بەرى تانىسپىن. ەكەۋمىزدى تابىستىرعان جەلتوقسان كوتەرىلىسى. تاريح بەتتەرىندە وسكەلەڭ ۇرپاققا قايسارلىقتى ۇعىندىراتىن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ اشىلماعان، اقتارىلماعان جايتتارى كوپ. ەرمۇحانبەت وسى كىتابى ارقىلى ءبىراز جايتتاردى انىقتاپ بەردى. كىتاپ جايلى ايتار بولسام، ماعان ەكى دۇنيە ۇنادى. ونىڭ ءبىرى وقيعاداعى ادامداردىڭ اتتارىنىڭ وزگەرتۋسىز جازىلۋى، ءارى تاريح بەتتەرىنە جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋى»، – دەيدى ساياساتكەر دوس كوشىم.
«ەرمۇحانبەتپەن كازگۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە قاتار وقىدىق. ءبىز قازاق بولىمىندە، ول كپسس تاريحى بولىمىندە ەدى.
ءۇش بولىمنەن تۇراتىن كىتاپتىڭ «ءومىرىمدى وزگەرتكەن جەلتوقسان» اتتى بولىمىندە مۇرات، راشيد، تالعات (مارقۇم)، سويۋزحان سياقتى گرۋپپالاستارىمنىڭ اتى ءجۇر، جاعىمدى-جاعىمسىز «دوستار» رەتىندە سيپاتتالاتىندارى دا بار. كىتاپتىڭ «قاراشاڭىراق - قاسيەتىم»، «ءبىزدى تاعدىر تابىستىردى» اتتى بولىمدەرى دە قىزىقتى. قۋانارلىعى، اۆتوردىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن باستالعان ستۋدەنتتىك ءومىرىنىڭ وتباسى قۇندىلىقتارىن ساقتاپ قالۋىمەن جانە جەكە باسىنىڭ باقىتىمەن اياقتالۋى بولدى»، – دەيدى كۇلپاش ءىلياسوۆا ەسىمدى اپايىمىز.
جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى شىندىقتى كورسەتۋگە تىرىسقان ەرمۇحانبەت اعامىزدىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ 85 پايىزى وسى كىتاپتا كورىنىس تاپتى دەپ ايتساق، ارتىق بولماس.
ەرمۇحانبەت اعامىز 1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرۋشىنىڭ ءبىرى رەتىندە جانە الماتى الاڭىنداعى قاقتىعىستار ورتاسىندا بولعانى ءۇشىن 5 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. قارلاگتىڭ قاتاڭ تارتىپتەگى ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونياسىنا ايدالادى.
باستاپقى ۇكىم 2 جىلعا قىسقارتىلىپ، 1989 جىلدىڭ 3 اقپان كۇنى، مەرزىمىنەن بۇرىن بوستاندىق العان سوڭ، وقۋىنا قايتا قابىلدانىپ، 1992 جىلى تاريح جانە ساياساتتانۋ مامانى ديپلومىن الىپ شىعادى.
قۋاندىق ەرمۇحانبەت 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن تەكسەرۋ جونىندەگى پارلامەنتتىك كوميسسيانىڭ قۇرامىندا، ونىڭ جەكتەكشىسى م.شاحانوۆتىڭ قوعامدىق كومەكشىسى بولا ءجۇرىپ، جازىقسىز قۇربانداردى اقتاۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسقان.