Tól teńge – tórimizde!

15 qarasha – elimizdiń Ulttyq valútasynyń, ıaǵnı tól teńgemizdiń aınalymǵa engizilgen kúni. Ulttyq valúta – bul eldiń zańmen belgilengen aqsha birligi. Valúta (ıtal. voluta – qun, baǵa) – taýarlar qunynyń shamasyn ólsheý úshin paıdalanylatyn aqsha ólshemi. Búgingi kúni ózimizdiń valútamyz da eldiń qarjylyq Táýelsizdiginiń ajyramas sımvolyna aınaldy.

«Denge» men «Tańǵa»

Sál sheginis. Biz Keńes Odaǵynyń aqsha­symen ósken urpaqpyz. Mektepte oqyp júrgende ata-anamyz bergen 20 tıyndy alyp, asqanaǵa qaraı qustaı ushatynbyz. 20 tıynǵa tórt prándik keletin. Bertinde, stýdent bolǵanda 3 somǵa bir tort alyp, aýyldan kelgen sálemdemeni «jýatyn­byz». Al ulttyq valútamyzdy qolymyzǵa 4-kýrsta oqyp júrgende ustadyq. Árıne, maqtanysh boldy. Ol endi eseıe bastaǵan, el irgesine bir kirpish bolyp qalanýdy maqsat tuta bastaǵan shaǵymyz bolatyn.

AQSH-tyń dollary, Qytaıdyń ıýany, Shvesıanyń krony, Kýveıttiń dınary bar, al biz kimnen kem edik, óz aldymyzǵa otaý quryp, egemen el atanyp, osydan 29 jyl buryn biz de tól valútamyzdy shyǵardyq.

Iá, Qazaqstan jańa Ulttyq valútasyn engizý qadamyn 1992 jyly bastap ketti. Aldymen quramyna Meńdibaı Álın, Tı­mýr Súleımenov, Aǵymsaly Dúzelhanov jáne Haırolla Ǵabjalılov syndy joǵary dárejeli mamandar kirgen arnaıy komıs­sıa qurylyp, olar jańa valútany ázirleý jumysyna birden kirisip ketti. Jańa valú­tanyń keskinin daıyndaý jumystary bizdiń Almaty qalasynda erekshe qupıa jaǵdaıda júrgizilgen.

Jańa valútanyń ataýyn «teńge» dep ataý týraly sheshim qabyldanady. «Teńge» sózi bastaýyn orta ǵasyrlardaǵy túrki memleketteriniń kúmis aqshasy «denge», «tańǵadan» alady dedi sarapshylar. Al qaǵaz aqshaǵa halqymyzǵa belgili aqyn-ja­zýshy, ǵalym, oıshyldardyń beınelerin salý uıǵaryldy. 1992 jyldyń tamyzynda Ulttyq bankte teńge kýpúrasynyń úlgi­lerin bekitken dızaınerler toby Anglıaǵa jol tartady.

Bizdiń memlekette aqsha bastyratyn fabrıka joq edi. Qundy qaǵaz bastyratyn qarjy da tapshy bolǵan. Tegeýrindi ári jedel jumystardyń nátıjesinde Ulybrı­tanıanyń Harrison & Sons dep atalatyn shaǵyn otbasylyq baspahanasy qaǵaz aq­shamyzdyń birinshi partıasyn basyp shy­ǵardy. Bul jumys olarǵa búkil álemge tanymaldylyq jáne eń jaqsy eksport­tyq taýar úshin patshaıym II Elızaveta­nyń altyn belgisin alyp keldi. Al alǵash­qy metal monetalarymyz Germanıada jezden jáne nıkel kúmisten jasaldy. Shetelde ázirlengen aqshalarymyz elge jalǵa alynǵan «Il-76» ushaǵymen tasyp ákelingen. Sóıtip, 1993 jylǵy qarasha­nyń 13-i barlyq gazet aǵartýshy ál-Fara­bı, dáýlesker kúıshilerimiz Súıinbaı men Qurmanǵazy, ǵalym Shoqan Ýálıhanov, aqyn Abaı, Ábilqaıyr han beınelengen jańa valútamyzdyń sýretterin berdi.

Al 15 qarashada saǵat 08.00-den Qa­zaqstan Respýblıkasynyń ulttyq valú­tasy – teńge aınalymǵa engizilip, 18 qara­shada saǵat 08.00-den bastap teńge Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdy tólem quralyna aınalady. Osy jyly qarasha­nyń 22-sinde zeınetaqy men eńbekaqy teńgemen berile bastady. Elimizde «valú­ta aıyrbastaý» pýnktteri ashylyp jatty.

Keıinirek Almaty qalasynda Ulttyq banktiń Banknot fabrıkasy, Óskemende Moneta saraıy ashyldy. Ýaqyt talabyna saı teńgeniń dızaıny ózgerdi. Búginde kýpúralarymyz 18 deńgeıli qorǵanys qabatyna ıe, qoldan jasaý múmkindigi barynsha shektelgen qarjylyq aınalym quraly bolyp sanalady. Demek, damyǵan elder valútasymen básekege tura alady. Osy oraıda úsh jyl qatarynan – 2011, 2012, 2013 jyldary álemdegi eń ádemi aqsha (10 myń, 5 myń jáne 1000 teńgelik banknottar) dep tanylǵanyn da atap óteıik.

Aıaq astynda jatpasyn

Teńge dese, elge belgili satırık, marqum Úmbetbaı Ýaıdın ustazymyzdyń eske oralatyny bar. Ol kisi meniń dıplom jetekshim bolǵan. Sondaı jumsaq, meıirimdi jan edi. Birde dáris kezinde pat­rıottyq sezim, otanshyldyq týraly sóz bolǵanda, aıtqan áńgimesi bar-dy.

– Jerde jatqan tıyndy kórsem, min­detti túrde kóterip alamyn. Ol 1 tıyn bolsyn, 5 tıyn bolsyn, meıli. Sosyn úıge ákelip ydysqa jınaı beremin. Bul isime úlken ekenmin dep namystanbaımyn. Bul meniń usaqtyǵym emes, kerisinshe, ulttyq sımvolymyzǵa degen qurmetim dep bilemin. Sebebi, ár tıynda eldigimizdiń basty belgisi – Eltańba beınelengen. Al memle­kettik rámizderimiz jerde jatpaýy kerek, tabanǵa taptalmaýy tıis, – degen edi úlken júrekti ustaz. Bizge de tól teńgemizdi qur­mettep júrsin dep qulaqqaǵys qyp aıtqa­ny eken-aý. Rasymen de, bile-bilgen adamǵa eldigimizdi aıǵaqtap turǵan memlekettik rámizderdi qasterleýde usaq-túıektik bol­masa kerek.

Ydysqa jınaý demekshi, bizdiń bir ta­nystarymyz boldy, qyz ben jigit. Ekeýi alǵash kóńil jarastyryp júrgen kezde jigit 3 lıtrlik bankaǵa 1 tıyndardy jı­naı bastady. Ol da sol aıaqasty bolmasyn degen nıetpen jınaǵan sekildi bolyp kóri­netin maǵan. Keıin ýaqyt óte kele jigit «Osy banka tolǵanda, biz úılenemiz» dep ázildeıtin. Rasymen de ekeýi úılenip, bala­ly-shaǵaly boldy. Qyzyq, á?!

Júz teńge

Kúndelikti júretin jolymyzda bir ti­lenshi kisi kúnde otyrady. Qolarbada. Eki balaǵy bos.

Biraz uzap ketken kezde:

– Qap-aı, ana kisige nege tıyn tastama­dyq! – dedim.

– Mende bar ǵoı aqsha, asqanaǵa bergen aqshańyz, sony bereıik, – dedi «Kúmis qa­syǵym».

– Bere ǵoı. Qansha salasyń qorabyna?

– Júz teńge! On teńge salsam, aýrýha­naǵa barýyna jetpeı qalyp júrer, – dedi ýaıym jegen kóńilmen.

Tól teńgemiz aınalymnan túspeı, úl­kendi de, kishini de qýantyp, kádemizge ja­raı bergeı!

TAQYRYPQA ORAI

Álem jáne aqsha

Alǵashqy qaǵaz aqsha Qytaıda 812 jyly paıda bolǵan desedi.

HİH ǵasyrda Aláska­da teriden aqsha jasaıtyn bolǵan.

Ejelgi kelt taıpa­synda «o dúnıede qaıtaramyn» dep serttesip, qaryzǵa aqsha alatyn bolǵan.

Al ejelgi Grekıada qaryzy bar adam moınyna arnaıy taqtaısha ilip júrgen kórinedi.

Eskendir Zulqarna­ıyn – tıyndarda óz beınesin ornatýǵa alǵash buıryq ber­gen patsha.

Saýd Arabıasynda tek áıelder jumys isteıtin bank bar.

Kanadada kezinde dınozavr beınelen­gen tıyndar shyǵa­rylǵan.

Alǵash ret nesıe

AQSH-ta 1937 jyly rásimdelgen.

Bir banknotada júz myńdaǵan mıkrob­tar ómir súredi.