1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisi – ár qazaqtyń júreginde. Ásirese, sol tusta elim, jerim dep soqqan appaq júregin qolyna ustaı alańǵa shyqqan jastardyń hám búgingi aǵa býynnyń máńgi kókeıinde.
Iá, Jeltoqsan – qazaq jastarynyń júregimen, tegeýrindi kúsh-qaıratymen jasalǵan uly erlik. Oǵan qatysqan jastardyń taǵdyry da ońaı bolmady. Túrmeniń azabyn tartqandary da az emes, jumystan, oqýdan qýylyp, densaýlyǵynan aırylǵandary qanshama!
Qaladaǵy A.P.Chehov atyndaǵy Ortalyq qalalyq kitaphanada jastar Júrsin Tastekeev, Nurlan Meıramov, Ahmet Mahatov, Dına Náltaeva, Naǵıma Dalabaeva, Bagızat Ámirhanova syndy jeltoqsanshy aǵa-apaılarymen kezdesti. Aǵa býyn men jas býyn arasynda dıalog ornamas buryn, sonaý yzǵarly Jeltoqsan oqıǵasynda qyrshynynan qıylǵan bozdaqtarǵa bir mınýt únsizdik jarıalandy. Sosyn meımandar eske alý qanshalyqty aýyr bolsa da, ótken kúnderge sheginis jasap, jasóspirimderdiń suraqtaryna oraı, Jeltoqsan oqıǵasynyń shyn máninde qalaı bolǵanyn, jastar ne úshin alańǵa shyqqanyn áńgimelep berdi.
Sol tustaǵy alańǵa shyqqan jastardyń deni aýyldyń qara domalaq balalary edi. Olar arman qýyp arý Almtyǵa kelgen. Oqýǵa túskeni tústi, túse almaǵandary jumysqa turdy. Aýyldan, qalyń qazaqtyń arasynan kelgen qyz-jigitter orys tilin qaıdan bilsin, mine, til bilmegenniń zardabyn osy tusta tartty. Eń aýyr, qara jumysqa de jegilgen qazaq jastary. Al oqýda júrgenderi sabaqtan keıin vokzalǵa baryp kómir túsiretin. Kóshede bir-birimen sóılesip tursa, «Nege biz túsinbeıtin tilde sóılesip tursyńdar? Orys tilinde áńgimelesińder, bizge túsinikti bolsyn!» dep, orystyń kempir-shalyna deıin óktemdik tanytatyn Almaty kóshesinde.
– Jeltoqsan oqıǵasynyń bastalýyna Máskeýdiń bizdiń eldiń basshysyn aýystyrý jónindegi ámirshildik áreketi ǵana sebep bolǵan joq. Jańa basshylyqqa Qazaqstan halqyna múldem tanys emes Kolbınniń kelýi jyldar boıy jınaqtalǵan ashý-yza men narazylyqtyń syrtqa atylyp shyǵýyna túrtki boldy. Jetpis jyldaı ústemdik qurǵan totalıtarlyq júıe qansha árekettengenimen, bizdiń oı-pikir bostandyǵymyzdy tunshyqtyra almady. Biz alańǵa qazaq eline óz ultyna basshy saılansyn degen uranmen shyqtyq, – dedi jeltoqsandyq ardager Júrsin Tastekeev.
Al zamandasynyń sózin jalǵaǵan Ahmet Mahatov:
– Biz eshkimge jamandyq jasaǵan joqpyz. Eshqandaı buzaqylyqqa barǵan joqpyz. Biz «Qazaqqa qazaq basshylyq etsin!» degen patrıottyq uranmen beıbit sherýge shyqtyq. Bizdi tyńdaıdy, qulaq asady dep sendik. Ókinishke oraı olaı bolmady. Bizdi bir keshte buzaqylarǵa aınaldyryp shyǵardy da, áskerı kúshterdi jaýyp kelip jiberip, uryp, toqpaqtap, muz qatqan jeltosqanda sý shashyp, ıtke talatyp, basyp, janshyp, úsh kúnniń ishinde qalany tazartyp tastady. Osynaý yzǵarly sátterde qazaq jigitterimen birge qoryqpaı alańǵa shyqqan, qansyrap jatqan azamattardy aman alyp qalý úshin olardy náp-názik qoldarymen muz ústimen súırelegen júrekti, qaısar qazaq qyzdaryn áli kúnge qurmet tutamyn! – dedi tebirene.
Keshtiń taǵy bir meımany - Nurlan Meıramov jastardy Táýelsizdiktiń qadirin bilýge, bilimdi, bilikti, eljandy bolýǵa shaqyrdy.
Iá, alańǵa tek er-jigitter ǵana emes, názik jandy, qaısar minezdi qarakózderimizdiń de qatysqany málim. Almaty ınovasıalyq-tehnıkalyq kolejiniń stýdenti Erasyl Jumash: «Jeltoqsan oqıǵasyna qatysqan qazaq qyzdarynyń basynan saper kúrekpen urǵany ras pa?», – degen suraq qoıdy. Qyzdarǵa qol kóterýge bolmaıdy degen tárbıemen ósken qaıran tap-taza bala, ol kezdegi qatygezdikti kórgen joq qoı! Kórmeı-aq qosyn, árıne! Biraq bul Táýelsizdiktiń bizge qalaı kelgeni, qandaı jolmen jetkeni týraly bilip júrsinshi!
Bozbalanyń osy saýalynan keıin zalda birazǵa deıin únsizdik ornady. Dına Náltaeva men Bagızat Ámirhanova «naǵyz qıyndyq kórgen zamandasymyz Naǵıma apaılaryń» dep ortaǵa shyǵardy. Osy sátte keıipkerlermen birge tebirenbegen, kózine jas almaǵan adam qalmady desek bolar.
Naǵıma DALABAEVA, jeltoqsanǵa qatysýshy:
– Men ol kezde 17 jas bolatynmyn. Kolej stýdenti edim. Oǵan qosa, «ADK»-da qurylysta jumys istep júregen kezimiz. Kóbimizdiń orysshaǵa shorqaqpyz. Orystar bizdi mensinbeı «kalbıtter» deıtin. Ózimizdiń aq, adal eńbegimizben tapqan jalaqymyzdy alý úshin de orystarǵa jalynatynbyz.
Kesh qaraıǵan, saǵat segiz, jumystan kelip jatqan sátimiz edi. Jastardyń alańǵa shyǵyp jatqanyn estip, biz de qarap otyra almadyq, «bılikke ózge ult emes, ózimizdiń qazaq kelsin, osy qorlanǵanymyz jeter» dep, jeltosqannyń aıazyna qaramaı shyǵyp kettik alańǵa. Bes qyz edik.
Alańda nebir soraqylyqty kózimiz kórdi. Qyzdardy dýbınkamen uryp qulatyp, muzǵa otyrǵyzyp qoıǵanyn, shashtan súırep, ıtke talatyp, muzdaı sý shashqanyn, tipti bir qyzdy basynan saper kúrekpen salyp kep qalǵanda qaq aırylǵan basyn da, qan jýǵan betin de kóz kórdi. Bizdi qaqap turǵan aıazda mashınaǵa tıep alyp, qaladan 19 shaqyrymdaı bolatyn jerdegi aıdaladaǵy kólge aparyp tógip ketti.
Jeltoqsannyń muzy qatqan paltomyzben bizdi sýdan ózimizdiń jigitter shyǵaryp aldy. Sol mańdaǵy bir saıajaıdyń terezesin syndyryp kirip, sonda túnedik. Erteńine jaryqta bizdi kórgen beıtanys túrikter jyly úıine kirgizip, muz bolyp qatyp qalǵan kıimderimizdi aýystyryp, ystyq sháıin berip, «Moskvıch» kólikterimen jataqhanamyzǵa jetkizip saldy. Sol túrikter keıin óz eline kóship ketken eken, bıyl bizge izdeý salyp jatyr dep estidik jaqynda. Bizdiń keıingi taǵdyrymyzǵa alańdap, habar bilgisi kelip jatqan túrik baýyrlarǵa alǵystan basqa aıtarymyz joq. Bes qyzdyń ekeýi qazir iz-túzsiz joǵalyp ketti. Kenje degen qurbymyzdy «jastardy uıymdastyrýshy, búlikke sebepker» degen jeleýmen elden jyraqqa, Máskeýge bes jylǵa jer aýdaryp jiberdi. Bes jyl boıyna jat jerde, aǵaıyn-týystan alysta, kirgen-shyqqany ańdýly qatań kúzetpen kúnder keshti. Mine, bizdiń qazaq qyzdarynyń da búgingi Táýelsizdik jolynda júrip ótken izi saırap jatyr.
P.S.
Namysty, eljandy, rýhty qazaq jastarynyń tabandy tegeýrinimen, alapat kúsh-qaıratymen kelgen búgingi Táýelsizdikti biz senderge, jastar, amanattaımyz! Kesh qonaqtarynyń aıtqan tilegi osyndaı.