Azattyqqa umtylys: Azamattyq erlik laıyqty baǵasyn alýy kerek

1986 jyly órimdeı ul-qyzdarymyz Keńes Odaǵynyń qaharynan qaımyqpaı, ult namysy úshin alańǵa shyqty. Osy kúnnen soń týra bes jyl ótkende Táýelsizdigimizdi jarıalaýymyzdyń sımvol­dyq máni zor. Bul oraıda, azattyqtyń alǵashqy qarlyǵashtary – Jeltoqsan qaharmandarynyń azamattyq erligi laıyqty baǵasyn alyp, josparly túrde nasıhattalýy kerek.

Qasym-Jomart TOQAEV

TÁÝELSİZDİKTİ  JAQYNDATQAN  JELTOQSAN

Demokratıa dese, kóz aldymyzǵa ne eles­teıdi? Árıne, oıymyzǵa birden Amerıka Qu­rama Shtattary keledi. XIX ǵasyrda Fran­sıada ómir súrgen qoǵam qaıratkeri, ǵalym Aleksıs de Tokvıldiń «Amerıkadaǵy demok­ratıa» atty eńbegi bar. Qazir ǵana emes, sol zamannyń ózinde AQSH-taǵy demokratıalyq ózgerister eýropalyq saıasatkerler men ǵa­lymdardy tańqaldyrǵan. Solardyń ishinde Aleksıs de Tokvıl bar. Ol ataqty eńbegin AQSH-qa sapary barysynda jergilikti ómirdi kórý arqyly jazdy.

Halqymyzda kóripkeldigimen este qalǵan iri tulǵalar bar. Biri Máshhúr Júsip dese, óz­geleri Abylaı hannyń túsin joryǵan Buqar jyraýdyń esimin eske alady. Jahandyq deń­geıdegi osyndaı tulǵalardyń biri Aleksıs de Tokvıl. Ol óz kitabynda «erte me, kesh pe, báribir álemde demokratıa ornaıdy», – dep boljap edi.

XX ǵasyrda onyń boljamyn amerıkalyq áleýmettanýshy jáne saıasattanýshy Samýel Hantıngton dáleldedi. Ol «demokratıalaný tolqyndary» teorıasyn jasady. Demokra­tıalaný tolqyny teorıasy saıası jańǵyrý konsepsıasy aıasynda ómirge keldi. Onyń teorıasy boıynsha XIX ǵasyrdyń basynan beri 3 demokratıalaný tolqyny men 2 keri ketý tolqyndary boldy:

• 1-tolqyn (1828–1926 j.j.)


• 1-keri ketý (1922–-1942 j.j.)


• 2-tolqyn (1943–1962 j.j.)


• 2-keri ketý (1958–1975 j.j.)


• 3-tolqyn (1974 j. beri).

Keri ketý tolqynynda demokratıalyq óz­gerister tejelgen. KRSO ydyraǵan soń odaq­tas elderdiń táýelsizdik alý úrdisi osy úshinshi demokratıalaný tolqyny aıasynda ótti.

TARIHI ÁDİLDİK KEREK

Demokratıalaný úderisine tek álemdik so­ǵystar ǵana emes, kolonıalardaǵy azattyq úshin kúres te áser etken. Táýelsizdikke qol jetkizgen elderdiń tarıhyna mán berip qaraı­tyn bolsaq, halyqtyń egemendik úshin kúres­kenin kóremiz. Amerıka demokratıasy atala­rynyń saıası ıdeıalary, Mahatma Gandıdiń beıbit jolmen kúresi, Mustafa Kemaldyń etatızmine negizdelgen saıası kúresi bolmasa qazirgi zamanǵy AQSH, Úndistan men Túrkıany elestete almaýshy edik. Bul saıası kúrestiń astarynda halyqtyń ádildik, teńdik pen erkindikke umtylysy jatyr.

Qazaqstannyń táýelsizdik alýyna da ha­lyqtyń demokratıaǵa umtylysy áser etti. Demokratıaǵa umtylys jalań sóz emes, asta­rynda ádildik, teńdik pen erkindik bar. Táýelsizdikke jol ashqan 1986 jyly 17-18 jeltoqsandaǵy jastardyń kóterilisi sebepshi boldy.

Kúrespeı jetken dúnıeniń esh qadiri bol­maıdy. Sondyqtan osy tarıhı kúnderge tek saıası-quqyqtyq baǵa berilip qana qoımaı, memlekettik ıdeologıanyń negizine aınalýy tıis. Sol kezde ǵana memleket pen halyq shy­naıy rýhanı táýelsiz ekenin sezinedi.

Jeltoqsan kóterilisiniń egemendik pen táýelsizdikke qol jetkizýdegi tarıhı rólin moıyndaý arqyly biz tarıhı ádildikti ǵana qalpyna keltirmeımiz. Biz osy arqyly demok­ratıalyq ózgeristerge jol ashamyz. Sebebi, jastardyń alańǵa shyǵýyna demokratıalyq talaptary áser etti. Bul baǵytta jumys isteý­ge zańnamalyq negiz ben atqarylyp jatqan sharalar jetkilikti.

Sózsiz XX ǵasyrdy adamzat tarıhyndaǵy mańyzdy kezeń deýge bolady. Sebebi, kolonıal­dy júıe kúırep, búkil álemde táýelsizdik saltanat qurdy. Birinshi dúnıejúzilik soǵys ımperıalızmge aýyr soqqy berdi. Alyp derjavalar endi esin jınaı bergende Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastaldy. Osy eki álem soǵysynan soń kóp el egemendikke qol jetkizdi. KSRO-nyń ydyraýy men Iýgoslavıanyń bólinýi bul úderistiń sońǵy núktesin qoıdy. Keńes ókimeti ydyraǵan soń Qazaqstan táýelsizdikke ıe boldy. Sol táýelsizdikke halyq­tyń demokratıaǵa degen umty­lysy sebepshi boldy. Bul tarıhı ádildik aqyryndap qalpyna kelýde. Osy oraıda tek Táýelsizdik kúnin ǵana emes, Demokratıalyq jańarý kúniniń de tarıhı mańyzdylyǵyn atap ótken jón.

«EGEMEN ELDER SHERÝİ»

1986 jyldan bastaldy

Elimizdiń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev bıyl egemendik kúni qarsańynda ótken sharada sóılegen sózinde «Biz qazir Ádiletti Qazaqstandy quryp jatyrmyz. Sondyqtan ótken zamannyń qaıratkerlerine, olardyń eńbegine laıyqty, ádiletti baǵa berip oty­rýymyz kerek», – dep edi. Osy oraıda ótkenge nazar aýdarǵan jón.

1991 jyly 16 jeltoqsanda Joǵarǵy ke­ńesi «QR táýelsizdigi týraly» zańdy qabylda­dy. Odan bir jyl buryn 25 qazanda «Ege­mendik deklarasıasyn» qabyldap edi. Bul Joǵarǵy Keńestiń azattyq tarıhyndaǵy ma­ńyzdy rólin kórsetedi.

Osy kúnder óte mańyzdy. Dese de, sol óz­geristerge biz joǵaryda atap ótken 1986 jyl­ǵy jastardyń kóterilisi sebep boldy. 1991 jyly 12 jeltoqsanda «Qazaqstandaǵy 1986 jylǵy 17-18 jeltoqsandaǵy oqıǵalarǵa qa­tysqany úshin jaýaptylyqqa tartylǵan aza­mattardy aqtaý týraly» Jarlyq shyǵyp, Qa­zaqstandaǵy 1986 jylǵy jeltoqsannyń 17-18-indegi oqıǵalarǵa qatysqany úshin qyl­mystyq, ákimshilik jáne tártiptik jaýapqa tartylǵan adamdar aqtaldy. Sondaı-aq, Jar­lyqtyń 4-tarmaǵy boıynsha jeltoqsannyń 17-si – Qazaqstan Respýblıkasynyń Demokra­tıalyq jańarý kúni dep jarıalandy. Sebebi, dál sol oqıǵalar demokratıalyq jáne rýhanı saladaǵy ózgeristerge túrtki boldy.

Reseılik depýtat Petr Zerınniń «Sývere­nıtetter parady» degen tujyrymy bar. Ol bul sózi arqyly 1988–1991 jyldardaǵy odaq­tas respýblıkalardaǵy táýelsizdikke umtyl­ǵan saıası kúresti sıpattady. Depýtat ne úshin 1988 jyldan bastady? Sebebi, sol jyly bal­tyq boıy elderinde Estonıa, Lıtva jáne Latvıada saıası kúres bastaldy. Bizdińshe «Egemen elder sherýin» 1986 jyldan bastaǵan jón. Sebebi, Mıhaıl Gorbachevtiń saıası refor­malary bastalǵannan keıingi eń alǵashqy ha­lyq tolqýlary sol jyly Almatyda ótken. Keıin halyqtyń egemendikke umtylysy res­pýblıka basshylyǵynyń saıası saqtyǵynyń áserinen bir orynda tura­lap qaldy.