Juldyzdardyń qımyl- áreketine qaraǵanda, Almatyda qulaq úsıtindeı úskirik bolmaıtyn syńaıly
«On bes kúni Qudaıdiki, on bes kúni kedeıdiki» dep atalatyn naýryz aıy osy. Halyq aıtsa, qalt aıtpaǵan ǵoı.
Birdiń aıyn (naýryz) «súrdiń aıy» degen. Bul et súrlenetin aı ekenin bildirgeni. Kókekti (sáýirdi) «kók ishek» dep ataǵan. Kókekte kók shyǵyp, maldyń ishegi kógeredi.
Mamyrdy «maı ishek» degen. Mamyrda maldyń ishegine maı júgiretinin meńzese kerek.
Árbir aı men amalǵa naqpa-naq at qoıyp, aıdar taqqan qazekeńniń kez kelgen paıymynda úlken parasat bar.
«Kúshtiń aıy» atanǵan úshtiń aıynyń (aqpan) bitýine bes kún qaldy. Qylaýlap, aragidik tynystap qar jaýyp, onyń yzǵary betti qarydy. Juldyzdardyń qımyl- áreketine qaraǵanda, Almatyda qulaq úsıtindeı úskirik bolmaıtyn syńaıly. El «momyn, tımeseń tımeıdi» dep júrgen Barys isterin istep alyp, quıryǵyn qaıqaıtyp tarıh qoınaýyna bettep barady. Al Qoıan bolsa, «meniń de kúshimdi kórersińder áli» degendeı tisin shyqyrlatyp, kezegin kútýde. Qys toqsany (ońtústikte toqsan kúnge sozylady) naýryzdyń 13-14-ine shyǵatynyn eskersek, áli de saqtanǵan abzal.
Qazekeń «Úrkerli aıdyń – bári qys» dep maqaldasa, sahalar «Úrker sýyqty shaqyrady» deıdi, tatar men bashqurt bolsa, «Úrkerli aı – úskirik» degen. Osy oraıda qystyń alty aıǵa sozylǵandyǵy týraly mynadaı bir ańyzdy oqyrman nazaryna usynýdyń reti kelgen sıaqty. Este joq eski zamanda Úrker kókten túspeı, kún jylymaı, únemi qys bolyp turady eken. «Osydan jerge bir tússe, sazaıyn beremiz» dep haıýanattardyń bári Úrkerge óshigip júredi. Birde ondaı da kez bolypty. Haıýanattar juldyzdardy taptap, óshirip jatady. Alty juldyz sıyrdyń tabanynyń astynan (ashasy arasynan) shyǵyp, kókke ushyp ketedi. Alty aı qys sodan qalypty desedi. Biraq burynǵydaı únemi qys bolýyn qoıypty...
Biz sóz etip otyrǵan aptanyń sońyna qaraı Naýryz aıy bastalady. Qazaqsha jyldyń basy – Jańa jyl! «Áz-Naýryz», «Qus qanaty», «Naýryzdyń aqsha qary», «Kók kóje», «Alasapyran», «Bes qonaq», «Naýryz», «Ábdikeı» sıaqty tolyp jatqan amaly bar...
Naýryz aıynyń alǵashqy jartysynda aýa raıy aýmaly-tókpeli, sharýaǵa jaısyz bolyp, ekinshi jartysynda kún jylynyp, qystan qysylyp shyqqan kedeıge keńshilik bolady. «Naýryzdyń on bes kúni qudaıdiki, on bes kúni kedeıdiki» degen támsili osyǵan qarap aıtylsa kerek.
TABIǴAT QUBYLYSTARYNA QARAP JASALǴAN JORAMAL
* Qys qarsyz bolsa, jaz qýań bolady. Jer kólkildep, ylǵal molaısa, jazda jer otty bolady.
* Dala qarly bolsa, keler jazda jer nárli bolady.
* Alqap qalyń qar jamylsa, kókekte kól sýǵa tolady.
* Eki aralyqta qar jaýsa, kóktem jańbyrly bolady.
Bir baıqaǵanymyz, juldyzshylar men esepshiler Naýryz aıy kelgende (kóktem bastalǵanda) ylǵı da pikir talastyratyn bolǵan. Sebebi, jyldyń almasýy, túrli amaldyń qat-qabat kelýi bir toqtamǵa kelýge mursha bermegen. Ǵalym Aǵjan Mashanov mysalǵa keltirgen ataqty ál-Farabıdiń «Naý bolsa – daý bolady» degen ( «Ál-Farabı», 1970 j.) máteldi sózi bul pikirimizge qýat bergendeı. Naý – naýryzdyń basy, ıaǵnı kóktemniń de, jyldyń da basy.
Naýryzdy parsynyń «naý» – jańa, «rýz» – kún degen sózinen shyqqan, ıaǵnı «jańa kún» degen maǵynany bildiredi delinip júr. Degenmen, bul aıtylǵandy túbegeıli pikir dep qaraýǵa bolmasa kerek.
Qoldanystaǵy kúntizbe boıynsha, búgin aqpannyń 23-i. Aı esebinshe, naýryzdyń – 3-i. Al qazaqsha, aqpan aıynyń 11-i. Sóz etip otyrǵan aptamyz aıdyń basy men ortasyna jáne sońǵy aptasyna sáıkes kelip tur. Bul aýa raıynda bolatyn ózgeristi ańǵartsa kerek. Aldaǵy aptada aýa raıy turaqsyz bolatyn syńaıly: ashyq kún de, jaýyn- shashyn da kórinis berýi ǵajap emes. Biraq tańerteń bolmashy yzǵar jáne túnge qaraı aıtarlyqtaı sýyq oryn alady...