Qazaq kınosy talaı-talaı qıyn kezeńderdi bastan keshirgen.. Alaıda dál osy kezeń tym azapty,tym aýyr shaq..
Montaj - fılmge jan bitetin kezeń
"Qara qyz" jobasynyń túsirý kezeńi bitkeli de birshama ýaqyt ótti. Jalpy, kıno úsh ret ómirge keledi: senarı jazylǵanda, túsirilim bolǵanda, sosyn montajda. Rejıser úshin naǵyz tynysh kezeń - sońǵysy. Men de sol montajdyń " lázzatyna" shomylyp júrgen kezim. Montajdan soń "ýkladka" ıaǵnı fılmniń dıalogyn qaıta jazý, oǵan fılosofıalyq reń berý (men úshin) jáne ekrandaǵy sóz mádenıetin saqtaý. Qazirgi jas rejıserlerge qaraǵanda men keshegi Sultan Qojyqov pen Abdolla Qarsaqbaevty, Maıra Abýseıtova men Nurǵısa Tilendıevti, Shárip Beısenbıev pen Qanymbek Qasymbekovti, Qaltaı Muhamedjanov pen Asqar Súleımenovti kórip qalǵan rejısermin ǵoı. Bul kisiler ekrandaǵy sóz ben sazdyń, maqam men maqal-máteldiń qasıetin túsinetin tulǵalar- tyn. Sondyqtan men úshin ekrandaǵy dıalog tek sóıleý úshin emes erteńge qalar sóz kudiretiniń shúıginin kórsetýde. Búginde "Qazaqfılm" basshysyz. Burynǵysy (Ahan Sataev) óz ustazy Sáken Narymbetovtiń kabınetin tartyp alyp qańǵyrtqan-dy. Álıa qyzdyń arqasynda Memlekettik syılyqty alǵan sol myrzany árýaq atqan bolar, zym-zıa boldy. Orynbasarlary ma, joq álde atqarýshy dırektor ma, bireýler bar, áıteýir. Biraq ol qandaı maman, eshkimge belgisiz. Biletinimiz basqa saladan. Ol myrzamyz kıno salasyn meńgerip bitkenshe, taǵy bir urpaq aýysary haq. Iaǵnı kınoındýstrıa salasynyń kúıi ketken zaman bop tur.
Kúnde "Qazaqfılmge" baryp kelip turamyn. Qańyrap turǵan qaıran meken... Tipti qaqpadan kirgende, halińdi suramasa da, amandasar adam joq. Áriptesterdi kórmeısiń. Kire beris aleıada da ala kózdik saqtalǵan ba dep oılaısyń... Bar ómirin qazaq kınosyna arnaǵan Qasym Jákibaevke estelik taqta da buıyrmapty.
Kim utty? Kim utyldy?
Baıaǵydaǵy aranyń uıasyndaı gýildep jatatyn Kıno úıi de joq. Dálirek aıtsaq, "pysyqaı basshylar" ony da jekemenshikke satyp jibergen sıaqty. Qysqasy, kınogerlerdiń bas qosyp áńgimelesetin, toqaılasyp tost kóteretin jeri de qalmapty. "Qazaqfılm" men Kıno úıi - tek qana premera ótetin jer ǵana emes, bul áriptestermen áńgime-dúken quryp, shúıirkelesetin, bolashaq kınonyń jobasyn dos-joldaspen bólisip-talqylaıtyn oryn. Qala berdi, úıinde úıkúshik bolýdan qashyp kelip, áriptesińmen qaýyshar meken. Tipti sońǵy saparǵa shyǵaryp salatyn saraı.
Ia.. ókinishke qaraı, kınogerler odan ada. Kezinde Sháken Aımanov bas bolyp, Dımash Ahmetuly Qonaevqa aıtyp júrip saldyrǵan saraı búginde qaıdaǵy bireýlerdiń jyn oınaǵyna aınalypty. Al osyny joǵarǵy jaqqa jetkizip, aq pen qaranyń orny aýysyp ketkenin aıtatyn adam da qalmady. Óte ókinishti.. Qazirgi tańda kınogerlerdiń toqaılasatyn jalǵyz mekeni - Júrgenov atyndaǵy Óner Akademıasy (ondaǵy kıno fakúlteti ǵana)
Osydan shırek ǵasyr buryn Almaty teatr jáne kórkemsýret ınstıtýty bolǵan joǵarǵy oqý orny "Qazaq memlekettik teatr jane kıno ınstıtýty" bop qaıta qurylǵanda, osy fakúltettiń ashylýyna muryndyq bolyp edim. Buryn elimizde daıyndamaıtyn kıno salasyndaǵy 12 mamandyqtyń búgingi kúnde baryna ózime rıza bolamyn. Ony júzege asyrý, árıne, ońaı bolǵan joq. Sebebi qaı mamandyq bolmasyn, oǵan sertıfıkat alý kerek qoı, jańa mamandyqqa qatysty budan basqa da kedergiler kóp edi. Bilim mınıstrligi aıtqanǵa kónetin kórshi emes. Sodan kóz kórgen Moskvaǵa baryp, VGIK-tiń esigin tozdyryp júrip, kerek qujattaryn túgel jınap, Bilim mınıstrligine bergenim esimde ..
Aıtpaqshy ótken jyldyń sońǵy aıynda "Evrazıa kınofestıvali" 16-shy ret ótti. Qýanysh pen ókinishke toly kıno toıynda kóńilim ash bop qaıtty. Toq bolatyny - alys-jaqyn elderdiń jańa týyndysyn tamashalasaq, ash bolatyny - óz áriptesterimniń boıkot jarıalap kelmeı qalǵany. Iá, ýaqyt ótti, ketti. Endi úzeńgiles áriptesterdiń kelmegeninen kim utty? Kim utyldy? Aıtpasa da túsinikti.
Kınogerler búginde ashýly..
İshterinde qara qazandaı ókpe-naz, qala berdi ashý-yza bar.. Sebebi búginde óner ordalaryndaǵy kásibı mamandar men shyǵarmashylyq tulǵalar dalada qalǵan. Eń negizgisi - qazir kıno túsirý qıamet-qaıym. Rejıserlar aldymen senarıdi prodúser ortalyǵyna ótkizedi. Ondaǵy sarapshylardy Mádenıet mınıstrligi bekitedi. Mine, bul - naǵyz azap. Aldymen sarapshylardyń sapasy, olardyń biliktiligi men bilimdiligi kınogerlerdiń ortasyndaǵy odaǵaı máselege núkte qoıatyn ýaqyt boldy.
Byltyrǵy bir jaǵdaı áli esimde. Sarapshylarǵa bas-kóz bop otyratyn tóraǵa bolýy kerek. Osyndaı úrdispen tóraǵalyqqa Qazaqstannyń Halyq ártisi, Memlekettik syılyqtyń ıegeri, teatr jane kıno akteri, rejıser Dosqan Joljaqsynovty ortalyq usynǵan kórinedi. Alaıda sol saraptamanyń ishindegi báz-bireýler oǵan kúmánmen qarap, murnyn shúıirip "bizge jastar kerek" dep kergigen deıdi. Sebebi Dosqan ultjandy. "Qazaqsha túsire almasań, qalaı qazaq rejıseri bolasyń" dep aıtyp jiberetin azýly azamat. Al álgi baıǵustyń ónerde ne bitirgenin saıtan bilsin... Eshteńe túsirmegen, eshteńe tyndyrmaǵan beıshara. Osyndaı shúregeıler qazaq kınosyn órge súıreı me, bolmasa kórge súıreı me?! Ol jaǵy Allaǵa aıan...
Kınonyń saraptaý kezin ıaǵnı pıchıngti kúzde ótkizgen jón. Tipti bolmasa qańtardan qaldyrmaǵan durys, jáne smetanyń 30 paıyz emes, túsirý kezeńine 50 paıyzyn berý kerek. Mysaly, 2022 jylǵy pıchıngtiń qarjylandyrýy tamyzdyń aıaǵynda, qyrkúıektiń basynda ǵana tústi. Biz sol azǵantaı ýaqytta Soltústik Qazaqstanda 20 kúndeı, Almaty oblysynda 20 táýlik, Mańǵystaýda bir jetideı júrdik. Iaǵnı, ekrandaǵy kórinis tek kúz aıy bop shyqty. Onda da qarjy bitip qalǵan soń prodúser Tasbolat Merekenov tanystarynan qaryzǵa aldy. Qaryzdy qoıshy, qaıtaryla jatar, al ekrandaǵy kórinisti qaıda qoıasyń? Kórkem fılmniń kórkemdiligi sonda qaıda qalady? Mine, gáp qaıda jatyr.. Bul suraqtardy tek mınıstr emes, kópshilik bop, qoǵam bolyp qarastyrǵan jón. Iá, aǵaıyn..
Bul shatpaǵymdy bireý oqyr, al bireý oqymas. Osy ýájge qulaq asatyn bulaq basyndaǵy jandarǵa kim jetkizer eken dep oılaımyn. Ary qaraı kettik.
Búginde ekrandy tek arzanqol komedıa jaýlap alǵan
Joǵaryda aıtyp ketken prodúserlik ortalyqtan soń bar sheshimdi Mádenıet mınıstrligi qabyldaıdy. Bir qyzyǵy, 2019 jylǵy Parlament 3 qańtarda qabyldaǵan zańǵa 2022 jyldyń 11 qazanynda ózgertýler engizilgen bolatyn. Ol zańda kınogerlerdi qatardaǵy fırmalarmen birge ótkizip jibergen. Bul sol kezdegi Mádenıet mınıstrligi Aqtoty Raıymqulovanyń tikeleı bilimsizdigi, erteńin oılamaǵan ertegisi, bolmasa kınogerlerge degen óshpendiligi me deısiń... "Ózimdiki degende ógiz qara kúshim bar, ózgeniki degende anaý-mynaý isim bar". Iá.. Óıtkeni kınogerler Prezıdentke Aqtotynyń ústinen hat túsirgen-di. Ótirik sóz emes, shyńǵyrǵan shyndyqty aıtyp, Prezıdentten arasha surady. Alaıda muny Aqtoty umytpaǵan kórinedi. Iaǵnı kıno álemin ózge saladan arshyp alýdyń ornyna, qulata saldy. Búginde osy zańnyń arqasynda tender degen bále kınonyń túbine jetýge shaq qaldy. Mysaly, óndiriske ketý úshin senarıiń sýper-pýper bolsa da smetanyń 3 paıyzyn shyǵarmashylyq top bankige salý kerek. Apyrmaı- aý.. kıno komersıalyq mekeme emes qoı... Ony biz qaıdan alamyz? Qaı bank túsirilmegen kınoǵa kepil bolady? Bul nonsens... Jańa oqý bitirgen jas rejıserlerdi tirideı baýyzdaý ǵoı ... Mysaly, bizdiń túsirý tobymyz osy 3 paıyzdy tabý úshin, ıaǵnı 12 mıllıondy bankige salý úshin, tentirep kettik.. Árkimnen aqsha surap, arymyzdy satyp, alaquıyn boldyq..
Al, túsirý óz aldyna bir azap bolsa, ár kezeń-kezeń saıyn esep berý kerek. Ony aldymen "Ulttyq kınony qoldaý memlekettik ortalyǵy" tekseredi, ary qaraı mınıstrlik tekseredi. Kıno túsirip jatyp qanshama túsirý toby toqtap qaldy. Nemese kóktemge shegerildi. Bul degenińiz - kıno úshin bir ólip, bir tirilý. Qysqasy, osy búrokrattyq shlagbaýmdar kóp uzamaı qazaq kınosynyń túbine jetýge az qaldy.
Ia.. qazaq kınosy talaı-talaı qıyn kezeńderdi bastan keshirgen.. Alaıda dál osy kezeń tym azapty, tym aýyr shaq... Búginde ekrandy tek arzanqol komedıa jaýlap alǵan. Yrjań-tyrjań akterlar. Taıaz kórinis, taqyr sújet, qytyqtap kúldirý.. Qazaq kınosynyń atyn jamylǵan pysyqaı shoýmender endi aqsha tabýdy osylaı qolǵa alǵan. Abaıdy jaqsy oqyǵan, toqyǵan, úırengen.. "Esek k... tin jýsań da, mal tabýdy" meńgergen mamandar... Ózderi dán rıza.. Kórermen de máz-meıram. Tek bizder ǵana jabyrqaýly kúıdemiz.. Urpaǵymyzdyń osyndaı " rýhanı " dúnıeni azyq etkenine kabyrǵam qaıysady... Biraq ony kimge aıtarsyń..
Jartasqa bardym...
Kúnde aıǵaı saldym...
Odan da shyqty jańǵyryq...
Taǵy shyqty jańǵyryq...
Halqym júr-aý qańǵyryp...
deısiń de qoıasyń. Osy turǵyda Mádenıet mınıstrligi men "Qazaqfılmdegi" mamandar birigip ótken ketken zańdaǵy qatelikterdi jóndegeni nur ústine nur bolary haq. Eger de biz erteńgi urpaǵymyz - bolashaq qazaqstandyq jastarymyzdy, otansúıgish patrıot, aqyldy, sezimtal, bilimdi etip tárbıeleımiz desek, eń aldymen rýhanıatqa kóńil bóliný kerek. Bul degenimiz - eń aldymen Ádebıet, Mádenıet jáne Ǵylym..
Buny janaıqaı dep uqsańyz da bolady
Ótken 30 jylda "aldymen - ekonomıka, sosyn - saıasat" dep byljyraǵandardyń qasynda boldyq. Olarǵa rýhanıat kerek emes edi. Mádenıetten, ónerden, ádebıetten jurdaı tobyrdyń oıynda tek baıý boldy. Korrýpsıa degenińizdiń ózi - arsyzdyq, ashkózdik, uıatsyzdyq, toıymsyzdyq. Biz 30 jylda osyǵan kýá boldyq. Al, balany jastan baýlý kerek deseńiz, ol tikeleı kınoǵa, ıaǵnı anımasıa men balalarǵa arnalǵan fılmderge baılanysty. Baıaǵyda bireý "qarynymnyń ashqanyna jylamaımyn, qadirimniń qashqanyna jylaımyn" demekshi, qazir bizde dál osy jaǵdaı. Hal surasań, kez kelgen rejıser jylap qoıa beredi. Qazir biz Jańa Qazaqstanǵa, erteńge asyl arman, úkili úmitimizdi arnap otyrmyz. Ótken ǵasyrdyń 30-shy jyldary álemde úlken ekonomıkalyq kúızelis, daǵdarys boldy. Ásirese, Amerıkada. Dál osyndaı qıyn kezde Amerıkanyń eńsesin kóterýge kıno keldi. Iá, kıno qolyn sozdy. Qadirli ıdeologtar! Qazaq eliniń erteńin oılaıtyn orda buzar baýyrlar.. Bir sátke toqtap, oılanyp kórińizdershi. Bizge eń aldymen Otanymyzdyń Táýelsizdigi, halqymyzdyń aýyzbirshiligi, ekonımıkamyzdyń órleýi, jastarymyzdyń bilimdi, mádenıetti, tárbıeli bolǵany kerek deseńiz, osyǵan nazar aýdaryńyzdar! "Aıtqannyń aýzy jaman, jylaǵannyń kózi jaman" demekshi, osy problemalardy kózi ashyq azamattar bilip júrse degen oı. "Aýrýyn jasyrǵandy ólim áshkere qylar" degendeı, jańa kelgen mınıstr osy qordalanǵan máselege kóńil aýdarsa deımiz... Keshegi Mádenıet mınıstrliginde ótken otyrysqa Odaqtyń tóraǵasy bolmasa kınonyń ishki problemalaryn biletin adamnyń qatyspaýy da kóńilge kúdik qaldyrǵany bar. Buny janaıqaı dep uqsańyz da bolady. Qazaq kınosy - halyqtyń murasy.. Al, muraǵa muqıat bolar kez týdy dep oılaımyn.. Eger memleket qazir ulttyq kınoǵa qolyn sozsa, kıno da Elge, Memleketke, Ultqa qyzmet etedi dep oılaımyn. Bul haq...